Krótki rys historyczny katechezy w polskiej szkole po drugiej wojnie światowej

Pomimo zerwania przez władze PRL konkordatu zawartego pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a Stolicą Apostolską, nauczanie religii po roku 1945 odbywało się nadal w szkole publicznej. Podstawę prawną stanowił art. 120 Konstytucji Marcowej, który został utrzymany w mocy okólnikiem nr 50 ministra oświaty Czesława Wypycha z 13 września 1945 roku. Jednocześnie w tym dokumencie zmieniono status nauczania religii, która przestała być przedmiotem obowiązkowym. Znalazły się tam również dyrektywy odnośnie tworzenia szkół bez nauczania religii, które oddawano pod zarząd powstałego w roku 1949 "Towarzystwa Przyjaciół Dzieci". Coraz częściej, wbrew woli rodziców, w myśl instrukcji programowej z 12 czerwca 1950 roku, dokonywano rekrutacji do szkół TPD i naukę religii usuwano.

Akcja eliminowania nauki religii nie ustała, mimo że w porozumieniu zawartym pomiędzy przedstawicielami Rządu PRL i Episkopatu Polski w roku 1950 odnośnie nauczania religii stwierdzono w punkcie 10, że "Rząd nie zamierza ograniczać obecnego stanu nauczania religii w szkołach". W tej sytuacji Biskup Katowicki Stanisław Adamski wystosował do diecezjan List pasterski z datą 27 października 1952 roku w sprawie nauczania religii W szkole (Archiwum Kurii Diecezjalnej w Katowicach, Nr Vsz-3892/52 - Przedruk: "Wiadomości Archidiecezjalne" 1990, nr 8, s. 483-486). W Liście tym Ks. Biskup apelował:

"Wzywamy Was wszystkich Drodzy Rodzice i Opiekunowie katoliccy, do podpisania następującej petycji do Krajowej Rady Narodowej:

«My rodzice i prawni przedstawiciele naszych dzieci, domagamy się na podstawie art. 70 Konstytucji oraz na podstawie Porozumienia Rządu z Episkopatem, jak i na podstawie dekretu o wolności sumienia i wyznania:

1. by przywrócono naukę religii w tych szkołach, w których została zniesiona,
2. by nie robiono żadnych trudności nauczycielom i nauczycielkom, chcącym udzielać tej nauki,
3. by nie zabroniono duchowieństwu nauczania w szkole i dopuszczono ich do szkoły, jak dawniej.

Jest to nasza niezłomna wola. Nie ustaniemy się domagać tych praw. Nieuwzględnienie naszego wniosku uważać będziemy za krzywdę wyrządzoną nam i dzieciom naszym przez Boga powierzonym do wychowania - oraz przyszłym pokoleniom polskim»".

Do wspomnianego Listu pasterskiego załączony był również podpisany przez bpa Adamskiego okólnik do duchowieństwa diecezji katowickiej oraz zarządzenie dotyczące formy zbierania podpisów pod petycją, która była zasadna z punktu widzenia prawnego i zakładała takie samo rozumienie prawa po stronie władz państwowych. W odpowiedzi na powyższy List i przeprowadzony plebiscyt, czynniki polityczne posunęły się do represji. Uwięziono ks. biskupa koadiutora Herberta Bednorza oraz zmuszono do opuszczenia diecezji ks. biskupa ordynariusza Stanisława Adamskiego i ks. biskupa pomocniczego Józefa Bieńka. Ich nieobecność w diecezji trwała od 4 listopada 1952 roku do 5 listopada 1956 roku, kiedy "październik 1956" umożliwił powrót biskupów (por. Grajewski, Wygnanie, Katowice 1995, s. 165-176).

Programowa laicyzacja wychowania i nauczania, rozpoczęta w 1945 roku, trwała jednak nadal. Już 8 grudnia 1956 roku minister oświaty Władysław Bieńkowski wydał zarządzenie w sprawie nauczania religii w szkołach jako przedmiotu nadobowiązkowego. Wkrótce zaś, bo 11 grudnia 1956 roku ukazał się okólnik, który zezwalał na tworzenie szkół bez nauki religii. Ostatecznie nauczanie religii zostało usunięte ze szkół w roku 1961. Sejm PRL 15 lip- ca tegoż roku uchwalił ustawę o rozwoju systemu oświaty i wychowania, w której w art. 2 zadekretowano, że szkoły i inne placówki oświatowo-wychowawcze są instytucjami świeckimi.

Monopol oświatowy państwa wynikał z głównego celu, jaki pragnęło ono realizować, a było nim zbudowanie socjalistycznego państwa w oparciu o materializm marksistowski. System ten pragnął posłużyć się szkołą jako jednym z głównych ośrodków indoktrynacji ideologicznej.

Z chwilą całkowitego usunięcia nauki religii ze szkoły, władze polityczne skoncentrowały się na drugim nurcie batalii zmierzającej do ateizacji społeczeństwa, który polegał między innymi na ograniczeniu katechizacji prowadzonej przy parafiach i dążeniu do podporządkowania jej władzom oświatowym. Instrukcja Ministra Oświaty z 21 listopada 1961 roku przewidywała tryb postępowania represyjnego w stosunku do księży proboszczów odmawiających rejestrowania terenowych punktów katechetycznych i składania sprawozdań z prowadzonej katechizacji.

Represje te trwały z różnym nasileniem przez następne dwadzieścia lat. Dopiero zarządzenie MOiW z dnia 23 października 1981 roku o katechezie parafialnej, wyjęło ją spod kontroli i nadzoru władz państwowych.

Dokonująca się po przełomie 1989 roku odnowa życia społeczno-politycznego umożliwiła katechezie powrót do szkoły publicznej i do przedszkoli. U podstaw tej decyzji - jak to podkreślono w Instrukcji MEN z dnia 3 sierpnia 1990 roku - znajduje się zarówno docenienie roli chrześcijańskich wartości etycznych w procesie wychowania, jak i potwierdzenie prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami religijnymi (zob. "Wiadomości Diecezjalne" 1990, nr. 8, s. 475-477).

W tym kontekście następnym ważnym dokumentem była ustawa o systemie oświaty, wydana 7 września 1991 roku, gdzie w preambule zapisano: "nauczanie i wychowanie - respektując chrześcijański system wartości - za podstawę przyjmuje uniwersalne zasady etyki" (Dz. U., Nr 95, poz. 425). W myśl tej ustawy oraz zachowując rozwiązania instrukcji, Minister Edukacji Narodowej wydał dnia 14 kwietnia 1992 roku rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w szkołach publicznych (Dz. U., Nr 36, poz. 155).

Dla pełniejszego obrazu obowiązujących norm prawnych w omawianej dziedzinie należy jeszcze wspomnieć o Porozumieniu pomiędzy Konferencją Episkopatu Polski oraz MEN z dnia 8 czerwca 1993 roku w sprawie kwalifikacji zawodowych wymaganych od nauczycieli religii. W tym akcie prawnym postanowiono, że nauczyciele religii zatrudnieni w dniu wejścia Porozumienia w życie, tj. 1 września 1993 roku, którzy przygotowanie do nauczania religii uzyskali w instytucjach i na kursach katechetycznych oraz legitymują się świadectwem dojrzałości - posiadają kwalifikacje. Jednocześnie strona kościelna została zobligowana do powołania i prowadzenia 3-letnich kolegiów teologicznych, od tej pory zapewniających przygotowanie i dających uprawnienia do nauczania religii katolickiej w przedszkolach i szkołach podstawowych (§ 4).

Kwalifikacje zawodowe dla nauczania religii w szkołach ponadpodstawowych posiadają: księża oraz osoby świeckie i zakonne, które ukończyły wyższe studia teologiczne uwzględniające przygotowanie katechetyczno-pedagogiczne (§ 1.1).

Stosowne zapisy dotyczące statusu nauczyciela religii znalazły się również w akcie najwyższej rangi, a mianowicie w znowelizowanej Karcie Nauczyciela z dnia 14 czerwca 1996 roku, gdzie między innymi zastosowano zmienione rozwiązania oceny pracy nauczyciela i co za tym idzie jego mianowania. W ślad za Kartą Nauczyciela ukazało się Rozporządzenie MEN z dnia 19 lutego 1997 roku w sprawie kryteriów oraz szczegółowych zasad i trybu dokonywania oceny pracy nauczyciela (Dz. U., Nr 18, poz. 10I). Przepisy tam zawarte stosuje się odpowiednio do nauczycieli religii z tym, że organ upoważniony do dokonania oceny, tj. dyrektor szkoły, ma obowiązek uwzględnić ocenę merytoryczną nauczyciela religii ustaloną przez właściwą władzę kościelną (§ I I).

Siedmioletnia praktyka nauczania religii w szkole, mimo wielu trudności, które należy z wytrwałością i optymizmem głosiciela Ewangelii pokonywać, jest bezspornym osiągnięciem Kościoła na polu ewangelizacji i integralnie rozumianej edukacji młodego pokolenia. Jednak nawet najlepiej prowadzona katecheza szkolna nie może urzeczywistnić socjalizacji eklezjalnej bez żywego kontaktu młodzieży i dzieci z parafią, socjalizacji wspartej świadectwem wiary tak ze strony katechizującego, jak i całej wspólnoty kościelnej.

Ks. Marceli Cogiel

LITERATURA:

Grajewski A.: Wygnanie, Katowice 1995, s. 165-176.

Potocki A.: Sekularyzacja systemu oświaty w Polsce po II Wojnie Światowej a katechetyczna praca Kościoła, w: Katecheta i katecheza w polskiej szkole, (red.) K. Misiaszek, A. Potocki, Warszawa 1995, s.53-68.