Od Hieronima do Ricœura

W swoim komentarzu do Księgi Zachariasza, Hieronim († 419) w sposób aluzyjny nawiązuje do przypowieści o budowaniu domu na skale (Mt 7,24-27)⁴. Sięga po obraz zawarty w tekście biblijnym, lecz nadaje mu nowe znaczenie. Budowaniem domu jest duchowe interpretowanie tekstu biblijnego, a więc nie ograniczanie się tylko do jego dosłownego sensu, który można odkryć stosując poprawnie zasady egzegezy, lecz tworzenie na bazie Słowa Natchnionego nowych skojarzeń, które wprzęgałyby w  medytację nad tekstem wielorakie wymiary życia duchowego odbiorcy. Taka interpretacja przypowieści zawiera w sobie ważne przesłanie, zachęca bowiem do postawy aktywnej wobec Słowa Bożego. Tekst grecki, który w dosłownym przekładzie posługuje się wyrażeniem czynić słowo (Mt 7,24), użytym w przypowieści o domu na skale, w pierwszym rzędzie odnosi się do wypełniania słów Chrystusa, do przestrzegania Jego nauki. Interpretacja Hieronima sugeruje jednak coś więcej, zaprasza do twórczego wysiłku w obcowaniu ze Słowem Bożym. Czytelnik lub słuchacz ma być nie tylko biernym odbiorcą orędzia, które wyłania się z tekstu, lecz w jakimś sensie współtworzyć jego znaczenie.

Jednak dom, o  którym jest mowa w  przypowieści, ma być wzniesiony na skale, a  nie na piasku. Tą skałą jest — w  myśl słów Hieronima — historyczny wymiar tekstu biblijnego. To on stanowi punkt wyjścia dla takiej duchowej twórczości interpretacyjnej, która będzie miała autentyczną wartość. Ów wymiar historyczny, to przede wszystkim znaczenie, jakie tekst miał dla autorów natchnionych i pierwszych adresatów ich słów, z głębszej zaś perspektywy symbolicznej wskazuje on również na tego, który jest „skałą”, towarzyszącą Kościołowi w  jego wędrówce przez historię, na Jezusa Chrystusa⁵.

Gdy otworzymy pożółkłe karty średniowiecznych rękopisów, zawierających komentarze do tekstów biblijnych, zauważymy, że ich autorzy nie zatrzymywali się na ich dosłownym sensie, lecz szli o wiele dalej. Odnosimy wrażenie, jakby chcieli zaludnić swoją wyobraźnię motywami literackimi zaczerpniętymi z Biblii, nadawali im wielorakie znaczenia i  łączyli je w  fantazyjne konstrukcje, wykraczające daleko poza to, co hagiograf miał na myśli.

Taką interpretację Biblii nazywano alegoryczną, duchową lub mistyczną. Ze względu na brak precyzji w powyższych określeniach oraz kontrowersje terminologiczne, do których nawiążemy w toku naszej pracy, używać będziemy sformułowania interpretacja ponaddosłowna, czyli taka, która wykracza poza poszukiwanie sensu bezpośrednio zamierzonego przez hagiografa i przekazanego w zapisanych przez niego słowach⁶. Sens ponaddosłowny nie wchodzi w  zakres ściśle i  naukowo pojętego sensu biblijnego, lecz jako zjawisko towarzyszące na przestrzeni wieków chrześcijańskiemu odczytywaniu Pisma Świętego, zasługuje na to, by podjąć się jego analizy w sposób systematyczny i obiektywny. Dlatego też na wstępie ważne jest zaznaczenie, że praca ta nie ma na celu polemiki z innymi metodami interpretacji Biblii, ani nawet promowania alegorystyki jako szczególnego sposobu czytania Pisma Świętego. Jej celem jest refleksja nad zjawiskiem hermeneutycznym, które chcąc nie chcąc, zajmowało bardzo ważne miejsce w dziejach odczytywania Biblii.

Jednak charakterystyka podejścia interpretacyjnego, którym zamierzamy zająć się w  niniejszej pracy, nie wyczerpuje się w  samym fakcie przekraczania dosłownego wymiaru tekstu. Ważną jej cechą jest również symbolizm. Mówimy o wymiarze symbolicznym określonego motywu literackiego, gdy na jego znaczeniu wyrazowym czytelnik nabudowuje dalsze znaczenia, które nie kolidują z sensem pierwotnym, lecz zapraszają do dalszej refleksji, generują nowe skojarzenia i  prowadzą do powstania nowej relacji między tekstem biblijnym a  jego odbiorcą. Relacja ta charakteryzuje się tym, że czytelnik wprowadza do tekstu swój świat wyobrażeń i idei, które zostają nabudowane na poszczególnych motywach literackich, równocześnie zaś tekst staje się niejako swoistą strukturą, która porządkuje wewnętrzny świat czytelnika. To właśnie w tym znaczeniu można powiedzieć, że Ojcowie Kościoła i pisarze średniowieczni „myśleli Biblią”.

W naszej pracy zajmiemy się symbolizmem ponaddosłownej interpretacji Biblii w tradycji Kościoła. Oznacza to, że trzon naszych badań dotyczy świadectw zaczerpniętych ze źródeł patrystycznych i średniowiecznych oraz przeprowadzona przez nas refleksja hermeneutyczna nad zjawiskiem symbolizmu ponaddosłownego bierze pod uwagę chrześcijańską tradycję i magisterium Kościoła. Istnieje bowiem również możliwość odczytywania Biblii w sposób ponaddosłowny, nie odwołując się do tradycji Kościoła⁷.

P. Grech w  swoim wystąpieniu podczas sympozjum zorganizowanego niedawno przez Kongregację Doktryny Wiary porównał dzieje interpretacji Biblii do kuli śnieżnej, która tocząc się przez wieki, obrasta coraz to nowymi warstwami śniegu oraz podkreślił, że powinnością biblisty, zwłaszcza w czasach dzisiejszych, jest badanie Pisma Świętego również w jego sukcesywnych reinterpretacjach, które tworzą to, co niektórzy uczeni nazywają Wirkungsgeschichte, czyli historią oddziaływania tekstu⁸.

Zjawisko symboliczno-alegorycznej interpretacji Biblii zostało w wieku XX zepchnięte na margines biblistyki. Wystarczy wspomnieć, że ostatnie dzieło, które w sposób systematyczny starało się zmierzyć z metodologią takiego podejścia interpretacyjnego, pochodzi sprzed ponad wieku⁹. Późniejsi egzegeci nie uważali za stosowne poświęcać temu zjawisku odrębnych studiów o  charakterze metodologicznym.

Owszem, z perspektywy ściśle historycznej nawiązywano do zjawiska interpretacji alegorycznej w tradycji chrześcijańskiej, zarówno starając się wyświetlić jej genezę¹⁰, jak i śledząc jej ewolucję w późniejszych epokach. Powstały liczne opracowania z dziedziny patrystyki, prezentujące interpretację alegoryczną w oparciu o dorobek literacki Ojców Kościoła¹¹, klasycznym zaś dziełem, do dziś stanowiącym ważny punkt odniesienia dla badań nad historią ponaddosłownej interpretacji Biblii, zwłaszcza w średniowieczu, stanowi Exégese médiévale autorstwa H. de Lubac¹².

Fragment pochodzi z książki: ks. Krzysztof Bardski Alegoryczno-symboliczna interpretacja Biblii ISBN: 978-83-7720-377-4 wyd.: Wydawnictwo PETRUS 2015

Z późniejszych autorów warto wymienić prace H.-J. Spitza¹³, J. Whitmana¹⁴ i  G. Zeviniego¹⁵. Zwłaszcza ten ostatni kładzie nacisk na szanse aktualizacji tradycyjnej interpretacji duchowej Pisma Świętego.

Ponadto problem ponaddosłownej interpretacji Biblii poruszany był w  licznych artykułach, wśród których nie brak również prób współczesnego zastosowania w duszpasterstwie i  teologii egzegetycznych metod wypracowanych przez Ojców Kościoła¹⁶. Niedawno M. Szram opublikował rozprawę, która wydaje się być najbardziej wyczerpującą publikacją w języku polskim z zakresu prac nad alegoryczną interpretacją Biblii¹⁷.

Równocześnie na polu teorii literatury, zwłaszcza w drugiej połowie XX w., pojawiają się nowe koncepcje hermeneutyczne, ujmujące w  sposób dynamiczny relację czytelnika do tekstu literackiego oraz mogące, naszym zdaniem, dostarczyć wielu użytecznych narzędzi badawczych dla pracy nad starożytną i  średniowieczną alegorystyką biblijną. Zwłaszcza warto tu wymienić prace U. Eco¹⁸, P. Ricœura¹⁹ oraz L. Alonso Schökela²⁰.

Nie brak oczywiście prac poświęconych teorii symbolu w szerokim tego słowa znaczeniu, przeważnie jednak analizują one zjawisko symbolizmu w szerokim kontekście antropologicznym, kulturowym i religijnym²¹. Jeżeli zostaje ono odniesione do Biblii, to autorzy przeważnie ograniczają jego zasięg do historycznej perspektywy, opartej o przypuszczalne wymiary symboliczne, jakie określone motywy literackie Biblii mogły mieć w świadomości autora natchnionego lub współczesnych mu odbiorców²².

⁴ Mt 7,24-27; Hieronim, Comm. in Zach., prol.; CCL 76A,748.

⁵ Por. 1 Kor 10,4; Augustyn, In Io. Ev., 23,1; CCL 36,232; tłum. pol. W. Szołdrski, W. Kania, PSP 15,330).

⁶ Neologizm ponaddosłowny stanowi próbę przełożenia angielskiego tworu językowego more-than-literal, pojawiającego się w The New Jerome Biblical Commentary, zaproponowaną przez M. Wojciechowskiego, tłumacza i redaktora rozdziału poświęconego hermeneutyce biblijnej. Zob. R.E. Brown, S.M. Schneiders, M. Wojciechowski, Hermeneutyka biblijna, w: Katolicki Komentarz Biblijny, red. R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy, red. naukowa wyd. pol. W. Chrostowski, Warszawa 2001, 1796—1810.

⁷ Np. interesująca książka N. Frye, The Great Code. The Bible and Literature, New York 1982 (tłum. pol. Wielki kod. Biblia i literatura, A. Fulińska, Bydgoszcz 1998) pomija ten wymiar, aczkolwiek dotyczy interpretacji ponaddosłownej. Autor zaznacza we wstępie: Książka... opowiada wyłącznie o moim osobistym spotkaniu z Biblią (s. 27).

⁸ P. Grech, The „Regula fidei” as Hermeneutical Principle Yesterday and Today, w: L'interpretazione della Bibbia nella Chiesa. Atti del

Simposio promosso dalla Congregazione per la Dottrina della Fede, Roma, settembre 1999, Atti e Documenti 11, Citta del Vaticano 2001, 222).

⁹ M.P. Le Blanc d'Ambonne, Traité d'Allégorie Scripturale, Nantes 1892. Wobec postępu nauk biblijnych i hermeneutyki wiele założeń metodologicznych traktatu jest dziś nieaktualnych.

¹⁰ Na uwagę zasługuje monumentalne dzieło J. Pépin, Mythe et Allégorie. Les origins grecques et les contestations judéo-chrétiennes, EtA, Paris 1976. Na temat wpływu alegorystyki żydowskiej i hellenistycznej na Orygenesa: R.P.C. Hanson, Allegory and Event. A Study of the Sources and Significance of Origen's Interpretation of Scripture, London 1959.

¹¹ M. Simonetti, Lettera e/o allegoria. Un contributo alla storia dell'esegesi patristica, Studia Ephemeridis „Augustinianum” 23, Roma 1985; tłum. pol. T. Skibiński, Między dosłownością a alegorią, Kraków 2000; ze starszych publikacji warto wymienić: J. Guillet, Les exégeses d'Alexandrie et d'Antioche. Conflit ou Malentendu?, RSR 34 (1947) 257—302; H. de Lubac, A propos de l'allégorie chrétienne, RSR 47 (1959) 5—43. Opracowania dotyczące poszczególnych Ojców Kościoła zostaną zaprezentowane w  rozdziale poświęconym rysowi historycznemu symbolizmu biblijnego.

¹² H. de Lubac, Exégese médiévale, Les quatre sens de l'Écriture, Théologie 41, Paris 1951, t. 1—2, zwłaszcza rozdział pt. Symbolisme (t. 2/2,125—261).

¹³ H.-J. Spitz, Die Metaphorik des geistigen Schriftsinns. Ein Beitrag zur allegorischen Bibelauslegung des erstens Christlichen Jahrtausends, Münstersche Mittelalter-Schriften 12, München 1972. Autor podaje krótki wstęp o charakterze metodologicznym (7— 13), następnie zaś grupuje alegorie w  kategorie odpowiadające wyobrażeniowej strukturze motywów literackich: Ganzheitliche metaphorik (14—22), Deckmetaphorik (23—141), Verwandlungsmetaphorik (142—157), Stufungsmetaphorik (158—218), Übereinstimmung (219—233). Dzieła Ojców Kościoła i  pisarzy średniowiecznych wydają się być dobrane w sposób przypadkowy, ponadto brakuje pogłębionej analizy tekstów, jak również wniosków wynikających z ciekawej skądinąd pracy badawczej.

¹⁴ J. Whitman, Allegory. The Dynamics of an Ancient and Medieval Technique, Cambridge (Mass.) 1987. Autor kładzie nacisk na interakcje pomiędzy alegorią jako figurą literacką a  metodą interpretacyjną, odwołuje się przy tym do licznych dzieł, również z literatury pogańskiej i żydowskiej. Spośród chrześcijańskich autorów analizuje teksty Orygenesa, Augustyna, Rabana Maura. Szczególną uwagę poświęca Kosmografii Bernarda Silvestrisa.

¹⁵ G. Zevini, Le dimensioni spirituali nell'ermeneutica biblica, Roma 1977 (ekstrakt pracy doktorskiej na Pontificia Universitas Urbaniana). Autor przede wszystkim prezentuje współczesne magisterium Kościoła w dziedzinie duchowej interpretacji Biblii (1—103) oraz podaje przykład egzegezy Grzegorza Wielkiego (143—218).

¹⁶ A. Paciorek, Aktualność egzegezy patrystycznej, w: Akta sympozjum patrystycznego poświęconego modlitwie starożytnych chrześcijan, Tarnów 19—21.10.1978, red. S. Longosz, Tarnowskie Studia Teologiczne 8 (1981) 307; I. de la Potterie, La lettura della Sacra Scrittura „nello Spirito”: il modo patristico di leggere la Bibbia e possibile oggi?, CivCat 3267—8 (1986) 222; K. Bardski, Patristic interpretation of the Scripture and Modern Biblical Studies. Methodological Suggestions, FOr 34 (1998) 23—29; tłum. pol. Patrystyczna interpretacja Pisma Świętego a współczesna biblistyka. Propozycje metodologiczne, WST 11 (1998) 117—123.

¹⁷ M. Szram, Duchowy sens liczb w  alegorycznej egzegezie aleksandryjskiej (II—V w.), Lublin 2001. Autor skupia się na starożytnej numerologii, nawiązując jednak we wstępie do alegorystyki w szerszym kontekście hermeneutycznym. Bardzo cenne są odniesienia bibliograficzne w przypisach na ss. 7—22.

¹⁸ U. Eco, Interpretation and Overinterpretation, Cambridge 1992, tłum. pol. T. Bieroń, Interpretacja i  nadinterpretacja, Kraków 1996; Sémiotique et philosophie du langage, Paris 1988 (zwł. rozdz. 4, Le mode symbolique).

¹⁹ Podstawowym źródłem dla zaznajomienia się z  hermeneutyką biblijną P. Ricœura jest zbiór najważniejszych artykułów dotyczących tej tematyki: P. Ricœur, L'herméneutique biblique, Paris 2001. Bibliografia autora, obejmująca inne publikacje związane z interpretacją Biblii: tamże, 345—355, najważniejsze prace poświęcone hermeneutyce P. Ricœura: tamże, 355—365. Ponadto: P. Ricœur, De l'interpretation. Essai sur Freud, Paris 1965; La metaphore vive, Paris 1975 (szczególnie rozdz. Le travail de la resemblance oraz Métaphore et référence, 221—321). Ciekawe zastosowanie hermeneutyki w odniesieniu do określonych perykop biblijnych: A. Lacocque, P. Ricœur, Thinking Biblically: Exegetical and Hermeneutical Studies, Chicago 1998, tłum. pol. E. Mukoid, M. Tarnowska, Myśleć biblijnie, Teologia żywa, Kraków 2003.

²⁰ Zwłaszcza: L. Alonso Schökel, Hermeneutics in the Light of Language and Literature, CBQ 25.3 (1963) 371—386; Hermeneutical Problems of a Literary Study of the Bible, Biblica 52 (1971) 1—15; L. Alonso Schökel, J.M. Bravo, Apuntes de hermenéutica, Madrid 1994.

²¹ Klasyczne ujęcie symbolologii, z  perspektywy antropologicznej i religiologicznej prezentuje w swoich dziełach M. Eliade. Synteza metodologii badań: M. Eliade, Methodological Remarks on the Study of Religious Symbolism, w: The History of Religions. Essays in Methodology, red. M. Eliade, J.M. Kitagawa, Chicago 1959, 86—107. Ponadto: Images et symboles. Essais sur le symbolisme magico-religieux, Paris 1980; tłum. pol. Obrazy i  symbole, M. i P. Rodak, Warszawa 1998. Na temat obrazów archetypicznych i symbolizmu chrześcijańskiego: tamże, 188—202. Filozoficzna analiza zjawiska symbolizmu: R. Alleau, La science des symboles. Contribution a l'étude des principes et des méthodes de la symbolique générale, Bibliotheque Scientifique, Paris 1976; J. Borella, Le mystére du signe. Histoire et théorie du symbole, Collection Métalangage, Paris 1989; D. Sperber, Le symbolisme en general, Paris 1974; T. Todorov, Le symbolisme linguistique, Paris 1978. Różne aspekty symbolizmu w myśli teologicznej poruszają artykuły zebrane w: Le Symbole, Colloque international du 4 au 8 février 1974, RSR 49 (1975), zwłaszcza: G. Durand, L'univers du symbole, 7—23; M. Meslin, De l'herméneutique des symboles religieux, 24—32; M. Mansuy, Symbolisme et transcendence, 49—62; Th. Chary, Le symbole dans l'Ancien Testament, 87—100; P. Prigent, Le symbole dans le Nouveau Testament, 101— 115; J. Ladriere, Le discours théologique et le symbole, 116—141; P. Ricœur, Parole et symbole, 142—161. Z  perspektywy chrześcijańskiego średniowiecza, zob. J. Chydenius, The Theory of Medieval Symbolism, Societas Fennica, Comentat. human. 27,2, Helsingfors 1960; M.-Th. D'Alverny, Le cosmos symbolique du XII^e siecle, Archives d'histoire doctrinale et littéraire du moyen âge 28 (1953) 31—81. Autor kładzie szczególny nacisk na filozofię Jana Szkota Eriugeny i  cytuje w  przypisach liczne teksty źródłowe.

²² Najpełniejsze opracowanie w jęz. polskim: L. Ryken, J.C. Wilhoit, T. Longman III, Słownik symboliki biblijnej, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2003. Ponadto: J. François, De la Genese a l'Apocalypse. Le langage métaphysique et symbolique de la Bible, Paris 1976. Z tej perspektywy opracował symbole biblijne M. Cocagnac, Les symboles bibliques. Lexique théologique, Paris 1999. Osadzenie symbolizmu biblijnego w kontekście kulturowym starożytnego Bliskiego Wschodu, na przykładzie symboli występujących w  Księdze Psalmów: O. Keel, Die Welt der altorientalischen Bildsymbolik und das Alte Testament: Am Beispiel der Psalmen, Köln 1972; tłum. ang. The Symbolism of the Biblical World, T.J. Hallett, Winona Lake 1997.

opr. ab/ab