Recepcja myśli Pawłowej

Ks. Arkadiusz Baron

ŁACIŃSKIE KOMENTARZE DO LISTU DO TYTUSA (AMBROZJASTER, HIERONIM, PELAGIUSZ) NA TLE RECEPCJI MYŚLI PAWŁOWEJ W STAROŻYTNOŚCI

Studium porównawcze

Copyright © Wydawnictwo WAM 2003

Recepcja myśli Pawłowej

Problem recepcji myśli Pawłowej na Zachodzie w pierwszych wiekach jest wielowątkowy i tak obfity, że można o nim jedynie wspomnieć i odesłać czytelnika do opracowań bardziej szczegółowych. Podstawowe w tym względzie nadal pozostają zarówno dzieła starsze, które pisali E. Aleith, A. Souter, A. E. Barnett, St. Means, E. Benz, czy K. H. Schelkle⁽³⁾, jak i nowsze: M. F. Wiles, U. B. Müller, A. Lindemann, E. Dassmann, W. Erdt, M. G. Mara, C. Lüdemann, K. Koschorke, G. Barbaglio oraz inne prace zbiorowe⁽⁴⁾. Literaturę dotyczącą problematyki związanej z recepcją listów Pawłowych w starożytności, z konkretnymi listami czy poszczególnymi ich wierszami podaje H. J. Sieben⁽⁵⁾. Cytaty zaś Pawłowe u chrześcijańskich pisarzy starożytnych opracowano w Biblia Patristica⁽⁶⁾.

Zainteresowanie nauką św. Pawła pojawia się już w księgach kanonicznych. Kanoniczne Dzieje Apostolskie są praktycznie dziejami św. Piotra i św. Pawła, który przedstawiony zostaje jako wielki misjonarz (por. Dz 9; 13 - 28) i apostoł pogan (por. Dz 13, 2. 46-47; Rz 11, 13; Ga 2, 8-9). Wpływ myśli Pawłowej, oprócz pism Łukaszowych, uwidacznia się także w 1 P oraz w Hbr.

Jednakże już w czasach apostolskich pojawił się problem interpretacji listów Pawłowych. W drugim Liście św. Piotra czytamy: „Również umiłowany nasz brat Paweł [Apostoł] według danej mu mądrości napisał do was, jak również we wszystkich listach, w których mówi o tym. Są w nich trudne do zrozumienia pewne sprawy, które ludzie niedouczeni i mało utwierdzeni opacznie tłumaczą, tak samo jak i inne Pisma, na własną zgubę" (2 P 3, 15-16). Pewnej formy krytyki myśli Pawłowej można się dopatrywać także w Liście św. Jakuba (por. Jk 2, 20-26 szczególnie wiersz 24: „człowiek dostępuje usprawiedliwienia na podstawie uczynków, a nie samej tylko wiary").

Postawie pro-Pawłowej towarzyszyła niemalże od początku postawa anty-Pawłowa. Podczas gdy niektóre heretyckie grupy judeo-chrześcijańskie całkowicie odrzuciły listy Pawłowe (por. Pseudo-Clementinae), to listy pasterskie (1 i 2 Tm oraz Tt) powołały się wyłącznie na autorytet Apostoła Pawła. Podobnie, wielkim autorytetem cieszył się Apostoł u Ojców apostolskich, którzy posługiwali się niektórymi jego listami⁽⁷⁾.

Większe i otwarte kontrowersje o Pawła rozpoczną się w II wieku. Marcjon (zm. ok. 160), który rozróżniał Boga Sędziego (ST) od miłosiernego Boga w Jezusie Chrystusie, podał praktycznie pierwszy kanon uznając za kanoniczne tylko niektóre listy Pawłowe (Ga, 1 i 2 Kor, Rz, 1 i 2 Tes, Ef = Laod., Kol, Flp, Flm) oraz Ewangelię Łukasza (uznawał ją za Pawłową), i to nie całe, ale oczyścił je z późniejszych - jego zdaniem - naleciałości żydowskich. W ten sposób wpłynął na rozwój doktryny Kościoła, jak mało kto inny w II wieku. Ale nie tylko: spolaryzował podejście do Pawła, na którego będzie się powoływało coraz więcej heretyków, tak że Tertulian nazwie św. Pawła ich apostołem (Przeciwko Marcjonowi 3, 5, 4: «haereticorum apostolus»). Na wiersze z listów Pawłowych będą się powoływać między innymi manichejczycy⁽⁸⁾, donatyści⁽⁹⁾, arianie i semiarianie⁽¹⁰⁾, itd. Przeciwstawienie się im pociągnie za sobą konieczność podjęcia egzegezy cytowanych przez nich wierszy. Będzie to - moim zdaniem - jednym z czynników wpływających jednocześnie na rozwój paulinizmu i antypaulinizmu w II wieku i w następnych. Niezależnie od tego paulinizm (szczególnie ten w wydaniu gnostyków i Marcjona) będzie prowokował antypaulinizm⁽¹¹⁾ i odwrotnie. Wypada przypomnieć, że teologowie starożytni, zarówno heterodoksyjni, jak i ortodoksyjni posługiwali się najczęściej tekstami biblijnymi w sposób instrumentalny⁽¹²⁾.

Od III wieku zacznie się krystalizować odmienne podejście do listów Pawłowych na Wschodzie i na Zachodzie. Na Wschodzie będą bardziej propagowane listy do Koryntian (przykładowo: Atanazy; Grzegorz z Nyssy; Dydym Ślepy), na Zachodzie list do Rzymian. Wschód zasadniczo nie podejmie Pawłowej nauki o usprawiedliwieniu, Zachód zaś nada jej szczególnego znaczenia⁽¹³⁾.

Na Wschodzie zainteresowanie Pawłem będzie rezultatem zainteresowania całą Biblią w ogóle, na Zachodzie zrodzi się zainteresowanie wyłącznie św. Pawłem. Szczególny rozwój tego «paulinizmu» przypada - zdaniem M. Simonetti'ego⁽¹⁴⁾ oraz B. Studera⁽¹⁵⁾ - na lata sześćdziesiąte IV wieku.

Przypisy

3.  St. Means, Saint Paul and the Ante-Nicene Church. An Unwritten Chapter of Church History, London 1903; A. Souter, The Earliest Latin Commentaries on the Epistles of St. Paul, Oxford 1927 (Mariusz Wiktoryn, Ambrozjaster, Hieronim, Augustyn, Pelagiusz); E. Aleith, Das Paulus-Verständnis in der alten Kirche, ZNTW 18, Berlin 1937; A. E. Barnett, Paul Becomes a Literary Influence, Chicago 1941; E. Benz, Das Paulus-Verständnis in der morgenländischen und abendländischen Kirche, ZRGG 3 (1951) 289-309; K. H. Schelkle, Paulus Lehrer der Väter. Die altkirchliche Auslegung von Römer 1-11, Düsseldorf 1959.

4.  M. F. Wiles, The Divine Apostle. The interpretation of St. Paul's Epistles in the Early Church, Cambridge 1967; U. B. Müller, Zur frühchristlichen Theologiegeschichte. Judenchristentum und Paulinismus in Kleinasien an der Wende vom ersten zum zweiten Jahrhundert n. Ch., Gütersloh 1976; A. Lindemann, Paulus im ältesten Christentum: Das Bild des Apostels und die Rezeption der paulinischen Theologie in der frühchristlichen Literatur bis Marcion, Tübingen 1979; E. Dassmann, Dem Stachel im Fleisch. Paulus in der frühchristlichen Literartur bis Irenäus, Münster 1979; Paulus in frühchristlicher Frömmigkeit und Kunst, Opladen 1982; hasło Paolo Apostolo. II. Paolinismo w: DPAC 2617-2620; W. Erdt, Marius Victorinus Afer, der erste lateinische Pauluskommentator: Studien zu seinen Pauluskommentaren in Zusammenhang der Wiederentdeckung des Paulus in der abendländischen Theologie des 4. Jahrhunderts, Frankfurt am Main - Bern 1980; K. Koschorke, Paulus in den Nag-Hammadi Texten. Ein Beitrag zur Geschichte der Paulusrezeption im frühen Christentum, ZThK 78 (1981) 177-205; M. G. Mara, Paolo di Tarso e il suo epistolario. Ricerche storico-esegetiche, L'Aquila 1983; Il significato storico-esegetico dei commentari al corpus paolino dal IV al V secolo, w: Annali di storia dell'esegesi 1 (1984) 59-74; hasło Paolo Apostolo. III. Commenti all'epistolario paolino w: DPAC 2620-2624; C. Lüdemann, Paulus der Heidenapostel, II. Antipaulinismus im früher Christentum, Göttingen 1983; G. Barbaglio, Paolo di Tarso e el origini cristiane, Assisi 1985; J. Ries, F. Decret, W. H. C. Frend, M. G. Mara, Le epistole paoline nei manichei i donatisti e il primo Agostino, Istituto Patristico Augustinianum, Sussidi patristici 5, Roma 1989.

5.  H. J. Sieben, Exegesis patrum. Saggio bibliografico sull'esegesi biblica dei Padri della Chiesa, Istituto Patristico Augustinianum, Roma 1983, 95-116 (341 pozycji).

6.  Biblia Patristica. Index des citations et allusions bibliques dans la littérature patristique, I: Des origines à Clément d'Alexandrie et Tertullien, Paris 1986; II: Le troisième siècle (Origène excepté), Paris 1986; III: Origène, Paris 1980; IV: Eusèbe de Césarée, Cyrille de Jérusalem, Épiphane de Salamine, Paris 1987.

7.  Szczegóły por. moje Mariusz Wiktoryn - człowiek i jego dzieło, w: ŹMT 13, 5 przypis 1.

8.  Por. J. Ries, Saint Paul dans la formation de Mani, w: Sussidi patristici 5, Roma 1989, 7-27 przedstawia Pawła jako model powołania, misji i listów Maniego; F. Decret, L'utilisation des épitres de Paul chez les manichéens d'Afrique, w: Sussidi patristici 5, Roma 1989, 29-83 omawia cytaty Pawłowe (szczegółowo informując także o cytatach z innych ksiąg NT), przytaczane przez manichejczyków w Afryce. Są to: Rz 1, 21; 2, 14-15; 6, 6; 7, 2-3. 7. 22-25; 8, 7; 11, 1; 1 Kor 4, 15; 13, 9; 15, 50; 2 Kor 4, 4; 5, 16-17; 12, 7-9; Ga 1, 15-16; 3, 13. 27-28; 4, 5. 19; 5, 17; 6, 14; Ef 2, 2-11. 13-18; 3, 16; 4, 22-24; Flp 3, 8; Kol 3, 9-11; 1 Tm 6, 16. Wiersze Tt 1, 15-16 omawia wraz z 1 Tm 4, 1-3 na stronie 58.

9.  Por. W. H. C. Frend, The Donatist Church and St. Paul, w: Sussidi patristici 5, Roma 1989, 85-123; donatyści cytowali: Dz 2, 2-4; 9, 4-5; Rz 1, 18-24. 32; 2, 13-14; 3, 3. 19; 8, 31; 13, 1; 1 Kor 1, 12-13; 2, 6-8; 6, 3; 13, 1-8; 15, 9; 2 Kor 5, 7. 19; 6, 10. 14-15. 16-18; 11, 2. 20. 23. 26; Ga 1, 6; 3, 27; Flp 1, 15. 23; Ef 4, 1-3. 5; 5, 25-27; 1 Tm 1, 8; 3, 2; 4, 5 - 5, 2; 5, 22; 2 Tm 3, 2 - podaję za tamże, 121-122.

10.  Krótki wykaz fragmentów biblijnych używanych w tej kontrowersji podaje Grzegorz z Nazjanzu, Mowy, 29, 18; por. także M. Simonetti, La crisi ariana nel IV secolo, SEA 11, Roma 1975, 475-480 oraz moje Mariusz Wiktoryn - człowiek i jego dzieło, w: ŹMT 13, 58-61. Pawłowe wiersze na które powoływano się szczególnie często w kontrowersji ariańskiej to: Rz 16, 27; 1 Kor 8, 6. 29; 11, 12; 15, 20-28; Kol 1, 15-20; Flp 2, 5-11; 1 Tm 1, 17; 2, 5; 6, 15-16.

11.  Por. E. Dassmann, Dem Stachel im Fleisch. Paulus in der frühchristlichen Literartur bis Irenäus, Münster 1979, 222n (dyskusja wraz z bibliografią na ten temat. Antypaulinizm - por. C. Lüdemann, Paulus der Heidenapostel, II. Antipaulinismus im früher Christentum, Göttingen 1983.

12.  Zob. powyżej przypisy 8-10.

13.  Por. E. Benz, Das Paulus-Verständnis in der morgenländischen und abendländischen Kirche, ZRGG 3 (1951) 291. Według mnie w tym właśnie tkwi jedna z przyczyn, że na Wschodzie nie rozwinęła się kontrowersja pelagiańska ani luterańska.

14.  Zdaniem M. Simonetti'ego «jest to pewna moda, trwająca kilka dziesięcioleci, mniej więcej od 360 r. do początków V wieku i koncentrująca się w Rzymie i w środowiskach innych regionów w różny sposób ściśle związanych z Rzynem». Włoski badacz wymienia tu: Mariusza Wiktoryna, Ambrozjastra, Hieronima, Anonima, Pelagiusza i Juliana z Eklanu, po czym kontynuuje: «Chodzi o zjawisko typowo łacińskie. Bowiem na Wschodzie mniej więcej w tym samym czasie Paweł jest przedmiotem różnorodnych interpretacji [...] Natomiast w przypadku Mariusza Wiktoryna, Pelagiusza, Anonima, Ambrozjastra komentarz do Pawła był ich jedyną inicjatywą egzegetyczną albo przynajmniej inicjatywą najistotniejszą» - M. Simonetti, Między dosłownością a alegorią, tłum. ks. T. Skibiński, Wyd. WAM, Kraków 2000, MT 26, 243-244.

15.  B. Studer, La Bibbia, letta nella chiesa, w: Storia della teologia, I. Epoca patristica, Piemme, Casale Monferrato 1993, 447-448: «Il paolinismo è particolarmente evidente a partire dal 360. Nell'Oriente ed anche, o forse ancora di più, nell'Occidente l'Apostolo godeva di un'autorità singolare, come attestano in primo luogo chiaramente i numerosi commenti di Mario Vittorino, Ambrosiaster, Giovanni Crisostomo, Girolamo, Pelagio, Agostino, Teodoreto, ed altri. Ma anche nei trattati e nelle omelie Paolo suscitava un interesse speciale. Lo vediamo in Ilario ed in Ambrogio. Più netto ancora è il paolinismo in Crisostomo ed in Agostino: mentre il primo ha dedicato sette discorsi in onore dell'Apostolo, il secondo deve alla lettura di Paolo due svolte decisive nella propria vita, la prima nella conversione, la seconda nella scoperta della necessità assoluta della grazia di Cristo».

opr. mg/ab