Paweł z Tarsu

Stanisław Biel SJ

Żyd z Tarsu

Tars leży w południowej Turcji, w regionie Cylicji, niedaleko od Morza Śródziemnego. W czasach Pawła miasto to było jednym z bogatszych na terenie Anatolii (obecnej Turcji). Krzyżowały się w nim bowiem szlaki handlowe i wojskowe. Miasto leżało w tyglu kultur: helleńskiej, rzymskiej i orientalnej. Dzięki temu mogło czerpać z bogatego skarbca sztuki i filozofii greckiej, prawa rzymskiego i tajemniczych kultów, magii i astrologii wschodniej.

Tars jest miastem o bogatej historii. Początkami sięga kultury hetyckiej, a według legendy jego założycielką miała być królowa Semiramida, projektantka słynnych babilońskich wiszących ogrodów, zaliczanych do siedmiu cudów świata. W Tarsie przebywał także Aleksander Wielki; nie miał jednak dobrych wspomnień związanych z tym miastem — zachorował na febrę i niemal przypłacił to życiem. Do dobrobytu miasta przyczynili się Seleucydzi, zwłaszcza Seleukos I i Antioch IV. W 67 roku p.n.e. Pompejusz przyłączył je do prowincji rzymskiej; odtąd stacjonowali w nim gubernatorzy. Do najsłynniejszych należy starożytny retor rzymski Cyceron. W Tarsie przebywała ponadto Kleopatra, spotykając się z Markiem Aureliuszem, a później Juliusz Cezar.

Tars należał do ważnych ośrodków handlowych. Dzięki rzece Kydnos stanowił jeden z ważniejszych portów starożytnego świata. Ponadto na równinach Cylicji uprawiano zboża, wino i  len. Tars stanowił centrum tkactwa. Był również ważnym ośrodkiem filozoficznym, w  czasach Pawła porównywalnym z Atenami i Aleksandrią. Kwitły w nim szkoły stoickie i epikurejskie, a w początkach pierwszego wieku zasłynął tam wielki mag Apoloniusz z  Tiany. Zawody sportowe, misteria dionizyjskie, tajemniczy kult Mitry, synkretyzm religijny — wszystko to skupiało się w tym pięknym i wielojęzycznym mieście (T. Jelonek). Do najbardziej znanych filozofów Tarsu należy Antypatros, kierownik szkoły stoickiej, stoik Atenodoros, nauczyciel Augusta, i akademik Nestor. W zachowanych dokumentach starożytni autorzy wskazują na wykształcenie, ale też i próżność mieszkańców Tarsu. Strabon sławi zapał jego mieszkańców do nauk. Twierdzi, że garnęli się do filozofii i wszelkich dyscyplin naukowych. Istniały liczne szkoły kształcące retorów. Filostrat natomiast gani ich próżność. Podobno bardziej kochali stroje niż Ateńczycy mądrość (J. Gnilka).

Współczesny, niemal ćwierćmilionowy Tars ma niewiele zabytków z  czasów Apostoła Narodów. Na uwagę zasługuje Brama Kleopatry, przy której nastąpiło spotkanie Marka Aureliusza z piękną władczynią Egiptu. Ponadto Most Justyniana, przebudowany w  późniejszym okresie muzułmańskim, oraz resztki antycznego teatru. Z Pawłem związane są pośrednio trzy miejsca: Studnia Świętego Pawła, pochodząca z epoki rzymskiej, umiejscowiona na terenie zamieszkanym przez żydowską diasporę; szesnastowieczny Wielki Meczet, zbudowany na terenie katedry poświęconej Pawłowi, i bizantyjski kościół poświęcony Apostołowi, prawdopodobnie z epoki krzyżowców.

W  miejscu najbardziej związanym z  Pawłem, przy „jego” studni, zatrzymajmy się, by posłuchać, co sam mówi o swoim pochodzeniu:

Kiedy miano go wprowadzić do twierdzy, rzekł Paweł do trybuna: „Czy wolno mi coś powiedzieć?” A on odpowiedział: „Mówisz po grecku? Nie jesteś więc Egipcjaninem, który niedawno podburzył i wyprowadził na pustynię cztery tysiące sykaryjczyków?” „Ja jestem Żydem z Tarsu — odpowiedział Paweł — obywatelem znacznego miasta w Cylicji; proszę cię, pozwól mi przemówić do ludu”. Gdy pozwolił, Paweł stojąc na schodach dał znak ręką ludowi, a gdy nastała zupełna cisza, odezwał się po hebrajsku tymi słowami: „Bracia i ojcowie, słuchajcie, co teraz do was powiem na swoją obronę”. Usłyszawszy, że mówi w języku hebrajskim, uciszyli się jeszcze bardziej. „Ja jestem Żydem — mówił — urodzonym w Tarsie w Cylicji” (Dz 21, 37 — 22, 3).

Paweł urodził się między 5 a 6 rokiem naszej ery. Niektórzy egzegeci, bazując na świętym Hieronimie, sądzą, że jego rodzice pochodzili z Giscala w Galilei, a w czasie prześladowań przenieśli się do Tarsu (jest to wersja mało prawdopodobna; sam Paweł kilkakrotnie wskazuje na Tars). W bardzo osobistym liście skierowanym do Filipian wspomina z dumą pielęgnowane rodzinne tradycje: Chociaż ja także i w ciele mogę pokładać ufność. Jeśli ktoś inny mniema, że może ufność złożyć w ciele, to ja tym bardziej: obrzezany w ósmym dniu, z rodu Izraela, z pokolenia Beniamina, Hebrajczyk z Hebrajczyków, w stosunku do Prawa — faryzeusz, co do gorliwości — prześladowca Kościoła, co do sprawiedliwości legalnej — stałem się bez zarzutu (Flp 3, 4-6). Słowa te brzmią jak curriculum vitae. Przyszły Apostoł Narodów pochodzi z izraelskiego rodu Beniamina. W ósmym dniu został obrzezany. Nadano mu imię Saul, na cześć wybitnego króla i wodza, Saula, pochodzącego również z plemienia Beniamina. Saul (Szaweł) oznacza: „upragniony”, „uproszony”.

Młodość Saula minęła w Tarsie. Tam zapewne, jako młody uzdolniony mężczyzna, uczył się greki, prawa, tradycji i (prawdopodobnie) poznawał współczesne mu prądy filozoficzne. Filozofowie, retorzy, gramatycy nie tylko objaśniali młodym Tarseńczykom zawiłe kwestie teoretyczne, ale też udzielali praktycznych rad życiowych. Z kierunków filozoficznych rozwijały się tutaj przede wszystkim stoicyzm i platonizm, nacechowane głęboką religijnością i wysokim poczuciem ideałów moralnych (W. Turek). Paweł przesiąkał kulturą helleńską, rzymską i orientalną. Poszukując od młodości prawdy i piękna, nie mógł pozostawać obojętny na widok świątyń, teatrów, amfiteatrów oraz różnych miejsc życia społecznego, religijnego i  politycznego, tak charakterystycznych dla helleńskiej „polis” (W. Turek). W swoich listach czerpał z literatury i filozofii greckiej, na przykład z Kleantesa, Aratosa z Soloi (Dz 17, 28-29), Menandra (1 Kor 15, 33-34), Epimenidesa z Knossos (Tt 1, 10-12).

Paweł jako Żyd był dumny ze swego pochodzenia i przynależności do judaizmu. Dumę tę zaszczepili mu zapewne rodzice. Ojciec, jak każdy prawowity Żyd, uczył syna Tory. Sposób, w jaki Apostoł przytacza i wykorzystuje fragmenty Pisma świętego, świadczy o bardzo częstym kontakcie z tekstami biblijnymi i o głębokiej nad nimi refleksji. Prawdopodobnie należało to do tradycji rodzinnej, obejmującej — rzecz jasna — także systematyczne uczęszczanie do synagogi na modlitwę i słuchanie wyjaśnień (W. Turek). Ponadto przysposabiał syna do zawodu. Rabini uważali, że każdy mężczyzna powinien podejmować pracę fizyczną. Rabbi Gamaliel III twierdził: Wspaniałą jest rzeczą studiowanie Tory połączone z jakimś świeckim zajęciem, gdyż wysiłek przy obu zajęciach odsuwa od człowieka myśli o grzechu. Wszelkie studiowanie Tory, które nie jest połączone z pracą, okazuje się ostatecznie bezużyteczne i prowadzi do grzechu (P. Barnett). Ojciec Pawła prawdopodobnie nauczył syna rzemiosła, które sam uprawiał. Rodzina Pawła wyrabiała nie tylko płótno namiotowe. Z włosia i skór kozich, w które bogata była Cylicja, sporządzano także koce, ubrania, kapelusze i siodła (J. Gnilka).

fragment pochodzi z książki: Stanisław Biel SJ PAWEŁ Z TARSU. NA MISYJNYM SZLAKU ISBN: 978-83-277-1016-1 wyd.: Wydawnictwo WAM 2015

Trzecim nurtem kulturowym, obok helleńskiego i  judaistycznego, który wpływał na młodego Pawła, był nurt rzymski. Paweł dwukrotnie powołuje się na swoje rzymskie obywatelstwo. Pierwszy raz w Filippi: po biczowaniu i nocnym uwięzieniu, gdy zapadła decyzja o uwolnieniu go, odpowiedział: „Publicznie, bez sądu biczowali nas, obywateli rzymskich, i wtrącili do więzienia, a teraz cichaczem nas wyrzucają? O, nie! Niech tu sami przyjdą i wyprowadzą nas!” Liktorzy oznajmili te słowa pretorom. Ci przestraszyli się usłyszawszy, że [tamci] są Rzymianami. Przyszli, przeprosili ich i wyprowadziwszy prosili, aby opuścili miasto (Dz 16, 37-39). Drugi raz w Jerozolimie: Apostoł odwołał się do prawa, które zabrania biczowania Rzymianina (Dz 22, 24nn.). Co więcej, z dumą poświadcza, że jest nim z urodzenia, w przeciwieństwie do trybuna. W czasach Pawła jedynie co dziesiąty mieszkaniec imperium rzymskiego posiadał obywatelstwo rzymskie. Przyznawano je za wybitne zasługi, za służbę w armii, nadawano je także wyzwolonym niewolnikom. Można było nabyć je za określone sumy pieniężne. Tak uczynił trybun: „Ja za wielką sumę nabyłem to obywatelstwo” — odrzekł trybun. A Paweł powiedział: „A ja mam je od urodzenia” (Dz 22, 28). Szaweł jako rzymski obywatel nosił imię wielkich senatorskich rodzin — Paulus (Paweł), czyli „mały”, „drobny”.

Dzieciństwo i młodość Pawła były bardzo bogate. Z jednej strony zawdzięczał je rodzinie, wychowaniu, środowisku, kulturze czy czasom, w jakich przyszło mu żyć. Z drugiej zaś strony potrafił czerpać ze skarbca duchowego, społecznego i cywilizacyjnego. Był dumny ze swego pochodzenia, historii życia i kultury. Dzięki nim mógł później uchodzić za „człowieka światowego”. Obracał się w świecie grecko-rzymskim ze swobodą bywalca wielkich stolic. Ze swadą potrafił rozprawiać z filozofami i umiał pozyskać ich uwagę. Inaczej niż prowincjusz, nie lękał się wystąpień przed zróżnicowanym audytorium tak znakomitych miast, jak Efez, Ateny i Korynt. W niezliczonych podróżach potrafił zachować się w każdej sytuacji, tak na lądzie, jak i na morzu, zdobywając podziw i posłuch żołnierzy i żeglarzy. [...] Pewny siebie, ale bez zarozumiałości, z powodzeniem odpierał zarzuty samego arcykapłana. [...] Wreszcie, jak przystało na człowieka wszechstronnie i dobrze przysposobionego do życia, zdobył Paweł w Tarsie konkretny zawód — rękodzielnika namiotów, co tak bardzo ułatwiło mu później pracę misjonarską (J. Gać).

W miejscu narodzin Apostoła Narodów zadajmy sobie kilka pytań:

•  Czy znam historię własnej rodziny?
• Jakie wspomnienia z dzieciństwa towarzyszą mi najczęściej?
• Co było moją wielką radością dzieciństwa? A co sprawiało mi ból?
• Jakimi słowami nakreśliłbym moje „curriculum vitae”? 
• Czy jestem dumny z przynależności do mojej rodziny, narodu?
• Jakie jest moje podejście do pracy i wykonywanego zawodu?
• Czy cenię sobie kulturę i wartości chrześcijańskie? 
• Komu wiele (najwięcej) zawdzięczam? 
• Jaki wpływ wywarła przeszłość na moje obecne życie? 

opr. ab/ab