Batszeba

Batszeba pojawia się trzykrotnie w biblijnych opowieściach. W 2 Księdze Samuela 11, Batszeba, żona sługi Dawida, Uriasza, jest ukazana jako piękna i zakazana, budząca pożądanie króla Dawida, przechadzającego się po swojej królewskiej rezydencji, podczas, gdy jego ludzie walczą na wojnie. Z tarasu widzi ją kąpiącą się, każe ją sprowadzić i śpi z nią. 

Batszeba zachodzi w ciążę i powiadamia go o tym. Dawid tak kombinuje, że Uriasz nie wraca z pola walki, po czym żeni się z nią. W 1 Księdze Królewskiej 1, 11-22, dowiedziawszy się od proroka Natana o roszczeniach Adoniasza do tronu, Batszeba zwraca się do Dawida i wstawia się za swoim synem Salomonem, przypominając Dawidowi, że jemu obiecał tron. W 1 Księdze Królewskiej 2 zgadza się poprosić Salomona w imieniu Adoniasza o rękę młodej wdowy po Dawidzie, Abiszag. Salomon ma świadomość, że kto kontroluje kobietę poprzedniego króla, dziedziczy po nim władzę. Spieszy zatem wyeliminować swojego rywala. Początkowo marginalna pozycja Batszeby zmienia się, zostaje ona królową i wpływową matką królewską. Jak możemy wyobrazić sobie jej rolę? Czy jest naiwna i bierna, i robi to, co chcą Dawid, Natan i Adoniasz, czy jest może manipulatorką i potęgą, która celowo uwodzi lubieżnego króla, włączając się do spraw sukcesji i kładąc kres możliwym roszczeniom rywala właśnie dzięki temu, że czyni dokładnie to, o co on ją poprosił? Przyglądając się bliżej tym istotnym elementom w ich kontekście, można lepiej zrozumieć styl literacki opowieści, orientację polityczną i wyobrażone tu sposoby sprawowania władzy przez kobiety.

Kontekstem, który najlepiej pozwala zrozumieć rolę Batszeby, są relacje Dawida z jego różnymi żonami. Zdarzenia związane z tymi relacjami są fundamentalnymi punktami zwrotnymi w epickim opowiadaniu o jego dojściu do władzy, o jego rządach i o jego starzeniu się. Każda z tych kobiet stanowi klucz do zrozumienia osoby bohatera, jego charyzmatu i wad jego charakteru. Mikal, córka króla Saula, do której zaleca się młody wojownik Dawid i którą otrzymuje w zamian za sto napletków Filistynów, jest jedną z wielu wielbicielek, wykorzystywanych przez niego by piąć się w górę i zrobić karierę. Dawid wie, że mężczyzna, który kontroluje kobiety związane z królem, który nim był z nadania Boga, jego żony czy córki, dziedziczy niejako ducha i władzę swego poprzednika. Mikal ze swej strony jest głęboko zakochana w rywalu ojca i pomaga mu uniknąć gniewu Saula, gdy ten pojmuje rozmiar prawdziwej ambicji Dawida. Żebyśmy się zrozumieli: autor tego przekazu, na pewno stronnik Dawida, kładzie nacisk na to, że Bóg odepchnął Saula i wybrał na jego miejsce Dawida, lecz czuje się w obowiązku przydać więcej życia postaciom swej opowieści opisując ich ludzkie emocje, wątpliwości co do siebie samych, wzajemne oskarżenia i biadania. Nieco starszej Mikal być może było przykro z powodu swojego udziału w zdradzie ojcowskiego domu i w śmierci ojca i brata. Znienacka zdaje się uświadamiać sobie, że Dawid nieszczególnie na nią zważa, że jest raczej zakochany w groupies, które straciły dla niego głowę i witają go, kiedy wraca po bitwie. Ona czyni mu wyrzuty, a on ją odpycha ( 2 Sm 6). Inna ważna żona, Abigail, jest opisana jako kobieta mądra, która zdobywa sobie uczucie Dawida na wygnańczym etapie jego kariery, mówiąc mu dokładnie to, co chce on usłyszeć o swoim charakterze i o czekającej go przyszłości ( 1 Sm 25). Dawid zagroził jej mężowi Nabalowi i jego domowi, kiedy ten odmówił mu pomocy. Abigail udaje się do Dawida bez wiedzy męża, niosąc żywność dla jego ludzi i słowa otuchy dla niego. Oczarowuje przyszłego króla zdradzając męża Nabala, bogatego, niezależnego ziemianina, który widzi w Dawidzie nieprawowitego arywistę. W przeciwieństwie do jego mądrej żony, Nabal nie potrafi zrozumieć, że przyszłością Izraela jest Dawid, niebezpieczny wróg, któremu lepiej byłoby się przypodobać, zamiast go odsunąć. W samą porę Bóg uśmierca Nabala, pozwalając Dawidowi pojąć Abigail za żonę. Ostatnią szczegółowo opisaną postacią kobiecą jest Abiszag, młoda żona, która opiekuje się Dawidem, słabym już starcem, przeciwko któremu knują synowie, chcąc go zastąpić na tronie. Abiszag grzeje Dawida, zdaje się bowiem, że wtedy nie jest on już w stanie zrobić z nią w łóżku nic innego ( 1 Krl 1, 1-4). Młoda opiekunka będzie następnie pionkiem w rozgrywce o władzę syna Dawida, Adoniasza, rywala Salomona.

Cytujemy Batszebę w szerszym kontekście innych żon Dawida, żeby zasugerować, że wszystkie te kobiety służą narratorowi aby móc skomentować roszczenia Dawida, zdobycie albo utratę władzy, jego ogromny wigor i charyzmat, jego skomplikowaną charakterystykę epickiego bohatera. Batszeba wchodzi do opowieści o Dawidzie w chwili, gdy osiągnął on szczyt władzy, a potem na nowo w obliczu jego bliskiej śmierci, w związku z wydarzeniami dotyczącymi sukcesji jej syna Salomona, żeby zapewnić mu panowanie. W świecie tradycji, gdzie ród matki jest istotnym wyznacznikiem statusu, pochodzenia i uprawnień, jest ważne, żeby następca tronu Dawida był synem tej kobiety, której początkowa relacja z Dawidem jest nieprawowita. Sposoby, w jaki zostaje przedstawiona i w jaki nabiera kształtu jej osobowość, odzwierciedlają postawy wobec dynastii Dawida i Salomona. Wizerunki Batszeby podnoszą szersze kwestie na temat różnicy płci i form działania kobiet.

Pierwszy problem w ich interpretacji dotyczy gotowości lub możliwego interesu Batszeby w przyciągnięciu uwagi króla do swojej osoby. Czy jest niewinnie nieświadoma faktu, że z tarasu pałacu króla widać, co ona robi? Czy wie, że król jest w pałacu i lubi przechadzać się na dachu pałacu późnym popołudniem? Czy kąpie się w nadziei, że przyciągnie jego uwagę? Jest opisana jako kobieta bardzo piękna. Fakt, że Dawid siedzi bezpiecznie w pałacu podglądając nagą kobietę w kąpieli, podczas gdy jego ludzie narażają się na polu bitwy, nie umyka uwadze czytelników i służy ukazaniu króla w mniej korzystnym świetle. Ta scena zatem naświetla postać Dawida stwarzając wrażenie, że jest on pobłażającym sobie podglądaczem, ale, być może, z punktu widzenia płci, sugeruje też, że uroda Batszeby jest przemożna, że jest nieodparta jak śpiew syren. Czy czytelnicy powinni wyobrażać sobie Batszebę jako tę, która traktuje swoje ciało jak cenny kapitał? Niektórzy komentatorzy sugerują, że ma ona swoje własne plany kariery. W tradycyjnych kulturach zdominowanych przez mężczyzn drogą do sukcesu kobiety jest małżeństwo, a małżeństwo królewskie jest szczególnie korzystne, jak powszechnie twierdzą opowieści ludowe. A może Batszebie, jak Mikal, Dawid wydał się nieodparty i nie mogła się oprzeć jego urokowi? Możemy co najmniej powiedzieć, że jej rola w tym wydarzeniu jest opisana w sposób ambiwalentny. Syn zrodzony ze zdrady małżeńskiej Dawida i Batszeby umiera w dzieciństwie za karę, ale także przyszły król, wielki Salomon, jest dzieckiem tegoż związku, który zaczął się od zdrady małżeńskiej. Salomon wstępuje na tron po ojcu, lecz nie bez interwencji dojrzałej Batszeby. Raz jeszcze jej czyn może być różnie interpretowany.

Narrator opisuje intrygę otaczającą sukcesję po starym królu Dawidzie. Wyłaniają się dwie frakcje polityczne, jedna zwolenników Salomona, druga popierająca Adoniasza, syna Chaggity, innej żony Dawida, wspomnianej w związku z Adoniaszem, której postać nie zostaje bliżej opisana. Jest interesujące, że jego pełne imię «Adoniasz syn Chaggity» wskazuje ród matki, znaczący identyfikator. Mogłoby to jednak sugerować, że Chaggita jest postacią mniej wpływową na dworze w porównaniu do tej, która wkrótce zostanie królową matką, Batszeby. Prorok Natan, członek frakcji opowiadającej się za konsekracją Salomona, ostrzega Batszebę przed machinacjami na dworze, gdzie niektórzy są gotowi poprzeć Adoniasza, przystojnego księcia, drugiego w kolejności następcy tronu po zmarłym Absalomie. Batszeba idzie na pokoje króla, gdzie usługuje mu Abiszag, i informuje go, że Adoniasz wkrótce ma być ogłoszony królem. Bardzo dyplomatycznie, podobnie jak zwycięska Abigail, składa mu głęboki pokłon i pyta Dawida jakie są jego życzenia w sprawie sukcesji, przypominając mu jednak obietnicę, jaką uczynił jej i jej synowi, że to on będzie po nim panował. Nawiązuje do wielkiej władzy króla i wzywa go, by wyznaczył Salomona, ażeby po jego śmierci ona i Salomon nie «uchodzili za winowajców», dosłownie za «zasługujących na karę», wrogów państwa ( 1 Re 1, 21). Jasne jest, że pozostaje osobą wpływową na dworze. Czy powinniśmy widzieć w niej postać typu Rebeki, oddaną synowi, czy postać kobiety, która zachowuje i rozszerza własny status polityczny, czy też może obie te postacie wplatają się w monarchię? Salomon zostaje ukoronowany zgodnie z pragnieniem matki i kontynuuje umacnianie swojej władzy. Raz jeszcze Batszeba odgrywa wieloznaczną rolę na dworze, wzbudzającą pytania na temat jej ambicji dla siebie i dla syna, na temat roli kobiet i matek królów w politycznych zmianach władzy oraz sposobu, w jaki kobiety — tak opisywane — wyjawiają i pomagają określić charakterystyki mężczyzn sprawujących władzę.

Osobowość Batszeby jest zatem nakreślona krótkimi i cienkimi kreskami, co świadczy o nadzwyczajnym mistrzostwie autora opowieści o afirmacji monarchii dawidowej. Autor jest przychylnie nastawiony do panowania dynastii Dawida i odmalowuje Batszebę jako kobietę używającą kobiecego sprytu i siły perswazji w swoim interesie. Jej uroda fizyczna przyciąga do niej możnego Dawida, a z treści narracji wiemy, że jego zaufanie do niej czy jego pragnienie przypodobania się jej trwa do późnej starości. W przypadku Dawida i Salomona Batszeba działa jako pośredniczka pomiędzy nimi. Adoniasz prosi ją o pośredniczenie w jego stosunkach z Salomonem na własne ryzyko. Jest to królowa matka, która urodziła godnego następcę tronu oraz matka opiekuńcza, która wspiera syna i pomaga mu umocnić swoją królewską władzę. Jest najlepiej usytuowana w relacji z innymi kobietami z opowieści o Dawidzie, które nie tylko są odrębnymi, niezależnymi postaciami, ale wyjawiają ważne aspekty charakteru i rozwoju Dawida w centralnych punktach całej narracji. Wszystkie role Batszeby pozwalają jednak przeczuć ich intrygującą wieloznaczność, tak, że nigdy nie ma pewności co do jej motywacji i jej postępowania. Jak w wielu najbogatszych tradycjach narracyjnych Biblii, czytelnik ma zatem wielką swobodę wyobrażania jej sobie po swojemu.W końcowym szeregu interakcji, Adoniasz, któremu odmawia się królowania, prosi Batszebę by interweniowała u swego syna, nowego króla, ażeby pozwolił mu ożenić się z Abiszag, młodą opiekunką, która dzieliła ze starym królem coś w rodzaju kobiecej intymności. Ta propozycja budzi pewne wątpliwości co do jego politycznego sprytu. Powinien był wiedzieć, że propozycja zostanie wzięta za otwarte rzucenie wyzwania władzy Salomona, jako że żona czy wdowa króla była uważana za polityczne i duchowe dobro, łącze z poprzednim konsekrowanym panującym, instrument afirmacji władzy i statusu. Dlatego zbuntowany syn Absalom poślubia publicznie konkubiny Dawida, pozostawione w tyle podczas prawie udanego buntu, który zmusił ojca do ucieczki. To przejęcie kobiet jest afirmacją władzy ( 2 Sm 16, 22). Rywale, bądź ci, którzy pragną utrzymać swoją władzę, oczywiście nigdy nie reagują aprobując podobne zapowiedzi burzy. W testamencie Jakuba Ruben zostaje wyklęty za ten rodzaj samoafirmacji ( Rdz 49, 3-4). Abner, generał Saula, wzbudza gniew Iszbaala, syna króla Saula, za związek z jedną z konkubin ojca, Rispą, wysuwając w ten sposób swoje roszczenie do władzy ( 2 Sm 3, 6-10). A jednak Adoniasz jakoś uważa, że może wykorzystać Batszebę jako pośredniczkę pomiędzy nim a królem, jakby jej pomoc mogła przekonać nowego władcę do podzielenia z nim swojej władzy, albo jakby ona nie była świadoma politycznych implikacji takiej prośby. Biblijny narrator rzadko opisuje intymne myśli i motywacje; postacie są przedstawiane według ich typologii i wykonują pewne czynności. Czytelnikowi nie wyjaśnia się dlaczego Batszeba robi to, o co prosi ją Adoniasz, ale nie dziwi, że Salomon reaguje gwałtownie, używając tej prośby jako pretekstu do wyeliminowania rywala. Z pewnością Batszeba wiedziała, że taki będzie wynik jej „niewinnej” prośby o Abiszag w imieniu Adoniasza. Ta interakcja jest kolejnym — jednym z wielu — biblijnym przykładem kobiet, które wpływają na stosunki władzy w sposób zagadkowy, pośredni. Te czyny w rzeczywistości reprezentują w hebrajskiej Biblii istotę mądrości kobiet, których Batszeba jest przykładem.

opr. mg/mg