Wykorzystanie technik Freineta w katechizacji dzieci w wieku wczesnoszkolnym

Współcześnie Kościół zachęca katechetów do stosowania zróżnicowanych metod pracy dydaktyczno-wychowawczej, wypracowanych przez nauki pedagogiczne i nauki o komunikacji oraz uwzględniania przy tym licznych i znacznych osiągnięć katechetyki współczesnej. Wskazuje się tu na potrzebę poszukiwania takich sposobów pracy katechetycznej, które dostosowane do wieku katechizowanych pobudzą wszystkie ich sfery osobowości, a tym samym przyczynią się do samodzielnego myślenia i działania.

W efektywnej katechizacji dzieci w wieku wczesnoszkolnym istotną pomocą mogą okazać się techniki Celestyna Freineta. ^[ 1 ] Chcąc ukazać konkretne propozycje metodyczne, jakie wypracował wspomniany pedagog, należy najpierw omówić główne elementy jego koncepcji pedagogicznej, a następnie poddać analizie podstawowe techniki przez niego opracowane, zwracając przy tym uwagę na zastosowanie tych propozycji w katechezie wczesnoszkolnej.

GŁÓWNE  ELEMENTY  KONCEPCJI  PEDAGOGICZNEJ  FREINETA ^[ 2 ]

Wypracowana przez Freineta koncepcja pedagogiczna wypływa z istniejących sprzeczności między teorią a praktyką. Jej podstawę stanowi dążenie do wyzwolenia autentycznego zainteresowania uczniów. Stąd też Freinet uwzględniał w swym programie rozwój, potrzeby i naturalny sposób bycia dziecka. Położył przy tym akcent na obserwację, poznanie dziecka na tle jego warunków środowiskowych, indywidualizację, zamiłowania, uzdolnienia, swobodną działalność dziecka. ^[ 3 ]

Zdaniem Freineta w procesie wychowania i nauczania należy przede wszystkim kierować się zasadą indywidualizacji przy jednoczesnym korygowaniu niepożądanych postaw typu aspołecznego. Tylko w ten sposób możliwa staje się pomoc wychowankowi w integralnym rozwoju osobowości i doprowadzenie go do odkrycia pełnego rozumienia swej odpowiedzialności za kształtowanie własnej przyszłości i przyszłości społeczeństwa, w którym będzie żył i podejmował konkretne inicjatywy. ^[ 4 ]

Analizując pedagogikę Freineta można zauważyć, że do jej podstawowych elementów autor zalicza: swobodną ekspresję, metody naturalne, wychowanie przez pracę i spółdzielcze formy samorządności uczniów. Przy czym kluczowym zagadnieniem jest swobodna twórczość uczniów, znajdująca swój wyraz w różnych formach ekspresji artystycznej i praktycznej działalności.

Wychowawca, chcąc wyzwolić w wychowankach postawę twórczą w odniesieniu do różnych dziedzin życia, powinien - zdaniem Freineta - umożliwiać im zarówno ekspresję słowną w postaci swobodnych tekstów, gazetki szkolnej, korespondencji międzyszkolnej, żywego teatru czy poezji, jak i ekspresję artystyczną. Ta ostatnia może bowiem zaspokoić wiele potrzeb psychicznych dziecka, wyrównać jego niedosyt uczuciowy i pomóc w osiągnięciu sukcesu.

Ważne są tu, jak stwierdza Freinet, także metody naturalne, czyli odpowiadające naturalnym właściwościom i potrzebom dziecka. Powinny one zastąpić metody tradycyjne.

Obok tego, zdaniem Freineta, nie może zabraknąć wychowania przez pracę. Służy ono zaspokajaniu potrzeby własnej aktywności dziecka i pomaga w przygotowaniu go do twórczego udziału w pracy środowiska, a przy tym kształtuje postawę szacunku dla ludzkiego trudu. ^[ 5 ] Co więcej, wychowanie przez pracę jest integralnie złączone z zabawą i jako takie pomaga dziecku w poznawaniu świata, swoich możliwości. Ważne jest tu, by dziecko mogło zdobywać samodzielne doświadczenia w toku różnorodnej działalności oraz miało możliwość przeżyć wynikających z własnego wysiłku. ^[ 6 ]

W swojej koncepcji Freinet zwraca uwagę na samorządną organizację życia w klasie. Stwierdza przy tym, że wspólne działania poszczególnych osób, przynależących do zespołu klasowego, pomagają we wzajemnym poznaniu, we współdziałaniu, uczą zespołowego planowania i oceniania, współdecydowania i współodpowiedzialności, a tym samym wspomagają proces kształtowania dojrzałej osobowości. ^[ 7 ]

Tak określone główne założenia uwzględniają psychofizyczne predyspozycje dzieci w młodszym wieku szkolnym. Tym samym wskazane jest ich wykorzystanie w toku edukacji realizowanej wśród uczniów klas początkowych. Należy jednak pamiętać - o czym przypominał sam Freinet - że ta koncepcja nie jest systemem zamkniętym ani sztywną metodą i wymaga ze strony wychowawców postawy twórczej oraz posługiwania się nowymi technikami pracy szkolnej.

PODSTAWOWE  TECHNIKI  FREINETA  W  KATECHEZIE  WCZESNOSZKOLNEJ ^[ 8 ]

Freinet na miejsce metod szkoły tradycyjnej wprowadził różnorodne zajęcia pozwalające uaktywnić uczniów i nazwał je "technikami szkolnymi". Podkreślał, że świadomie unika sformułowania "metoda", gdyż pojęcie "technika" obejmuje zarówno metodę, jak i urządzenia, narzędzia oraz osoby, które posługują się określonymi narzędziami. Uważał też, że "metoda" jest pojęciem podrzędnym wobec "techniki", a każda "technika" szkolna wymaga sprzyjających warunków środowiskowych, odpowiednich urządzeń, narzędzi oraz twórczych nauczycieli.

Podstawową techniką, jaką proponuje Freinet, jest gazetka szkolna, bazująca na swobodnych tekstach uczniów. Treść tych tekstów jest uwarunkowana przeżyciami dziecka związanymi z jego życiem w środowisku i ma charakter społeczny. Dziecko za pośrednictwem tej techniki może rozwijać w sobie poczucie odpowiedzialności za własne wypowiedzi i wyzwalać w sobie inwencję twórczą. Ważna jest tu rola nauczyciela, który powinien z szacunkiem i zainteresowaniem podchodzić do każdego tekstu i stwarzać wszystkim szanse na opublikowanie go w gazetce szkolnej. Niekiedy taki tekst wymaga wspólnej korekty, tak od strony merytorycznej, jak i formalnej, czy też budowy stylistycznej, prawidłowości gramatycznej i ortograficznej. W toku tej pracy uczniowie maja możliwość nabywania umiejętności formułowania argumentów, słuchania rozmówców, wyciągania wniosków. Przy czym decydujące jest, zdaniem Freineta, powielanie i przekazywanie swobodnych wypowiedzi dzieci.

W katechezie wczesnoszkolnej można zastosować tę technikę do napisania tekstów inspirowanych udziałem w liturgii, nabożeństwie, czy też zachęcić uczniów do ekspresji własnych przemyśleń na temat poznanych prawd wiary chrześcijańskiej, oraz do wyrażania własnej wrażliwości na różne sposoby obecności Boga w życiu i w otaczającym świecie. Takie teksty mogą być zilustrowane przez dzieci i umieszczone w gazetce szkolnej, czy też w gazetce parafialnej. Dodatkową pomocą jest tu ścienna gazetka, która znajduje się w sali katechetycznej czy w gablocie na korytarzu.

Dokonując wyboru tekstów, warto uwzględniać sugestie uczniów i zachęcić ich do oceny prac kolegów. Takie zespołowe ocenianie i dokonywanie wyboru najlepszych prac integruje zespół klasowy, uczy szacunku dla wysiłku innych, a tym samym wspomaga proces budowania wspólnoty katechetycznej.

Obok swobodnego tekstu, Freinet proponował swobodną ekspresję plastyczną, zauważając przy tym związek między tymi dwiema kategoriami ekspresji. Proponował także rozszerzenie tej ekspresji na takie dziedziny, jak: muzyka, teatr i taniec. Każda z tych form ekspresji umożliwia dziecku swobodną twórczość, która z kolei uwalnia dziecko od napięć psychicznych i pomaga w wyrażaniu własnych reakcji, cech szczegółowych, przeżyć, a nawet atmosfery panującej w środowisku rodzinnym. Dzięki temu nauczyciel może poznać bliżej ucznia i nawiązać z nim bliższy kontakt. Poza tym uczniowie, obserwując prace kolegów mogą dostrzec różne sposoby wyrażania własnych przeżyć i mają możliwość wyrabiania w sobie kryteriów oceny dzieł sztuki. Z kolei teatr, obok tak określonych celów, może także spełniać rolę terapeutyczną czy reedukacyjną, szczególnie w przypadkach długotrwałych, a często zahamowanych napięć psychicznych. Każda z tych ekspresji, niezależnie od jej specyfiki i jakości indywidualnych doświadczeń uczniów, pomaga w kształtowaniu odpowiedzialności za dzieła.

Tak określona technika posiada istotne znaczenie dla katechezy realizowanej wśród uczniów klas początkowych. Pozwala ona katechecie na poznanie dzieci, ich środowiska, doświadczeń. Ważne jest tu jednak wytworzenie odpowiedniego klimatu i nastroju wyzwalającego zaufanie we własne siły oraz motywowanie do podejmowania takiej formy pracy. Inspiracją do różnych form ekspresji plastycznej mogą być religijne utwory muzyczne, inscenizacje, opowiadania biblijne, przeżycia osobiste, celebrowanie świąt w gronie rodzinnym i pielgrzymki. Z kolei do inscenizacji mogą posłużyć krótkie, odpowiednio dobrane do możliwości percepcyjnych dziecka teksty biblijne.

Na szczególną uwagę zasługuje korespondencja międzyszkolna. Technika ta polega na wymianie: listów, zbiorowych lub indywidualnych prac dzieci, albumów tematycznych, gazetek szkolnych. Zastosowanie korespondencji międzyszkolnej stanowi nie tylko naturalną motywację do zbierania informacji i układania ciekawych opowiadań, ale także pomaga w nawiązaniu kontaktów i przyjaźni między dziećmi różnych okolic, a nawet odległych krajów, a przez to uczy szacunku dla obyczajów i zainteresowań innych niż własne. Pomaga zatem w kształtowaniu postaw dialogu.

Wykorzystanie tej metody w katechezie służy zarówno nawiązaniu kontaktów z osobami zamieszkującymi na terenie innych diecezji, jak i budowaniu wspólnoty w diecezji macierzystej. Pozwala także na kontakt ze wspólnotami kościelnymi znajdującymi się na obszarach misyjnych, a przez to pomaga w budowaniu wspólnoty eklezjalnej, kształtowaniu świadomości przynależności do Kościoła powszechnego i doświadczaniu "jedności w różnorodności". Wskazane jest tu wykorzystanie zdobyczy techniki, celem nagrania głosów korespondentów lub zapisania na taśmie fragmentów z życia klasy. Z kolei otrzymywaną korespondencję można wykorzystać w toku zajęć katechetycznych, jako środek dydaktyczny służący przybliżaniu uczniom określonych treści.

Na uwagę zasługują również "doświadczenia poszukujące", w których po wielokrotnym powtórzeniu prób uwieńczonych sukcesem pojawia się, jako element wtórny, świadomość doznanych wrażeń zmysłowych i posługiwanie się nimi w sposób celowy i zamierzony. Chcąc nabyć tak określone doświadczenie, należy posługiwać się metodami umożliwiającymi samodzielne dochodzenie do wiedzy, a w sposób szczególny metodami problemowymi i praktyczną realizacją zadań wytwórczych oraz różnego rodzaju ćwiczeniami. Terenem owych doświadczeń poszukujących jest przede wszystkim najbliższe środowisko wokół szkoły: dzielnica, miasto, wieś, parafia. Później może także stanowić je miejsce, do którego klasa udała się na wycieczkę.

Elementem szczególnie charakterystycznym w uczeniu się "techniką doświadczeń poszukujących" jest kartoteka fiszek problemowych, zwanych również poszukującymi, przewodnimi, albo kartoteka pracy ucznia. Każda z tych kartotek winna zawierać pewną liczbę poleceń do wykonania w związku z określonym tematem, a także źródło informacji. Do materiałów źródłowych można zaliczyć: fotografie, fragmenty tekstów źródłowych, referaty, wywiady, albumy, filmy, przezrocza, materiały reklamowe, reprodukcje, prospekty. Ważne jest tu, by nauczyciel gromadził i porządkował materiały razem z uczniami. Stąd też należy najpierw zachęcać uczniów do zbierania materiałów o okolicy, w której się znajdują czy też, w której mieszkają. Pomocą mogą okazać się realizowane w grupach obserwacje otoczenia i wywiady z mieszkańcami konkretnej miejscowości. Zebrany materiał wymaga jednak opracowania: opisania, opatrzenia ilustracjami oraz przygotowania do publicznej prezentacji. Dopiero tak zredagowany materiał daje produkt finalny w postaci na przykład albumu, przewodnika...

Technika doświadczeń poszukujących posiada istotną wartość dla katechezy wczesnoszkolnej. W sposób szczególny powinna być zastosowana w toku czynności zmierzających do zgromadzenia różnych informacji związanych z życiem wspólnoty parafialnej, diecezjalnej, czy też obserwacji faktów, zjawisk społecznych związanych z rokiem liturgicznym. Dzięki tej technice możliwe staje się aktywizowanie w sposób celowy uczniów, wdrażanie ich do samodzielnego poszukiwania i odkrywania treści, wykonywania określonych zadań, a przy tym dokonuje się rozbudzanie zainteresowań i świadomy udział uczniów we współtworzeniu katechezy oraz nabywanie umiejętności formułowania trafnych wniosków i spostrzeżeń.

Zaprezentowane techniki C. Freineta są jedną z propozycji unowocześnienia pracy katechetycznej realizowanej wśród uczniów będących na etapie edukacji wczesnoszkolnej. Warto korzystać z powyższych propozycji, zwłaszcza w sytuacji, gdy katechizowani posługują się nimi w toku innych zajęć szkolnych. Należy tu pamiętać, że techniki Freineta są tylko "narzędziem w ręku katechety". Tym samym wymagają umiejętnego korzystania z nich. Każda bowiem metoda powinna być odpowiednio wkomponowania w cały proces katechetyczny, powiązana z wewnętrzną strukturą katechezy tak, by stanowiła pomoc w spotkaniu ucznia z Bogiem i zainicjowaniu rozwoju wiary.

Anna Zellma - dr katechetyki, wykładowca na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.

opr. ab/ab