Funkcje Dwunastu w świetle Dziejów Apostolskich

Tradycyjny tytuł księgi „Dzieje Apostolskie” kieruje uwagę czytelnika na historyczny wymiar opowiadania św. Łukasza, na dzieje właśnie, na działalność apostołów.¹ W związku tym rzadziej pada pytanie o koncepcję roli apostołów w tej księdze, o teologiczne oświetlenie ich funkcji. Kim według św. Łukasza byli apostołowie?

Poniżej zajmę się w szczególności funkcją Dwunastu.² Św. Łukasz nazywa ich przeważnie apostołami, ale słowa „apostoł” używa też w sensie szerszym, stosując je do Pawła i Barnaby (Dz 14,4.14). W NT Dwunastu jest pierwotniejszym i głównym określeniem grupy wybranych uczniów Jezusa, użytym 25 razy w całym NT, zaś słowo „apostoł, apostołowie” oznacza także innych głosicieli Dobrej Nowiny (zgodnie z gr. znaczeniem słowa apostolos, „wysłannik”).³ Dlatego dla precyzji w tytule artykułu mowa o Dwunastu, chociaż w Dziejach tylko raz wspomniano o nich właśnie pod tym mianem, gr. dodeka (Dz 6,2; por. Łk 8,1; 9,1.12; 18,31; 22,3), natomiast określenie gr. apostoloi dotyczy ich 26 razy. Z Dz 1,15-26 (wybór Macieja na dwunastego apostoła, na miejsce Judasza) wynika zresztą, że kolegium dwunastu od początku stanowi kluczową instytucję Kościoła i że ta liczba była istotna.

Biblijne tezy teologiczne rzadko ujęto w formie wywodu czy traktatu. W tekstach Pisma Świętego spotykamy dwie główne metody przekazu teologii: wprost, przez imiona i określenia („tytuły”), i pośrednio, przez narrację o wydarzeniach. Podkreślmy też, że język teologii biblijnej akcentuje zazwyczaj rolę, funkcję osób, a nie sam sposób ich bytowania; wymiar dynamiczny i funkcyjny, a nie samą godność.⁴ Takie są też metody charakteryzowania Dwunastu w Dziejach Apostolskich. Omówimy je kolejno.⁵

I. Określenia roli Dwunastu w Dz 1 – program

Określenia kluczowe dla zrozumienia roli apostołów padają w Dziejach już na początku. Ponieważ pojawiają się one w toku żywej narracji i w różnych kontekstach, łączność miedzy nimi jest nieco zakamuflowana. Nie wydaje się jednak, żeby ich wystąpienie na początku księgi było przypadkiem. W Dz 1 pojawiają się dwa określenia samych Dwunastu oraz trzy dalsze określające ich funkcję.

1. Częste na ich oznaczenie słowo apostołowie, gr. apostoloi występuje w rozdziale wstępnym dwukrotnie: Dz 1,2.26 (następne 2,37.42.43; 4,33.35.36.37; 5,2.12.18.29.40; 6,6; 8,1.14.18; 9,27; 11,1; 15,2.4.6.22.23; 16,4).⁶ Św. Łukasz używa tego terminu jako zastanego, zakładając jego ogólne znaczenie „wysłannik” (Jezusa, Dobrej Nowiny), przyjęte we wczesnym Kościele. Na co w tych ramach kładłby nacisk?

W Dz 1,26 mowa po prostu o „jedenastu apostołach” (Dwunastu bez Judasza), bez określania ich roli. W Dz 1,1-2 znajdziemy natomiast szerszą frazę: ...co Jezus uczynił i czego uczył od początku aż do dnia, w którym po przekazaniu za pośrednictwem Ducha Świętego poleceń wybranym przez siebie apostołom [por. Łk 6,13] został uniesiony.⁷ Uwypuklona tu została rola Ducha Świętego (będzie o niej mowa w p. II) oraz wybór apostołów przez Jezusa. Autor podkreśla więc, że chodzi o wysłanników Jezusa, co stanowi o ich roli i godności (czymś innym byliby delegaci chrześcijańskich wspólnot). Wysłannik reprezentuje osobiście tego, który go posłał. Dlatego właśnie Jezus był wielokrotnie nazywany w Ewangelii Janowej posłanym przez Ojca.⁸

Obecność apostołów w Kościele jest więc jedną z odpowiedzi na istotne dla pierwszych chrześcijan pytanie, dlaczego po serii chrystofanii Jezus nie jest już osobiście obecny wśród swoich wiernych. NT udziela wielostronnych wyjaśnień tej kwestii (zwłaszcza w J 13-17): Jezus Chrystus wraz z Ojcem zamieszkuje w duszy wierzących, posyła Ducha Parakleta, obecny jest w swoim słowie, udziela się przez swą łaskę, jego Ciałem jest Kościół, w dniu ostatecznym widzialnie powróci. W prologu Dziejów wskazano, że jest też obecny przez swoich wybranych wysłanników. Określa to z góry ich rolę i funkcję, jako kontynuację nauczycielskiej, profetycznej i zbawczej misji Jezusa.

2. Nic więc dziwnego, że apostołowie mają być świadkami, gr. martyres.⁹ Dz 1,8: I będziecie moimi świadkami w Jeruzalem, i w całej Judei, i w Samarii, i aż po krańce ziemi. Dz 1,21-22: Trzeba zatem, aby jeden z tych mężów, którzy przy nas się gromadzili przez cały czas, kiedy Pan Jezus chodził z nami, poczynając od chrztu Janowego aż do dnia, w którym od nas był wzięty, został wraz z nami świadkiem Jego zmartwychwstania. Miejsca te powiązane są z Łk 24,48: Wy będziecie świadkami tych rzeczy (godność mesjańska, zmartwychwstanie i zbawienie). Dalsze teksty akcentują, że apostołowie jako świadkowie widzieli Chrystusa zmartwychwstałego (Dz 10,39-41; 13,31).

Jako apostołowie Dwunastu okazują się więc wysłannikami Jezusa, a jako świadkowie są świadkami Jezusa, a przede wszystkim zmartwychwstania wraz z jego konsekwencjami – chrystologicznymi i soteriologicznymi. Przedmiotem świadectwa jest Jezus z całym swym dziełem zbawczym. Apostołowie są świadkami z natury rzeczy, dzięki temu, co widzieli i słyszeli, ale zarazem na zasadzie misji otrzymanej przez Jezusa: pojęcie apostoła zazębia się tu z pojęciem świadka. Jest też godne uwagi, że świadkami mają być apostołowie łącznie. Adresatami świadectwa okazują się mieszkańcy całego świata.¹⁰ O przykładach realizacji tej misji będzie mowa w p. III.2.

3. Zadanie apostołów określone zostały jako posługiwanie (służba), gr. diakonia. Dz 1,17: [o Judaszu] Był on wcześniej zaliczony do nas i otrzymał udział w tym posługiwaniu. Dz 1,25: [o Macieju] aby zajął miejsce w posługiwaniu i posłannictwie, któremu Judasz się sprzeniewierzył. Potem, w Dz 6,4 mowa jeszcze o ich „posłudze słowa” odróżnionej od posługi stołu (6,1-2). Dzieje wzmiankują jeszcze posługę św. Pawła (12,25; 20,34; 21,19), a diakonia może być synonimem jałmużny (Dz 6,1; 11,29).

Chodzi więc o termin szerszy, który jednak znajduje swoiste zastosowanie do funkcji apostołów, „tego posługiwania”. Jest ona zinterpretowana właśnie jako służba, ministerium, posługiwanie Chrystusowi i ludziom na wzór Chrystusa, zgodnie z Łk 22,24-27. Zaznaczmy, że z powodu częstego użycia tych słów w języku kościelnym zaciera się szorstkość pierwotnej metafory, wedle której przywódcy Kościoła nie są „władcami” lecz właśnie „służącymi”, jak ludzie niższego stanu pełniący podlejsze czynności. Jest to jednak metafora, gdyż nie chodzi o ich fizyczną pracę jako służących, lecz o pojęcie w duchu służby głoszenia słowa Bożego i innych zadań apostolskich.

4. W cytowanym powyżej tekście Dz 1,25 występuje zwrot: udział w posługiwaniu i posłannictwie. Ostatni termin, gr. apostole występuje w Dziejach tylko tu i jest dość rzadki (jeszcze Rz 1,5; 1 Kor 9,2; Ga 2,8 w odniesieniu do misji św. Pawła i św. Piotra). Treść tego pojęcia nie dodaje niczego istotnego do określenia „apostołowie”. Pewne wzbogacenie sensu kryje się natomiast w zestawieniu z posługiwaniem. Słowa te objaśniają miejsce apostołów w ramach dwóch relacji: posłannictwem nazwana została misja powierzona przez Jezusa, punkt wyjścia ich statusu, natomiast posługą – ich zadanie wobec ludzi czekających na Dobrą Nowinę. Te dwa słowa w pewien sposób ujmują całość. W kategoriach godności samych apostołów to zadanie nazwane jest „udziałem” (gr. kleros, por. Dz 8,21; Pwt 12,12; 14,27).

5. Dość okazjonalnie zastosowano jeszcze do zadań apostołów termin nadzorowanie, gr. episkope. Dz 1,20: Napisane jest bowiem w Księdze Psalmów: (...) „Urząd [episkope] jego niech ktoś inny otrzyma”. Chodzi o funkcję apostolską, w której uczestniczył Judasz. Słowa w cudzysłowie stanowią cytat z Ps 109,8, gdzie również stosują się do osoby potępianej przez autora biblijnego.

Jak wiadomo, z tego właśnie terminu wywodzi się dzisiejszy termin „biskupstwo” (biskup – gr. episkopos).¹¹ O ile jednak funkcja i godność przełożonych wspólnot chrześcijańskich jest w NT dobrze znana, to sam ten termin należy do języka nieco późniejszego. W samych Dziejach zastosowano go do zadań starszych Kościoła w Efezie (Dz 20,28); inaczej rozumie go Łk 19,44 i 1 P 2,12. Bliższe sensowi powszechnemu z późniejszej tradycji Kościoła są dopiero listy pasterskie (por. 1 Tm 3,1).

W Dz 1,20 podłożem jest cytat z Ps 109,8. Po hebrajsku znajdziemy tu pequddato, „urząd jego”, ale słowo pequddah może oznaczać zarówno zarząd, nadzór bądź urząd, jak troskę, opiekę, służbę, dbałość. Taki sam podwójny wydźwięk ma gr. episkope, wskazujące i na troskliwość przełożonych, i na nadzór, jaki sprawują nad innymi. Sam sens etymologiczny słowa episkope rozumianego jako „nadzór” może sugerować, że nie chodzi głównie o kierowanie, lecz raczej o doglądanie, czujne oko dbałe o właściwe pracę i postępowanie samodzielnych skądinąd podopiecznych. Tak czy inaczej, funkcja apostołów ma pewne cechy urzędu i rozumienie jej jako służby tego aspektu nie usuwa.

II. Duch Święty i apostołowie – źródło mocy

Dzieje Apostolskie nazwano obrazowo „Ewangelią Ducha Świętego”, ponieważ o jego działaniu mowa w księdze wyjątkowo często.¹² Jednocześnie stale występują w niej apostołowie. Żeby zatem nie ujmować tematu relacji między nimi zbyt szeroko, ograniczę się tu do kilku miejsc, gdzie pada termin apostoloi i wymieniono wprost Ducha Świętego. Takie teksty mogą bowiem uchodzić za programowe.

I rzeczywiście, skupiają się one na początku księgi. W Dz 1,2: [Jezus] po przekazaniu za pośrednictwem Ducha Świętego [dia pneumatos hagiou] poleceń wybranym przez siebie apostołom został uniesiony. Dz 1,5: Otrzymacie chrzest w Duchu Świętym. Dz 1,8: Ale otrzymacie moc, gdy przyjdzie do was Duch Święty.¹³

Dzisiejszy czytelnik Pisma Świętego odczytuje te teksty z pomocą wiedzy o Duchu Świętym, jaką dają ustalenia teologii późniejszej, wyrażonej w definicjach soborów Kościoła starożytnego. Spisujący te zdania św. Łukasz znał już oczywiście wiarę trynitarną pierwotnego Kościoła, jaką wyraża zakończenie Ewangelii św. Mateusza czy pozdrowienia z listów Pawłowych. W kontekście nauk Jezusa dla apostołów należy jednak wyjść od zakorzenionego w ST i judaizmie rozumienia Ducha jako pewnej Bożej mocy. „Duch”, hebr. ruah i gr. pneuma, to dosłownie „wiatr”, który jako siła niewidzialna i potężna nadaje się na obraz działania duchowego. Semicki odpowiednik, ruah haqqodesz, to dosłownie „duch świętości”, albo nawet „uświęcenia”, działanie Boże we wnętrzu człowieka (por. Rz 1,4).

W ustach Jezusa zwrot „chrzest w Duchu Świętym” brzmiał zatem jak „zanurzenie w uświęcającym wietrze”.¹⁴ Z kolei przekazywanie poleceń przez Ducha Świętego kojarzy się z treścią słów Credo: Który mówił przez proroków. W starożytnym judaizmie natchnienie prorockie i pisarskie było ujmowane właśnie jako wynik działania Ducha Świętego (por. w Qumran CD 2,12; 1QS 8,16; hebrajski Testament Naftalego 10,8-9; Wniebo­wzięcie Izajasza 5,14; 4 Ezd 14,22; pisma rabiniczne). Podsunęły to takie teksty ST jak 2 Sm 23,2; Iz 48,16; Ez 11,5; Oz 1,1; Jl 3,1-2; Ne 9,30.

Realizacją zapowiedzi Jezusa włączonych do programowej Łukaszowej charakterystyki apostołów w Dz 1, jest Zesłanie Ducha Świętego w rozdziale następnym (Dz 2), pierwsza charyzmatyczna manifestacja zapowiedzianego i udzielonego przez Jezusa daru. Pod wpływem Ducha apostołowie głoszą słowo i zaświadczają o Jezusie.¹⁵

W późniejszej działalności apostołów ujawnia się świadomość, że Duch Święty towarzyszy ich działaniom. Dz 5,32: My jesteśmy świadkami tych rzeczy [por. Łk 24,48]¹⁶ oraz Duch Święty. Dz 15,28: Postanowiliśmy mianowicie, Duch Święty i my.¹⁷ W tych tekstach Duch Święty rozumiany jest osobowo. Jako Boża siła towarzyszy on świadectwu o Jezusie i decyzjom apostołów. Władza i świadectwo pochodzą od Jezusa, ale realizowane są dzięki obecności Ducha Świętego. Można to rozciągnąć na całą rolę i działalność apostołów.

III. Wzorcowe działania apostołów – realizacja

Przy relacjach o działalności apostołów większą uwagę zwraca czynnik historyczny. To, co się przydarzyło apostołom, nie wszędzie musi mieć w dziele Łukaszowym zamierzone znaczenie uniwersalne (np. Dz 9,27). Pismo Święte bardzo często opowiada jednak historię znaczącą, historię o znaczeniu teologicznym. W wielu miejscach czynności podejmowane przez Apostołów oświetlają ich funkcję we wspólnocie wierzących i odzwierciedlają misję powierzoną im przez Boga. Działania apostołów w dużym stopniu stanowią egzemplifikację i rozszerzenie istotnych cech ich misji zarysowanych w Dz 1. Przytaczając je św. Łukasz dalej kreśli charakterystykę roli Dwunastu w Kościele.

1. Warunkiem przynależności do grona Dwunastu, według cytowanego już w p. I.2 Dz 1,21-22 (por. 13,31) było towarzyszenie Jezusowi od chrztu w Jordanie po zmartwych­wstanie. Ta czynność jest podstawą apostolstwa i świadectwa.

2. Wielokrotnie mówi Łukasz o dawanym przez apostołów świadectwie.¹⁸ Zlecona apostołom funkcja świadków była wiernie przez nich sprawowana, i to kolegialnie. Świadczą o tym wypowiedzi ujęte w liczbie mnogiej. Dz 2,32: Tego właśnie Jezusa Bóg wskrzesił, czego my wszyscy jesteśmy świadkami (prawie tak samo Dz 3,15). Dz 4,33: Apostołowie z wielką mocą świadczyli o zmartwychwstaniu Pana Jezusa. Dz 10,39-42: A my jesteśmy świadkami wszystkiego, co uczynił w kraju Żydów i w Jeruzalem. Jego właśnie zabili, zawieszając na drzewie. Bóg Go wskrzesił trzeciego dnia i pozwolił mu ukazać się nie całemu ludowi, lecz nam, świadkom wybranym wcześniej przez Boga, którzy po Jego zmartwychwstaniu razem z nim jedliśmy i piliśmy. I nakazał nam głosić to ludowi i świadczyć, że On jest owym wyznaczonym przez Boga Sędzią żywych i umarłych. Dz 13,31: I przez wiele dni ukazywał się tym, którzy z Nim razem przyszli z Galilei do Jeruzalem, a którzy teraz są Jego świadkami wobec ludu. Por. też Dz 5,32 (por. p. II).

3. Świadczenie wymagało od apostołów trwania wśród prześladowań.¹⁹ Wtrącono ich do więzienia (Dz 5,18), ale (Dz 5,29): Piotr i apostołowie powiedzieli: „Trzeba bardziej Boga słuchać niż ludzi”. Za świadczenie, przemawianie w imię Jezusa poddano ich chłoście (Dz. 5, 40). Wobec prześladowania Kościoła: Wszyscy, z wyjątkiem apostołów, rozproszyli się po wsiach Judei i Samarii (Dz 8,1). Wymieniam tu tylko wzmianki o apostołach in corpore, a przecież Dzieje wymieniają jeszcze inne, pojedyncze represje.

4. Nauczanie apostołów było oparciem dla wspólnoty Kościoła. Dz 2,37: Rzekli do Piotra i pozostałych apostołów: „Co, bracia, powinniśmy zrobić?”. Odpowiedzią są nauki wygłoszone w imieniu apostołów przez św. Piotra. Życie pierwotnego Kościoła św. Łukasz scharakteryzował przez cztery wymowne czynniki: I uczestniczyli wiernie w nauce apostołów i we wspólnocie, w łamaniu chleba i w modlitwach (Dz 2,42).²⁰ Nauczanie apostolskie wymienił na pierwszym miejscu. Cytowane już teksty o świadectwie dotyczą zarazem nauczania. To samo dotyczy przemawiania. W szczególności według Dz 2,14 Piotr wystąpił jako rzecznik apostołów (por. Dz 2,37-38). Podobnie w Dz 4,1 czytamy: A kiedy przemawiali do ludu, choć przedtem przytoczony jest tekst mowy samego Piotra (Dz 3,12).

5. Misję Jezusa apostołowie kontynuowali też przez znaki zbawcze.²¹ Św. Łukasz wymienia „znaki i cuda” (Dz 2,43; 5,12). Pośrednikami zbawienia byli też apostołowie chrzcząc, nakładając ręce i łamiąc chleb w Eucharystii, choć czynności tych nigdzie w Dziejach nie przypisano apostołom jako kolegium, lecz indywidualnie (np. w Dz 8,18: dwaj). Być może wynikło to że świadomości, że o ile świadectwo i nauczanie jest zasadniczo wspólnym aktem przywódców Kościoła, dary sakramentalne udzielane są „przez ręce” pojedynczych apostołów.

6. Za realizację funkcji nadzorowania można uznać rozstrzyganie i postanawianie przez apostołów w sprawach Kościoła. Mowa o tym w relacji o tak zwanym soborze jerozolimskim bądź „apostolskim”, przy czym apostołowie występują tam ze starszymi, ale księga zawsze ich wymienia na pierwszym miejscu. Do nich zwracają się bracia z Antiochii o rozstrzygnięcie (Dz 15,2), oni też przyjmują delegatów (15,4), rozważają sprawę (15,6) i dają odpowiedź (15,22-23), która cieszy się autorytetem (16,4). Przedmiotem rozstrzygnięcia jest ważna kwestia ze sfery sposobu życia chrześcijan.

7. Zarządzanie majątkiem wspólnoty przejawia się w tym, że ofiarodawcy na jej rzecz składają pieniądze „u stóp apostołów” (Dz 4,35-37; 5,2). O sposobie załatwienia spraw materialnych decydują też apostołowie przy powołaniu Siedmiu, którym powierzają część dotychczasowych własnych funkcji (Dz 6,1-6).

8. Apostołowie powołują innych do współudziału w swojej misji. Wprost mowa o tym w perykopie o wyborze Macieja do grona Dwunastu (Dz 1,15-26).²² Apostołów mogą reprezentować delegaci z ich grona (Dz 8,14, Piotr i Jan) lub inni (Dz 15,22, Juda Barsaba i Sylas). Być może w Dz 12,7 prześladowany Piotr wskazuje Jakuba brata Pańskiego jako swego następcę w Kościele jerozolimskim i „udaje się gdzie indziej”.²³

Powołani i wyświęceni przez apostołów to kolegium Siedmiu (Dz 6,6). Mieli oni w pierwszej kolejności zająć się jałmużną na rzecz greckojęzycznej części wspólnoty jerozolimskiej. Współczesna egzegeza widzi w nich jednak niekiedy, i zapewne słusznie, prezbiterów tej grupy, jako że ich posługa stołu suponuje również Eucharystię, a działalność Szczepana i Filipa obejmowała świadectwo i nauczanie na wzór apostołów. Z grupy Siedmiu mógł się jednak rozwinąć diakonat.²⁴

***

Streszczając te obserwacje stwierdzamy, że dwunastu apostołów powołanych zostało według Dziejów Apostolskich na wysłanników i świadków Jezusa, do posługiwania i do doglądania spraw wspólnoty chrześcijańskiej. Uzdolnił ich do tego przekazany przez Jezusa dar Ducha Świętego. Misję swą realizowali apostołowie przez świadectwo o Jezusie, wynikłe z tego, że mu przedtem towarzyszyli, a głoszone mimo prześladowań. Z tym świadectwem wiązało się ich nauczanie i znaki zbawcze (cuda oraz czynności sakramentalne). Apostołowie zarządzali również majątkiem wspólnoty, dokonywali rozstrzygnięć co do sposobu życia chrześcijan, powoływali innych do współudziału w swej misji.

Powyższy zbiór świadectw o roli apostołów potwierdza w pewien sposób zasadność tytułu księgi, jako dotyczącej apostołów. Patrząc od strony historycznej dostarcza ona głównie wiadomości o św. Piotrze i św. Pawle. Jednakże na płaszczyźnie teologicznej okazuje się, że misja Dwunastu jest ważną częścią przesłania Dziejów.

Artykuł pochodzi z książki: Czynem i prawdą. Księga pamiątkowa na siedemdziesiąte piąte urodziny Księdza Arcybiskupa Warmińskiego Edmunda Piszcza, red. ks. C. Rogowski i in., Olsztyn 2004, s. 61-68. Umieszczono na Opoce za zgodą autora.

opr. mg/mg