Złożenie duchownych z powodów dyscyplinarnych - Złożenie z urzędu za grzechy ciężkie

Krzysztof Dyrek SJ (red. naukowa)

ODEJŚCIA OD KAPŁAŃSTWA

Studium historyczno-psychologiczne

ISBN: 978-83-7505-578-8

wyd.: WAM 2010

Henryk Pietras SJ

DYMISJA ZE STANU DUCHOWNEGO I JEJ SKUTKI W STAROŻYTNOŚCI CHRZEŚCIJAŃSKIEJ

Złożenie duchownych z powodów dyscyplinarnych

2. Złożenie z urzędu za grzechy ciężkie

Jak już zostało wspomniane na wstępie, chodziło przede wszystkim o cztery główne przykazania z dekretu tak zwanego „synodu apostolskiego”. Nie tylko jednak, gdyż poza tym bezwarunkowe usunięcie z urzędu groziło duchownym za uprawianie lichwy, którym to słowem określano każde pożyczanie na procent, uważane za szczególną krzywdę wyrządzaną ubogim. Pisze o tym Sobór Nicejski w 325 roku, synod w Elwirze w 306 roku, w Arles w 314, w Kartaginie w 348 roku³⁰. W przypadku wykroczeń natury seksualnej można było utracić urząd i godność za różne występki. Zgodnie z Pawłowym zaleceniem ustanawiano ludzi żonatych. Od tego czasu jednak nie wolno im było — pod sankcją laicyzacji — współżyć z żonami, ani nawet z nimi mieszkać. „Jako rzecz godną, obyczajną i szlachetną, radzimy braciom, aby kapłani i diakoni nie współżyli ze swoimi żonami, ponieważ pełnią codzienną posługę [Bożą]. Ktokolwiek postąpiłby wbrew temu postanowieniu, zostanie pozbawiony godności duchownego”³¹. Widzimy tutaj, że powodem takiego przepisu jest czystość rytualna. Uważając współżycie seksualne za nieczyste, zabraniano go tym, którzy mieli sprawować liturgię.

Słynny jest na ten temat kanon synodu w Elwirze z 306 roku, ponieważ wydaje się, że jego treść nie odpowiada tytułowi. Kanon zatytułowany O biskupach i ministrach, by powstrzymali się od współżycia z żonami, brzmi: „Zakazuje się biskupom, prezbiterom i diakonom «lub wszystkim duchownym» pełniącym posługę powstrzymywać się od współżycia z żonami i nie rodzić dzieci. Kto by tak czynił, ma być odsunięty od honoru duchowieństwa”³².

Niewykluczone, że jest to kanon „zmaltretowany” przez kopistów, albo też dodany do zbioru w drugiej połowie IV wieku, kiedy pryscylianie, bardzo rygorystycznie nastawieni, potępiali wszelkie współżycie seksualne, również w małżeństwie. Wygląda bowiem na to, że dymisja miałaby miejsce, gdyby duchowny nie chciał płodzić dzieci. Tytuły kanonów z reguły były dodawane przez redaktorów całych kolekcji kanonów, nic dziwnego więc, że jest inny. W każdym razie w Hiszpanii duchowni mieszkali ze swymi żonami, gdyż inny kanon grozi degradacją duchownemu, którego żona popełniła cudzołóstwo, a on by jej nie oddalił³³. Za cudzołóstwo tenże synod każe degradacją połączoną z ekskomuniką zupełną, to znaczy nawet na koniec życia nie dawano takiemu komunii³⁴. Ten synod z Elwiry niekoniecznie jest jednak reprezentatywny dla całego Kościoła, bo zakazuje komunii nawet w obliczu śmierci, ponadto za zabicie kogoś zaklęciem (6), za powrót do nierządu po pokucie (7), za porzucenie męża i życie z innym do śmierci (8. 11), za sutenerstwo (12), za wydanie córki za kapłana pogańskiego (17), za kazirodztwo (66), za pedofilię (71) i za fałszywe oskarżenie duchownych (75). Nic dziwnego, Hiszpania słynęła z rygorystycznych posunięć, in plus i in minus.

W całym Kościele jednak duchowny nie mógł się ożenić po śmierci żony³⁵. Powtórne małżeństwo wdów i wdowców uważano bowiem za co najwyżej dopuszczalne, ale nie zalecane, wiążące się z koniecznością pokuty³⁶. Duchowni mieli być wolni od tej niedoskonałości. Przepis ten pozostał ważny do dziś w Kościołach prawosławnych, gdzie owdowiały duchowny nie może zawrzeć nowego związku. Możemy dodać do tego, że ciężkim grzechem było również przesadne poszczenie. Synod w Ancyrze (dzisiejsza Ankara) w 314 roku ogłosił: „Postanowiono, że prezbiterzy i diakoni, którzy powstrzymują się od spożywania mięsa, powinni go skosztować i dopiero wówczas, jeśli taka jest ich decyzja, mogą go nie jeść. Gdyby jednak okazywali obrzydzenie i nie chcieli jeść nawet jarzyn gotowanych na mięsie, mają być usunięci ze stanu duchownego, ponieważ sprzeciwiają się postanowieniom kanonu”³⁷. Spowodowane to było licznymi grupami chrześcijan azjatyckich niezmiernie skłonnych do ascezy, na granicy pogardzania wszelką materią. Poza postami więc nie wolno było pod poważnymi sankcjami powstrzymywać się od mięsa czy wina.

Synody odbyte do końca IV wieku w świecie grecko-rzymskim nie wchodzą głębiej. Inaczej rzecz się przedstawia w Syrii, gdzie pod koniec IV wieku powstały tak zwane Konstytucje Apostolskie³⁸. Jego częścią są Kanony Apostolskie (ks. VIII, rozdz. 47). Konstytucje nie zostały zaaprobowane przez cały Kościół, ale na Wschodzie cieszyły się powodzeniem, a nawet obecnie obowiązują w Kościele etiopskim. Kanony Apostolskie zaś żyły własnym życiem i wywarły ogromny wpływ na późniejsze prawodawstwo, szybko bowiem zostały uznane za autentyczne nauczanie Apostołów.

Każą one składać duchownych z urzędu jeszcze między innymi za: bicie grzeszników (27); cudzołóstwo, krzywoprzysięstwo, kradzież (25); grę w kości, pijaństwo (42-43); jedzenie mięsa z krwią lub padliny (63); za niejedzenie go i niepicie wina w niedzielę (53); za nieposzczenie w Wielkim Poście (69); za post w sobotę lub niedzielę (64); za jedzenie w gospodzie poza podróżą (54); za brak dbałości o niższych duchownych i o lud (58); za nieprzyjęcie grzesznika nawróconego (52); za nieprawidłowe udzielenie chrztu (49-50); za uznanie chrztu heretyków (46-47); za powtórne przyjęcie lub udzielenie święceń (68); za pójście do wojska (83); za powtórny chrzest (47); za świętowanie z Żydami (70); za wejście do synagogi lub kościoła heretyków (65); za zranienie kogoś lub zabicie (66); za herezję (60); zniewagę biskupa (54); za zniewagę cesarza lub jego urzędnika (84). Autorytet tych kanonów był tak duży, że te same, a nawet jeszcze bardziej rozdrobnione przepisy znajdujemy następnie także na Zachodzie w Księgach Pokutnych. I tak na przykład w Penitencjarzu przypisywanym Hieronimowi, ale pochodzącym z VIII lub IX wieku, określa się, ile lat postu za jakie przestępstwa duchowny powinien wypełnić, a poza tym ma być złożony z urzędu za takie sprawki, jak: pijaństwo, cudzołóstwo, autokastrację, homoseksualizm, zoofilię. W innych ta lista jest jeszcze dłuższa.

Chciałbym zwrócić uwagę na zapis Kanonu Apostolskiego, nakazujący złożenie z urzędu duchownego za przyjęcie lub udzielenie święceń po raz drugi (68). Wiąże się to z tak zwanym później „charakterem” święceń. W starożytności tego terminu nie używano, zgodnie jednak ze świadectwem Bazylego³⁹ złożenie z urzędu było nieodwołalne i nie można było udzielić święceń po raz drugi. Powtarzane wielokrotnie sformułowanie, że złożony z urzędu duchowny ma uczestniczyć w życiu Kościoła jako świecki świadczy o tym, że najstarsza tradycja nie zna takiej nauki, jaką później sformułował Sobór Trydencki, mówiąc: „Gdyby ktoś mówił, że Duch Święty nie jest dany przez udzielenie świętych święceń, a więc biskupi na próżno mówią: «Przyjmij Ducha Świętego»; albo że nie wyciskają znamienia; albo że kto raz został kapłanem znowu może stać się świeckim — niech będzie wyklęty”⁴⁰.

Podsumowując, możemy zauważyć, że w starożytnym Kościele łatwiej było przestać być księdzem, niż nim zostać. Największą karą była laicyzacja połączona z ekskomuniką, sama ekskomunika była łagodniejsza, gdyż miała określony kres w dopełnieniu pokuty. Od złożenia z urzędu można się było odwołać do wyższej instancji: do metropolity, do synodu prowincjonalnego lub do sąsiedniego metropolity, a na Zachodzie do biskupa Rzymu. Kiedy wyrok zapadł ostatecznie, był niepodważalny. W dniu następnym, zdeponowany duchowny mógł uczestniczyć w życiu Kościoła jako świecki.

Ks. Henryk Pietras SJ (ur. 1954) — prof. dr hab., patrolog, kierownik Katedry Historii Kultury Chrześc? ańskiej w Wyższej Szkole Filozoficzno-Pedagogicznej „Ignatianum” w Krakowie, wykładowca patrologii na Papieskim Wydziale Teologicznym Sekcji „Bobolanum” w Warszawie, na Papieskim Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie.

³⁰ Nicea I (325), c. 17 (DSP 1, 43); Elvira (306), c. 20 (SCL 1, 53*); Arles (314), II/A, c. 13 (SCL 1, 72*); Kartagina (348), c. 13 (SCL 1, 199*).

³¹ Arles (314), II/B, c. 29 (SCL 1, 74*-75*).

³² Elwira (306), c. 33 (SCL 1, 55*).

³³ Elwira (306), c. 65 (SCL 1, 59*).

³⁴ Elwira (306), c. 18 (SCL 1, 52*).

³⁵ Neocezarea (314-319), c. 1 (SCL 1, 75*); Bazyli, c. 12 (SCL 3, 40*).

³⁶ Cf. Bazyli, c. 4. 24 (SCL 3, 36*. 45*).

³⁷ Ancyra (314), c. 14 (SCL 1, 66*).

³⁸ Constitutiones Apostolorum, SCL 2, WAM, Kraków 2007.

³⁹ Bazyli, c. 3 (SCL 3, 35*).

⁴⁰ Sobór Trydencki, Sesja 23: I/C, c. 4 (Kanony o sakramencie święceń); DPS 4,

opr. aw/aw