Komentarze do Pawła na Zachodzie - Pelagiusz

Ks. Arkadiusz Baron

ŁACIŃSKIE KOMENTARZE DO LISTU DO TYTUSA (AMBROZJASTER, HIERONIM, PELAGIUSZ) NA TLE RECEPCJI MYŚLI PAWŁOWEJ W STAROŻYTNOŚCI

Studium porównawcze

Copyright © Wydawnictwo WAM 2003

Pelagiusz

Pelagiusz⁽¹⁴³⁾ pochodzący prawdopodobnie z Brytanii, orygenista⁽¹⁴⁴⁾, pojawił się w Rzymie w latach 380-384. Krzyżowały się tam wówczas przeróżne trendy duchowo-ascetyczne. Odżył manicheizm głoszący zło materii i cielesności oraz istnienie absolutnego zła; działała sekta nowacjan odmawiająca możliwości pokuty; skrajnie różne ideały życia wewnętrznego prezentowali św. Hieronim (asceza aż do przesady) i Jowinian (laksyzm bez granic). Dodatkowo ludność rzymska, od dawien dawna karmiona i kształtowana myślą stoicką, ulegała z jednej strony silnym wpływom mentalności prawniczej, z drugiej zaś pogańskim tendencjom fatalistycznym, podbudowanym teraz wspomnianymi nowymi trendami, dla których - co trzeba wyraźnie zaznaczyć - Rzym był zawsze otwarty.

W takim środowisku pojawił się Pelagiusz i ze względu na surowość obyczajów stał się niezwykle popularny w kręgach znaczących rodzin rzymskich⁽¹⁴⁵⁾, którym przypominał przeciwko manichejczykom o dobru stworzenia, o człowieku stworzonym na obraz Boży, o nie obarczaniu własnych przodków odpowiedzialnością za popełnione przez siebie złe czyny; przeciwko tendencjom fatalistycznym - o niemożliwości obciążania Stwórcy za swoje grzechy, o optymistycznym podejściu do życia, którego świętość trzeba kształtować indywidualnie między innymi poprzez wiarę w Boga i pełnienie dobrych uczynków; przeciwko zaś rytualizmowi żydowskiemu czy prawniczo-magicznemu podejściu do religii - zbawienie w oparciu o sola fides. Miejscowy Kościół, jak się wydaje, na początku nie dostrzegał w tym żadnego niebezpieczeństwa. Duchowość Pelagiusza, o silnym zabarwieniu pedagogicznym, mieściła się pomiędzy bardziej skrajnymi ujęciami Hieronima i Jowiniana, a ponadto wychodziła na przeciw głównym problemom, z którymi borykał się tamtejszy Kościół (manicheizm, pogańskie fatum, nowacjanizm, rytualizm żydowski oraz podejście prawnicze do religii odziedziczone z pogaństwa)⁽¹⁴⁶⁾.

Swoje poglądy teologiczne przedstawił Pelagiusz w swoich licznych dziełach, z których niektóre się zachowały⁽¹⁴⁷⁾. W latach 406-409 powstało w Rzymie Wyjaśnienie trzynastu listów św. Pawła⁽¹⁴⁸⁾, którego głównymi celami było: ukazanie umiarkowanego ascetyzmu chrześcijańskiego oraz przeciwstawienie się błędom najróżniejszych herezji⁽¹⁴⁹⁾. Jego zdolności w dziedzinie teologii uznawali jeszcze wówczas zarówno św. Augustyn, jak i św. Hieronim⁽¹⁵⁰⁾.

W 410 roku Pelagiusz ucieka z Rzymu przed Gotami i udaje się wraz z Celestiuszem do Kartaginy. Jednakże wspólnota Kościoła w Afryce borykała się - na nieszczęście dla Pelagiusza, a na szczęście dla teologii - z montanistami i donatystami, którzy w poglądach przybysza z Rzymu, szczególnie w ich skrajnej wersji prezentowanej przez Celestiusza, łatwo mogli znaleźć dla siebie poparcie. Nic więc dziwnego, że Kościół w Afryce, a wraz z nim od dawna przeciwstawiający się donatystom Augustyn, ostro na nie zareagowali, w wyniku czego doszło do potępienia pelagianizmu już na synodzie w 411⁽¹⁵¹⁾.

Pelagiusz wyjechał do Jerozolimy (św. Hieronim był już wówczas antyorygenistą; od czasu, gdy komentował listy Pawłowe upłynęło już ponad 25 lat). Na Wschodzie został rehabilitowany na synodzie w Diospolis w 415 roku. Na Zachodzie zostaje potępiony przez papieża Innocentego I w styczniu 417. Ponownie rehabilitowany przez papieża Zozyma we wrześniu 417 roku zostaje przez niego potępiony kilka miesięcy później. Poglądy pelagiańskie⁽¹⁵²⁾ potępił także synod Kartagiński w 418, a następnie Sobór Efeski w 431 roku, wymieniając z imienia tylko Celestiusza⁽¹⁵³⁾.

Pelagiusz do dziś utożsamiany z «herezją pelagiańską»⁽¹⁵⁴⁾ inspiruje teologów: Czy on jest autorem pelagianizmu? Czy go rzeczywiście głosił? I wreszcie, czy się z nim zgadzał?⁽¹⁵⁵⁾ Odpowiedź zależy, według R. Evansa, w jaki sposób sformułujemy pytanie o grzechu, o łasce oraz o naturze człowieka⁽¹⁵⁶⁾.

Metodę i podejście egzegetyczne Pelagiusza omówiłem szerzej przy okazji wydania jego Komentarza do Listu Rzymian⁽¹⁵⁷⁾. Pod względem teologicznym - w opinii niektórych - przewyższa on inne komentarze powstałe w Rzymie w IV/V wieku⁽¹⁵⁸⁾. Opinii tej jednak nie podziela M. Simonetti⁽¹⁵⁹⁾.

Wyjaśnienie Pelagiusza ma charakter literalno-pastoralny bez podejmowania kwestii filozoficznych. Nawet problemy dogmatyczne ujmowane są z perspektywy duszpasterskiej. Nie ulega wątpliwości, że powstało ono - podobnie jak i wiele innych jego dzieł - w wyniku polemiki z poglądami Augustyna na temat łaski, wolnej woli i przeznaczenia⁽¹⁶⁰⁾.

Przypisy

143.  Bibliografię można znaleźć w: A. Baron, Spór o Pawła, spór o człowieka czy spór o Boga?, Wyd. WAM, Kraków 1999, ŹMT 15, 129-167 (z wyliczeniem dzieł Pelagiusza i pelagiańskich). F. G. Nuvolone, Pélage et Pélagianisme, w: DS XII, (1986), koll. 2895-2902; G. Greshake, Gnade als konkrete Freiheit. Eine Untersuchung zur Gnadenlehre des Pelagius, Mainz 1972, 311-332; O. Wermelinger, Rom und Pelagius..., Stuttgart 1975; B. R. Rees, Pelagius a reluctant heretic, Great Britain 1988; por. także: dzieła R. Evansa, G. Plinvala oraz A. Soutera.

Pisma Pelagiusza, por.: E. Dekkers, Clavis Patrum Latinorum, 1961, n. 728-766. Historia określania autentyczności bądź nieautentyczności pelagiańskich pism, por.: A. Hamman, w: Patrologia Latina Supplementum I, 1101-1109.

144.  Por. Patrologia III, 439; R. Evans, Pelagius. Inquiries and Reappraisals, New York 1968, 9.

145.  Por. Patrologia III, 439; DPAC, Roma 1983, 2731.

146.  Por. moje Spór o Pawła, spór o człowieka czy spór o Boga?, Kraków 1999, ŹMT 15, 36-40. 100-103.

147.  Wykaz pism Pelagiusza, innych pism mu przypisywanych oraz pism pelagiańskich - por. moje Spór o Pawła, spór o człowieka czy spór o Boga?, Kraków 1999, ŹMT 15, 129-135.

148.  Por. A. Souter, Pelagius's expositions of thirteen Epistles of St. Paul, Cambridge 1922, 66; E. Florkowski, Soteriologia Pelagiusza, Kraków 1949, 7; M. Michalski, Nauka chrystologiczna Pelagiusza, «Collectanea Theologica», Lwów 1936, 145.

M. G. Mara, L'influsso di Paolo in Agostino, w: Sussidi patristici 5, Roma 1989, 135 podaje szerszy (395-409) przedział czasowy powstania dzieła Pelagiusza.

149.  Por. moje Spór o Pawła, spór o człowieka czy spór o Boga?, Kraków 1999, ŹMT 15, 42-43. 49-51.

150.  Zob. Sz. Pieszczoch, Nad genezą teologii Pelagiusza, «Studia Gnesnensia 5», 1979-1980, 229. 231. 240.

151.  Por. moje Spór o Pawła, spór o człowieka czy spór o Boga?, Kraków 1999, ŹMT 15, 25-26. 40-41.

152.  Por. np. moje Spór o Pawła, spór o człowieka czy spór o Boga?, Kraków 1999, ŹMT 15, 18-19, gdzie prezentuję 17 podstawowych twierdzeń pelagiańskich.

153.  Por. Sobór Efeski, kan. 1 i 4 (DSP 1, 163. 165) oraz List soborowy o biskupach wschodnich (DSP 1, 161).

154.  R. Evans, Pelagius, 66 pisze: «Pelagius is one of the most maligned figures in the history of Christianity. It has been the common sport of the theologian and the historian of theology to set him up as a symbolic bad man and to heap upon him accusations which often tell us more about the theological perspective of the accuser than about Pelagius. [...] The two great orthodox doctors who wrote against him in his lifetime attack him with noticeably different emphases. To Augustine he is the enemy of the grace of God; he has introduced novelty and heresy in his denial of original sin. To Jerome he is the continuer of the perfectionism of Origen; his doctrine of sinlessness brings with it the absurd and blasphemous claim that man may be made equal to God. The testimony of Augustine is instructive in this regard. Not having read Jerome on the subject, the Bishop of Hippo registers surprise and dismay when he learns that certain persons are attacking Pelagius on the ground that to be without sin means to be equal to God».

155.  Por. R. Evans, Pelagius, 66. 67-70. 91.

156.  R. Evans, Pelagius, 2 pisze: «... it is not the case that the issue between Pelagius and his opponents can be formulated by the simple questions: Are grace and the divine initiative necessary for salvation? Are men apart from the gospel bound by the power of sin? The questions are, rather: What is the nature of that grace that is necessary for salvation? What is the nature of that solidarity in sin by which men are bound? [...] a more fondamental one: What is the nature of man, who is bound in sin and in need of the divine grace?»

157.  Por. moje Spór o Pawła, spór o człowieka czy spór o Boga?, ŹMT 15, 42-116.

158.  Por. moje Spór o Pawła, spór o człowieka czy spór o Boga?, ŹMT 15, 45 przypis 104.

159.  Pisze on między innymi: „Komunałem krytyki jest wychwalanie znaczenia komentarzy Pawłowych Abrozjastera i Pelagiusza, chętnie na niekorzyść egzegezy greckiej, tak frazesowej wobec zwięzłości, esencjalności, konkretności ducha łacińskiego. Wyznaję, że nie podzielam tych entuzjazmów. [...] W sumie ta egzegeza łacińska nie przedstawia nam niczego, co można by nawet z daleka porównać ze wstępami, jakie Teodor umieszcza przed komentarzami do poszczególnych listów [...] pogłębienie tekstu, tak przez Orygenesa jak i przez Teodora, choć po różnych liniach, daje owoce dużo bogatsze od owoców analogicznych komentarzy w języku łacińskim" - M. Simonetti, Między dosłownością a alegorią, MT 26, 254. Przytacza też opinię G. de Plinvala: «Au point de vue de la forme, le commentaire de Pélage, sobre, dense, réaliste, s'attachant sans verbiage à l'explication littérale des textes, ne rappelle en aucune manière ces gloses surabondantes, cette pléthore d'allégories, de citations ou de rapprochements bibliques, dont les Grecs, toujours prolixes, surchargeaient et parfois écrasaient le texte initial».

160.  Por. moje Spór o Pawła, spór o człowieka czy spór o Boga?, Kraków 1999, ŹMT 15, 15-16.

opr. mg/ab