Katecheza drogą do udziału w życiu Kościoła

Kiedy przypominamy sobie zdania o liturgii jako szczycie działalności Kościoła (KL 7; KKK 1071-1075) i zestawiamy je z dokumentami na temat katechizacji, stajemy wobec konieczności podjęcia w katechezie ważnego zadania, jakim jest wychowanie do owocnego i aktywnego udziału w liturgii oraz życiu Kościoła. Ponieważ droga do Boga zawsze prowadzi przez wspólnotę Kościoła, dlatego zadaniem katechezy jest nie tylko przekazanie "prawd wiary" czy samej tylko "umiejętności" uczestnictwa w liturgii, w sakramentach, lecz przede wszystkim planowe wprowadzanie katechizowanych do społeczności Kościoła lokalnego, w którym uobecnia się i urzeczywistnia Kościół powszechny. ^[ 1 ]

Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym uczy, że Kościół jest Ciałem Jezusa Chrystusa działającym dziś w Duchu Świętym ku chwale Ojca (KDK 40). Wychowanie zatem do życia w Kościele wprowadza przede wszystkim w krąg zbawczego działania Osób Bożych, umożliwiając człowiekowi odpowiedź, dawaną w społeczności zbawienia. Wychowanie do życia w Kościele dąży też do pełnego włączenia człowieka w społeczność wierzących. Wtedy Kościół staje się naturalnym środowiskiem wewnętrznego rozwoju, ^[ 2 ] a człowiek odkrywa w nim i realizuje swoje osobiste powołanie, przejmując odpowiedzialność za jego losy. ^[ 3 ] W ten sposób bardziej skuteczna staje się misja Kościoła, który nieustannie ewangelizuje i sam jest przedmiotem ewangelizacji (EN 15,29-39,63) - rozumianej tu w sposób szeroki ^[ 4 ] - jako głoszenie orędzia zbawienia w celu nawrócenia i doprowadzenia do spotkania z Bogiem nie tylko niewierzących, lecz wszystkich, którzy potrzebują prawdziwego nawrócenia (RM 3), choćby nawet zachowywali niektóre wymogi życia chrześcijańskiego i uczestniczyli w pewnych czynnościach kultowych (por. RM 33). To przekazywanie orędzia zbawienia przyjmuje w praktyce różne formy. Konstytucja o Liturgii wylicza tylko niektóre, właściwe liturgii. Należą do nich: lektura Pisma św. w zgromadzeniu liturgicznym, homilia jako przygotowanie do liturgii ofiary oraz katecheza skierowana do wszystkich.

Dyrektorium ogólne o katechizacji, omawiając katechezę w procesie ewangelizacji, wyznacza jej specyficzne zadania. Ma ona zmierzać do tego, by wiara oświecona nauką stawała się coraz bardziej żywa, wyraźna i czynna (por. DOK 62). Podkreśla przy tym rolę świadectwa oraz potrzebę, aby katecheza wychowywała do świadectwa wiary. ^[ 5 ] "Brak takiego świadectwa staje się przeszkodą w przyjęciu słowa Bożego przez słuchaczy" (DOK 69; KKK 160; por. EN 41; CT 25; RM 42). Ponieważ dokument odwołuje się tu do odpowiedzialności całej wspólnoty, należy wnioskować, że ma ona stawać się w coraz większym stopniu świadoma tego właśnie zadania. Stąd też zachęta do koordynacji katechezy ze wszystkimi innymi poczynaniami duszpasterskimi, a więc z działalnością biblijną, liturgiczną, apostolstwem świeckich, akcją społeczną itd. (por. DOK 70; 86-87).

Ten wspólnotowy wymiar katechezy mocno akcentuje również Catechesi Tradendae, w którym Papież wyraźnie wskazuje na jej konkretne zadania: "Wspólnota kościelna (...) ma podwójne zadanie do spełnienia w dziedzinie katechezy: zadbać o nauczanie swych członków i przyjąć ich, zapewniając im takie warunki, aby mogli żyć jak najpełniej tym, czego się nauczyli" (CT 14). Szczególny nacisk kładzie tu na parafię. Wspólnota parafialna powinna być tym miejscem, w którym parafia na nowo odnajduje swoje powołanie, które "każe być jej domem rodzinnym, braterskim i gościnnym, w którym ochrzczeni i bierzmowani uświadamiają sobie, że są ludem Bożym. Tam w jednej czynności liturgicznej łamie się dla nich obficie chleb zdrowej nauki i chleb eucharystyczny, stamtąd też codziennie są posyłani, by pełnili swe apostolskie działania ..." (CT 67). Jak łatwo zauważyć, w tej eklezjologii wspólnoty w centrum działania Kościoła znajduje się liturgia - i jako źródło, i jako szczyt. Ona jest epifanią Kościoła-wspólnoty, jego wyrazistym i skutecznym znakiem, ^[ 6 ] dlatego wydaje się być jak najbardziej uzasadnioną propozycją, by liturgia stała się zasadą koncentracji w budowaniu wspólnotowej parafii, a tym samym całego Kościoła. Tak jak nie można sobie wyobrazić Kościoła bez liturgii, tak też nie można sprowadzać go wyłącznie do liturgii. W istocie chodzi więc o podział funkcji i posług we wspólnocie Kościoła. ^[ 7 ] Tu pojawia się zadanie dla katechezy ukierunkowanej liturgicznie. Tworząc swoiste "wspólnoty formacyjne" taka katecheza byłaby nie tylko odkrywaniem osobistego powołania i misji jego członków w Kościele, ale też przygotowaniem do podjęcia zadań zgodnych z posiadanym charyzmatem, które - jak pisze Jan Paweł II w Christifideles laici - są "środkiem ciężkości całego dzieła formacji" (ChL 58).

W Catechesi Tradendae Papież wprost zachęca do tworzenia takich grup katechetycznych, które stałyby się w parafii miejscem wychowania do liturgii (CT 47; por. DOK 8487; EN 58; OSB 7-10). One z pewnością włączone w życie lokalnego Kościoła mogłyby i powinny wziąć na siebie trud odpowiedzialności za liturgiczne życie parafii. ^[ 8 ] Taka katecheza nie wypełni jednak swego posłannictwa zleconego jej przez Kościół, jeśli ci, którzy przyjmują jego słowo nie będą uczestniczyć w jakiś sposób w życiu społeczności chrześcijańskiej. ^[ 9 ] Tylko w środowisku Kościoła nauczanie katechetyczne może przynieść owoce. Nie może więc istnieć nauczanie doktryny chrześcijańskiej bez stałego odniesienia do życia liturgicznego Kościoła. Katechizacja, która przekazuje wiedzę, ale nie tworzy wspólnoty liturgicznej i wspólnoty miłości, nie jest w stanie prowadzić do życia w Kościele. ^[ 10 ]

Liturgia - będąc działaniem zbiorowym - zakłada istnienie wspólnoty, której członkowie współdziałają w celu oddawania czci Bogu. Wspólnota modlitwy umożliwia wiernym, którzy ją tworzą, realizację pełni życia wspólnotowego przez udział w obrzędach liturgicznych. Należy więc dążyć do tego, by - jak mówi Konstytucja o Liturgii - "poczucie wspólnoty (...) było żywe podczas liturgii, zwłaszcza przy wspólnym sprawowaniu (niedzielnej) Eucharystii" (KL 42). Tu najpełniej uobecnia się Kościół, ^[ 11 ] a liturgia staje się dla każdego miejscem modlitwy, przyjaźni i wzajemnej pomocy. Sprawowanie liturgii ukazuje zgromadzonych nie tylko jako wspólnotę słowa Bożego, ale także jako wspólnotę kultu, modlącą się, sprawującą Eucharystię i udzielającą sakramentów. W ten sposób liturgia staje się zasadą kształtującą wspólnotę w ogóle oraz jej życie liturgiczne. ^[ 12 ]

Liturgia jest znakiem, w którym Kościół wyraża siebie. Jest ona miejscem, w którym dokonuje się spotkanie Boga z ludźmi. Każda celebracja liturgiczna jest dziełem Chrystusa-Kapłana i Kościoła (KL 25). ^[ 13 ] Takie stwierdzenie zawiera fundamentalną prawdę o nierozerwalnym związku Kościoła i liturgii. Właśnie tutaj ukazuje się wzajemny wpływ i oddziaływanie. Nie ma Kościoła bez liturgii, i odwrotnie. To, czym jest Kościół, poznajemy z liturgii, a czym jest i czym powinna być liturgia, poznaje się najpełniej analizując misterium Kościoła. Stąd też najpełniejsze wprowadzenie do życia w Kościele winno odbywać się zasadniczo na dwóch drogach. Pierwszą z nich jest katecheza o Kościele (por. CT 29), drugą zaś samo uczestnictwo w życiu Kościoła, ^[ 14 ] który urzeczywistnia się przede wszystkim w liturgii i przez liturgię. ^[ 15 ] Trzeba tu jednak zaznaczyć, że sposób rozumienia istoty i znaczenia liturgii dla życia Kościoła był i jest w każdej epoce zależny od funkcjonującej koncepcji Kościoła. ^[ 16 ]

Lud Boży, zjednoczony przez słowo Boże (DK 4), najlepiej ukazuje siebie, gdy jako Kościół gromadzi się dla sprawowania kultu. "Kościół ujawnia się przede wszystkim w pełnym i czynnym uczestnictwie całego świętego Ludu Bożego w tych samych obchodach liturgicznych, głównie w tej samej Eucharystii, w jednej modlitwie, przy jednym ołtarzu pod przewodnictwem biskupa, otoczonego kapłanami i sługami ołtarza" (KL 41). ^[ 17 ] Liturgia bowiem "(...) w najwyższym stopniu przyczynia się do tego, aby wierni życiem swoim wyrażali oraz ujawniali innym misterium Chrystusa i rzeczywistą naturę Kościoła" (KL 2). Kościół jest więc nie tylko zewnętrzną organizacją i widzialnym zrzeszeniem, ale "duchową wspólnotą wiary, nadziei i miłości" (KK 8). Stąd - zdaniem Lecouyera - "Kościół istnieje tylko w tej mierze, w jakiej jego członkowie wezwani są do uczestnictwa w zgromadzeniu i pozostają z nim odpowiednio złączeni". ^[ 18 ] Można więc powiedzieć, że Kościół uobecnia się wszędzie tam, gdzie lud, odpowiadając na wezwanie Boże, gromadzi się dla sprawowania kultu Bożego. ^[ 19 ] Człowiek jest bowiem wezwany do udzielenia takiej odpowiedzi na drodze sprawowania kultu Bożego, do uwielbienia Boga obecnego w liturgii. Wtedy dopiero rodzi się wspólnota Boga z człowiekiem. W czynnościach liturgicznych Bóg udziela się ludziom oraz odbiera uwielbienie i chwałę w swoim Synu Wcielonym. Dlatego liturgia, będąc źródłem nadprzyrodzonych darów, staje się tym samym szczytem działalności urzeczywistniającego się Kościoła.

Liturgia jest też miejscem ewangelizacji (por. EN 28,47), narzędziem uświęcenia ludzi, spotkaniem Boga z człowiekiem. ^[ 20 ] Potwierdza to adhortacja Evangelii Nuntiandi kiedy stwierdza, że "pełnia ewangelizacji oprócz przepowiadania polega na budowaniu Kościoła, który nie istnieje bez tego ducha, jakim jest życie sakramentalne, w boskiej Eucharystii osiągające swój szczyt" (EN 28). Uczestniczący w liturgii muszą być świadomi jednak swego wezwania i obecności (KKK 1071; KL 48). Słowo związane z sakramentami prowadzi do pogłębienia osobowego aktu wiary i miłości chrześcijańskiej, przez co dokonuje jednoczenia wyznawców Chrystusa. Dialogowy charakter zgromadzenia liturgicznego wymaga od jego uczestników aktywnego udziału w jej przeżywaniu. Stąd dokumenty soborowe wzywają do właściwego wychowania liturgicznego wiernych, a odpowiadające naturze Kościoła apostolstwo musi wiązać się z liturgią i przez nią działać na świat. ^[ 21 ]

Formacja liturgiczna wiernych może dokonywać się w różny sposób: przez katechezę liturgiczną, komentarze i inne formy, "(...) aby chrześcijanie podczas tego misterium wiary nie byli obecni jak obcy i milczący widzowie" (KKK 1075; KL 48). W duszpasterstwie liturgicznym należy odpowiedzieć na potrzebę formacji liturgicznej w parafii, do której wejdą członkowie małych grup, np. komisji liturgicznej Parafialnej Rady Duszpasterskiej, chór kościelny, komentatorzy, lektorzy, schola, ministranci itd., a przez nich również będzie się pogłębiało zbliżenie wiernych do liturgii.

Ważnym elementem duszpasterstwa liturgicznego, w tym także katechezy, jest należyte przygotowanie samej liturgii. ^[ 22 ] Aktywny udział w liturgii polega jednak nie tylko na prawidłowym wykonaniu mechanicznych czynności i gestów, ale na aktualizacji postaw duchowych podczas sprawowania liturgii (KL 10). ^[ 23 ]

We wspólnym obchodzeniu liturgii jej uczestnicy stają się wspólnotą zarówno słowa Bożego, jak i kultu. Ukazuje się ona najwyraźniej w celebracji niedzielnej Eucharystii, sprawowaniu sakramentów i sakramentaliów, modlitwie i oddawaniu chwały Bogu. Jednakże - jak zauważa Maas-Ewerd - więź nawiązuje się nie tylko podczas sprawowania Eucharystii i słuchaniu słowa Bożego, ale również przez diakonię, ofiarność jednych dla drugich. "Uczestnicy Mszy św. na wezwanie celebransa Pokój Pański niech będzie zawsze z wami podają sobie ręce albo czynią ukłon w stronę uczestników. Jest to akt braterskiego przyjęcia siebie nawzajem. Wszyscy, którzy przyjęli ten sam chrzest i jedzą z tego samego stołu, stają się braćmi". ^[ 24 ]

Członkowie ludu Bożego, gromadzący się na liturgii tworzą wspólnotę, która dzięki liturgii przez nich sprawowanej jeszcze bardziej się umacnia. Skoro liturgia buduje Kościół, a ten jest wspólnotą ludu Bożego, zespolonego wiarą, nadzieją i miłością, to przyczynia się ona także w sposób wyjątkowy, sobie tylko właściwy, do pogłębienia życia wspólnotowego. W ten sposób liturgia z jednej strony domaga się wspólnoty, a z drugiej umacnia i pogłębia jej więzy. Poprzez różne działania przygotowuje jej uczestników do pełnego udziału w kulcie. Skutkiem sprawowania Uczty Pańskiej winno być jednak nie tylko budowanie wspólnoty parafialnej, ale także otwarcie się tej wspólnoty na świat. ^[ 25 ] Chodzi tu przede wszystkim o otwartość misyjną i charytatywną. Sakramenty, zwłaszcza Eucharystia, niejako dynamizują ewangelizacyjne zdolności wspólnoty. Evangelii Nuntiandi stwierdza, że "(...) ewangelizacja nie będzie pełna bez brania pod uwagę wzajemnego odniesienia, jakie ustawicznie zachodzi między Ewangelią a konkretnym, osobistym i społecznym życiem człowieka" (EN 29).

Wszystkie sakramenty, a szczególnie Eucharystia, budują Kościół i jednocześnie go objawiają. W sprawowaniu Eucharystii - pisze R. Kamiński - objawia się Kościół jako wspólnota uczniów Pana ze wszystkich zawodów, stanów, warstw, jako jedna rodzina, wybrany lud Boży i wspólnota dzieci Bożych. ^[ 26 ]

Niedziela z liturgią eucharystyczną stanowi szczyt i centrum życia wspólnoty i poszczególnego chrześcijanina, podobnie jak misterium paschalne jest szczytem i centrum roku liturgicznego dla Kościoła (por. KL 102). W niedzielnym zgromadzeniu Ludu Bożego wokół ołtarza wspólnota gromadzi się jako kapłański lud wszystkich ochrzczonych, tworząc w ten sposób "jedność przechodzącą ponad wszystkimi różnicami społecznymi i demograficznymi". ^[ 27 ] W tym eucharystycznym spotkaniu dokonuje się wspólne działanie wielu zróżnicowanych podmiotów. ^[ 28 ] Jest ono widocznym znakiem uczestnictwa i wspólnoty zgromadzonego Kościoła. W spotkaniu dla sprawowania świętych czynności, we wspólnym słuchaniu słowa Bożego, wspólnym oddawaniu czci i dziękczynieniu, w śpiewie i modlitwie, w uczestnictwie w Ofierze Chrystusa, za każdym razem i na nowo rozwija się Kościół, buduje się jedność i umacnia więź jego członków.

W tym kontekście pojawia się szczególne zadanie dla katechezy oraz ciągłe wezwanie do refleksji i większej troski o sprawowaną liturgię. ^[ 29 ] Podkreśla się w niej również potrzebę starannego przygotowania Eucharystii. Ważną rzeczą jest, by wiernym stworzyć możliwie najlepsze warunki udziału w niedzielnej Mszy św., aby przez to uczestnictwo wzrastała więź i jedność wspólnoty, jaką tworzą zgromadzeni. Dlatego Konstytucja o liturgii usilnie zachęca duszpasterzy, aby w katechezie gorliwie uczyli wiernych uczestnictwa we Mszy św., a Instrukcja o kulcie Tajemnicy Eucharystycznej ^[ 30 ] podaje praktyczne wskazówki odnośnie do odprawiania Mszy niedzielnej w parafiach. Przez autentyczne przeżywanie liturgii jej członkowie mogą stać się zdolni do aktualizacji życia liturgicznego i wspólnotowego Kościoła.

Wspólnototwórczy charakter mają wszystkie sakramenty Kościoła (por. KKK 1118). Tak więc wzgląd na budowanie wspólnoty Kościoła lokalnego powinien stanowić - przy sprawowaniu sakramentów - jeden z ważnych elementów. Ten wspólnotowy charakter sakramentów i czynny udział wiernych przy ich sprawowaniu, udzielaniu jest jednak w wielu przypadkach nie doceniany. Także i w tym zakresie odpowiednia katecheza i wszelka praktyka duszpasterska ma wiele do zrobienia. Należy przemyśleć, jak poprowadzić katechezę, jakie zastosować środki, by w życiu codziennym małej grupy, wspólnoty Kościoła lokalnego wydobyć ten wspólnotowy i wspólnototwórczy wymiar sakramentów.

Teologowie-pastoraliści wiele uwagi w swoich publikacjach poświęcają sakramentowi chrztu, który włącza do społeczności ludu Bożego, a tym samym do konkretnej parafii. ^[ 31 ] Troska duszpasterska o lepsze zrozumienie sakramentu chrztu koncentruje się obecnie na pogłębianiu katechumenatu dorosłych, rodziców i chrzestnych odpowiedzialnych za wychowanie religijne dzieci. ^[ 32 ]

W ścisłym związku z chrztem pozostaje sakrament bierzmowania. ^[ 33 ] Uzupełnia on niejako rzeczywistość chrztu i uzdalnia do odpowiedzialnego udziału w posłannictwie Chrystusa, "jeszcze ściślej wiąże z Kościołem" (KK 31). Nowy obrzęd Bierzmowania Ordo Confirmationis podkreśla, że bierzmowani "stają się dzięki otrzymanemu Duchowi Świętemu dojrzałymi członkami Kościoła". ^[ 34 ] Winni żyć według ducha Chrystusowego i przez udział w Eucharystii wzrastać do pełni dojrzałości Chrystusowej. Uczestniczą w ten sposób w zbawczej misji Kościoła. Ich udział realizuje się przez współpracę i oznacza świadome zaangażowanie w życie wspólnoty. Również i tu ważnym problemem staje się sakramentalna katecheza poprzedzająca przyjęcie sakramentu bierzmowania nie tylko kandydatów, ale i całej wspólnoty. Punktem wyjścia ma być słowo Boże, liturgia i teologia tego sakramentu. Zadaniem katechezy jest nie tylko mówić o samym bierzmowaniu, musi też uwzględnić pozostałe sakramenty inicjacyjne, ze szczególnym podkreśleniem sakramentu chrztu, mającego zasadnicze znaczenie dla całego życia chrześcijańskiego. Począwszy od chrztu katecheza o bierzmowaniu będzie się koncentrować na Duchu Świętym, który ożywia i jednoczy Kościół i poszczególnych jego członków. ^[ 35 ]

Ten wspólnotowy wymiar trzeba wydobyć także w sprawowaniu pozostałych sakramentów: sakramentu pokuty, ^[ 36 ] sakramentu chorych, ^[ 37 ] małżeństwa i kapłaństwa.

Zadaniem katechezy i duszpasterstwa w ogóle jest takie oddziaływanie na wiernych, aby spełniane przez nich praktyki religijne wypływały z umotywowanej postawy religijnej i pogłębiały więź z Bogiem oraz wspólnotą Kościoła. Powinny angażować w życie zarówno Kościoła lokalnego, w którym żyją, czyli w parafii, jak i Kościoła powszechnego, a także wpływać na osobistą przemianę moralną. Stanie się to możliwe tylko wtedy, gdy środowiska, w których żyją i wzrastają, staną się wspólnotami kultu, a katecheza będzie ukazywać wzajemne wewnętrzne powiązania pomiędzy sakramentami oraz ich związek z życiem wspólnoty, z życiem Kościoła.

opr. ab/ab