Co katecheta powinien wiedzieć u progu reformy?

Tak postawione przez Redakcję "Katechety" pytanie skłania do kilku refleksji.

1.  REFORMA OŚWIATY - NOWA FILOZOFIA KSZTAŁCENIA

Od dłuższego już czasu mówi się o reformie polskiej oświaty. Z podejmowanych w dyskusjach zagadnień można odnieść wrażenie, iż jej zasadniczym wyrazem ma być wprowadzenie nowych etapów kształcenia, a zwłaszcza gimnazjum. Tymczasem reforma zamierza obejmować całość systemu kształcenia, a jego zapoczątkowanie wymaga sukcesywnego i pełniejszego wdrażania. Jako punkt wyjściowy przyjęto m. in. to, że wychowanie i kształcenie w pracy szkoły powinno stanowić integralną całość; powinna być zachowana właściwa proporcja między przekazem informacji a rozwijaniem umiejętności i wychowaniem; podmiotem wychowania i kształcenia jest uczeń - jego potrzeby rozwojowe, a nie wymogi przedmiotów; należy dążyć do integrowania poszczególnych dziedzin wiedzy. ^[ 1 ] Autorzy reformy wskazują na trzy zasady, które stoją u jej podstaw. ^[ 2 ] Pierwsza to usunięcie nadmiaru wiadomości encyklopedycznych i skoncentrowanie uwagi na rozwinięciu samodzielnego myślenia uczniów oraz pozyskiwaniu, selekcjonowaniu i przetwarzaniu potrzebnych informacji. Druga to wprowadzenie autonomii programowej szkół. Nauczyciel poszczególnego przedmiotu będzie mógł wybierać program, który będzie realizował z katalogu dopuszczonego przez Ministerstwo Edukacji Narodowej; będzie mógł go modyfikować lub przedstawić swój własny - autorski. I wreszcie dostosowywanie programów do potrzeb i możliwości uczniów i nauczycieli w konkretnej placówce.

Reforma wyznacza trzy etapy kształcenia z wyraźnym podziałem stopni: od aktywności, poprzez samodzielność, do dojrzałości. Związana jest z tym zmiana spojrzenia na filozofię kształcenia na poszczególnych etapach. Szkoła podstawowa ma umożliwić poznanie świata w jego jedności i złożoności, wspomagać samodzielność uczenia się, inspirować uczniów do wyrażania własnych opinii i przeżyć, rozbudzać ciekawość poznawczą oraz motywację do dalszej edukacji. ^[ 3 ] Plany nauczania na tym etapie nie wyróżniają przedmiotów, lecz zintegrowane dyscypliny. Proponuje się kształcenie w pełni zintegrowane. ^[ 4 ] Z niego zostały wyodrębnione w klasach I-III godziny do dyspozycji dyrektora oraz religia/etyka. W klasach IV-VI proponuje się kształcenie blokowe, przedmioty oraz ścieżki edukacyjne. Przez blok przedmiotowy rozumie się zintegrowane nauczanie treści i umiejętności z różnych dziedzin wiedzy, realizowane w toku jednolitych zajęć edukacyjnych. Ścieżki edukacyjne to zestaw treści i umiejętności o istotnym znaczeniu wychowawczym, których realizacja może odbywać się w ramach nauczania różnych przedmiotów (bloków przedmiotowych) lub w postaci odrębnych zajęć. Będą one miały charakter zajęć modułowych, w czasie których nauczyciele różnych przedmiotów przedstawią wiedzę na pewien wycinkowy, ale ważny dla uczniów temat.

Celem nauki w gimnazjum, obok wspomagania rozwoju ucznia jako osoby i wprowadzania w życie społeczne, będzie wprowadzenie uczniów w świat wiedzy naukowej poprzez poznanie języka, pojęć, twierdzeń i metod właściwych dla wybranych dyscyplin naukowych; rozbudzanie i rozwijanie indywidualnych zainteresowań; wdrożenie do samodzielności, pomoc w podejmowaniu decyzji dotyczącej kierunku dalszej edukacji; wprowadzenie w świat kultury i sztuki oraz rozwijanie umiejętności społecznych. ^[ 5 ] Obok przedmiotów (bloków przedmiotowych) będą istniały ścieżki edukacyjne. Celem nauki w szkołach ponadpodstawowych jest rozszerzenie wiedzy i umiejętności ucznia zgodnie z jego zainteresowaniami i zdolnościami, ułatwienie samoidentyfikacji kulturowej, przygotowanie do prawidłowego funkcjonowania w życiu rodzinnym i społecznym; sprzyjanie rozwojowi samodzielnego i krytycznego myślenia oraz wspieranie rozwoju twórczości. ^[ 6 ]

Jednym z głównych zamierzeń reformy jest zintegrowanie treści kształcenia. Służą temu zajęcia zintegrowane w szkole podstawowej na pierwszym etapie edukacji, bloki przedmiotowe oraz ścieżki edukacyjne począwszy od klasy czwartej. Autorom reformy zależy na ukazaniu jedności prawdy, choć postrzeganej w różny sposób i w różnym zakresie przez różne dyscypliny. Jest to ważne także dla nauki religii.

2.  FUNDAMENTALNYM ZADANIEM SZKOŁY - WYCHOWANIE

Reforma zakłada przywrócenie szkole charakteru wychowawczego. Za priorytety wychowawcze uznano: pomoc w uzyskaniu orientacji etycznej i hierarchizacji wartości, personalizację życia w rodzinie, w grupie koleżeńskiej, w szerszej społeczności, kształtowanie etyki. ^[ 7 ] Wśród zadań szkoły akcentuje się kształtowanie umiejętności i postaw, one też będą m. in. miernikiem osiągnięć. Bliskie jest to katechezie, która wśród swoich podstawowych zadań wymienia kształcenie, wtajemniczenie i wychowanie.

Drugim odcinkiem zaangażowania katechety będzie plan wychowawczy szkoły. Każda szkoła jest zobowiązana do jego skonstruowania. Trudno sobie wyobrazić brak zaangażowania ze strony katechety w jego tworzeniu. Jest to szansa dla niego osobiście, jak i współpracy w realizacji zadań preambuły ustawy o systemie oświaty.

Do zadań katechety należy realizacja zadań wychowawczych szkoły wskazanych w załączniku nr 1 Podstawy programowej kształcenia ogólnego dla sześcioletnich szkół podstawowych i gimnazjów ^[ 8 ] stąd niezbędna jest ich znajomość.

3.  NAUCZANIE RELIGII W NOWEJ SZKOLE

Nauka religii została wyodrębniona z nauczania blokowego i ścieżek edukacyjnych. Nie łączy się z żadną z nich. Ramowy plan przewiduje dwie godziny tygodniowo zajęć dla każdej z klas na każdym poziomie kształcenia. Nie oznacza to dla religii życie swoim życiem, pozostawanie na uboczu i zamkniętą, ale stanowi wyzwanie. Zadaniem katechety będzie włączenie się w tworzenie programu wychowawczego szkoły oraz poszukiwanie możliwości integracji treści nauki religii z przedmiotami i ścieżkami edukacyjnymi. Będzie to też wyraz podjęcia zadań nakreślonych w Dyrektorium ogólnym o katechizacji kiedy mówi się o korelacji i dialogu interdyscyplinarnym (DOK 71). Zadaniem nauki religii jest spełnienie zadań szkoły, a przede wszystkim w jak najpełniejszy sposób służyć uczniom. Wypełniając zadania szkoły, winna integrować treści kształcenia religijnego z kształceniem świeckim. Korelacja musi być podjęta na centralnej płaszczyźnie programowej oraz poszczególnych szkół i nauczycieli. Jej zadaniem będzie zintegrowanie, pogłębienie treści, uniknięcie jednostronności, doskonalenie wyrażania myśli, logicznego argumentowania, przygotowanie do apostolstwa, umiejętności mówienia o Chrystusie i wierze w środowisku życia. Obszarami integracji będą przede wszystkim takie przedmioty, jak: język polski, historia, biologia, filozofia, wiedza o społeczeństwie, etyka. Inna forma tej współpracy będzie miała miejsce w ramach realizacji międzyprzedmiotowych ścieżek edukacyjnych.

Trzeba się liczyć z tym, iż takie spojrzenie może stanowić dla niektórych nauczycieli w szkole problem, gdyż mogą nie widzieć potrzeby integrowania wiedzy świeckiej jako jedynie naukowej z wiedzą religijną uważaną za irracjonalną.

4.  PODSTAWA  PROGRAMOWA  I  PROGRAM

W chwili obecnej została wypracowana Podstawa programowa nauki religii dla szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadpodstawowych oraz propozycja programu dla szkoły podstawowej i gimnazjów.

Podstawa programowa składa się z kilku elementów. Należą tu: cele edukacyjne, zadania katechety, treści i osiągnięcia, korelacja z nauczaniem innych przedmiotów i ścieżek edukacyjnych. Cele edukacyjne to świadomie założone skutki, które zamierza się osiągnąć na określonych etapach edukacyjnych. Obejmują one kompetencje, które ma uzyskać i być wyposażony uczeń po ich ukończeniu.

Zadania katechety to określenie działań świadomie zmierzających do spowodowania zamierzonych stanów osobowościowych ucznia; odpowiadają one wychowaniu różnych wymiarów wiary i je określają. Zadanie to dla nauczyciela religii staje się celem. Wykonanie zadań zmierza do uzyskania przez uczniów kompetencji przedmiotowych partycypujących w kompetencjach ogólnych, zwanych kluczowymi.

Treści to hasłowo uporządkowany zasób wiadomości, który ma umożliwić lub ukształtować postawę, a osiągnięcia to hasłowo podany wynik procesu dydaktyczno-wychowawczego, który uczniowie zawdzięczają szkole, a więc stopień opanowania przez nich wiedzy i sprawności, rozwinięcie zdolności, zainteresowań i motywacji, ukształtowania przekonań i postaw. Szczegółowe ich rozpisanie na zamierzone wiadomości i umiejętności oraz postawy winien zawierać program.

Ostatni element podstawy programowej stanowi wskazanie przedmiotów i ścieżek edukacyjnych oraz poszczególnych w nich tematów, zagadnień czy lektur szkolnych, które stanowią miejsce korelacji i dialogu interdyscyplinarnego.

Znajomość podstawy programowej nauki religii, jak i kształcenia ogólnego w procesie tworzenia autorskiego czy odczytania oraz adaptacji proponowanych programów jest niezbędna.

5.  KRYTERIA  OCENY

Reforma oświaty przynosi nowe kryteria i zasady oceniania uczniów. ^[ 9 ] Określenia szczegółowych kryteriów i zasad wymaga też nauka religii. Mimo iż zostaną wskazane ogólne kryteria każdy z katechetów będzie musiał dostosować je do własnych uczniów, szkoły, środowiska.

6.  KREATYWNA  POSTAWA  KATECHETY

Realizacja założeń reformy wymaga kreatywnej postawy katechety. Zarówno wdrożenie założeń reformy, nowego programu, korzystania z podręczników, wkład w kształtowanie systemu wychowawczego, umiejętność adaptacji proponowanych treści zawartych w programie do warunków środowiska lokalnego, potrzeb uczniów, ich możliwości percepcyjnych i szkoły wymagają jego twórczej postawy. Choć należała ona już wcześniej do cech charakteryzujących osobowość katechety, obecnie nabiera nowego blasku. Jej kształtowanie będzie stanowiło wysiłek indywidualny, ale też wymaganie pod adresem odpowiedzialnych za przygotowanie katechetów w ramach uczelni i diecezji.

opr. ab/ab