Zrozumieć bliźniego (Wstęp)

Aleksander Jacyniak SJ

ZROZUMIEĆ BLIŹNIEGO

ISBN: 978-83-7505-499-6

wyd.: WAM 2010

WSTĘP

We współczesnej rzeczywistości bardzo często pojawiają się takie pojęcia jak: słowo, dialog, relacja, prawda, miłość, zrozumienie, życzliwość, komunikacja, słuchanie. Dochodzą one do głosu na każdym poziomie, poczynając od zwykłych kontaktów międzyludzkich, małżeńskich, rodzinnych, sąsiedzkich, wspólnotowych, zakonnych, poprzez relacje istniejące w różnych zakresach życia społecznego, zawodowego, politycznego, medialnego, ekonomicznego, naukowego czy turystycznego. Pojęcia te okazują się istotne także w dialogu wewnątrz wspólnoty Kościoła oraz w dialogu ekumenicznym i międzyreligijnym. Jednocześnie powyższe pojęcia, tak bardzo obecne w dzisiejszym świecie, bazują na tej fundamentalnej rzeczywistości, jaką jest człowiek. Będąc osobą, jest on bytem powołanym do wejścia w relacje z innymi. Człowiek w spotkaniu z drugim człowiekiem może określić swoje „ja”. Od pierwszych stronic Biblii — co dla chrześcijan jest rzeczą ewidentną — człowiek istnieje w relacji do drugiego człowieka. Został stworzony jako mężczyzna i kobieta i jako taki jest wezwany do wzrastania w relacji do Stwórcy, otaczającego go świata i innych ludzi. Każda osoba i całe jej istnienie ma być trwaniem w dialogu z Bogiem, który jako pierwszy chciał wejść w stwórczy i zbawczy dialog z człowiekiem. Z tożsamości człowieka, który nie jest samotną wyspą, rodzi się napięcie i trwałe pragnienie otwierania się na drugiego i wchodzenia w relacje z nim.

We właściwym kształtowaniu, pogłębianiu i rozumieniu relacji międzyludzkich może pomóc zasada, którą sformułował niemal przed pięcioma wiekami św. Ignacy Loyola. Przyszedł on na świat na pograniczu czasów i na pograniczu ziem. Urodził się bowiem w rodzinnym zamku rodu Loyolów w pobliżu Azpeitii, gdzie znajduje się kościół parafialny, w którym został ochrzczony. Teren ten należy do regionu Guipúzcoa w niewielkim geograficznie kraju Basków, na północnym pograniczu Hiszpanii i Francji. Przełom czasów, w którym przyszedł on na świat, został wyznaczony natomiast przez kończący się wówczas okres średniowiecza i początek odrodzenia. Odkrycie Ameryki, w rok po jego narodzeniu, przyjmowane jest powszechnie jako data końca średniowiecza i początku renesansu. Chociaż nie jest znana precyzyjna data jego przyjścia na świat, to wiadomo, że było to w 1491 r.

Zmierzch jednej epoki i narodziny nowej, pośród poszerzającego się wówczas dynamicznie świata, zachęcały jednych do nowej ekspansywności politycznej i ekonomicznej oraz poszerzania dominacji kolonialnych. Innych natomiast, a wśród nich św. Ignacego, do poszukiwania nowych zakresów otwartości, dialogu i porozumienia z reprezentantami innych środowisk, narodowości, ras, kultur, mentalności, czy też z wyznawcami innych religii. To stanowiło najbardziej szeroki horyzont, pośród którego rodziła się zasada określana mianem praesupponendum, będąca przedmiotem niniejszej publikacji. Zasada ta, umieszczona w uprzywilejowanym miejscu książeczki Ćwiczeń duchowych, bezpośrednio po Uwagach wstępnych, czyli Adnotacjach, oraz tytule i jednocześnie tuż przed Fundamentem Ćwiczeń, zajmuje się problemem relacji międzyludzkich, proponuje postawę poszukiwania zrozumienia i życzliwości w dialogu z drugim człowiekiem. Może ona być też bardzo pomocna w różnych formach dialogu w Kościele oraz w społecznościach i strukturach funkcjonowania świata.

Umieszczenie praesupponendum w Ćwiczeniach duchowych, najistotniejszym dziele św. Ignacego, z całą pewnością zapewniało tej zasadzie, czego Autor prawdopodobnie nie przewidywał, miejsce w klasycznej literaturze z zakresu duchowości. Zabieg ten miał jednak swój częściowo niekorzystny skutek uboczny w postaci związania tej zasady przede wszystkim z drogą Ćwiczeń i pośrednio także z rzeczywistością kierownictwa duchowego. Dziś, z perspektywy niemal pięciu stuleci od zaistnienia praesupponendum, dostrzega się jego wielką głębię oraz uniwersalne znaczenie. Może być ono zastosowane, bez żadnej korekty czy uwspółcześnienia, do całej rzeczywistości ludzkiego dialogu, obecnego w dzisiejszym świecie, oraz porozumienia poszukiwanego w różnych zakresach ludzkiego życia. Czytając i analizując je, można dostrzec także aktualność i uniwersalizm myśli świętego, który odszedł z tego świata ponad 450 lat temu.

W analizie tej zasady i roli, jaką ona odgrywa, należy dostrzec jednak rzecz bardzo osobliwą. Ta złota reguła porozumienia, życzliwości i dialogu, a jednocześnie istotna pomoc we właściwie prowadzonym kierownictwie duchowym, ciągle pozostaje w znacznej mierze nieznana. Chociaż powstaje niezwykle wiele różnego typu opracowań dotyczących dialogu i innych form relacji międzyludzkich oraz Ćwiczeń duchowych św. Ignacego Loyoli i szeroko pojętej duchowości ignacjańskiej, kwestii praesupponendum poświęcono w całości dotychczas tylko jeden artykuł (E. D., El „Presupuesto”), który opublikowano w r. 1935. Artykuł ten, którego autor podpisał się jedynie inicjałami E. D., składa się z trzech części. W pierwszej analizowane są okoliczności i czas zredagowania tej zasady oraz jej relacja z Ćwiczeniami duchowymi. Druga część artykułu koncentruje się na zawartości praesupponendum.

W trzeciej natomiast autor analizuje sposób życia tą zasadą przez św. Ignacego. W ciągu ponad siedemdziesięciu lat od czasu opublikowania tego artykułu na polu studium i praktyki Ćwiczeń oraz zgłębiania duchowości ignacjańskiej nastąpił wielki postęp, czego wyrazem jest niezwykle obszerna bibliografia, której część zebrano w dwu publikacjach. Pierwszą z nich jest trzytomowe Orientaciones bibliográfi cas sobre san Ignacio de Loyola. Autorem pierwszego tomu jest o. Ignacio Iparraguirre SJ. Autorem dwu pozostałych jest o. Manuel Ruiz Jurado SJ. Drugim dziełem zbierającym publikacje ignacjańskie jest książka o. László Polgár SJ zatytuowana Bibliographie sur l'histoire de la Compagnie de Jésus 1901-1980. Jednak pośród wielości opracowań dotyczących duchowości ignacjańskiej opublikowano od wymienionego powyżej artykułu z 1935 r. jedynie dwa artykuły nawiązujące w swych tytułach do praesupponendum. Jeden z nich, autorstwa o. Miguel Nicolau SJ, zatytułowany El „Presupuesto” de San Ignacio y el dialogo ecumenico, opublikowany prawie trzydzieści lat temu, nie zatrzymuje się nad samym praesupponendum, ale przede wszystkim nad możliwościami i koniecznością zaaplikowania go do dialogu ekumenicznego. Drugi z nich, artykuł autorstwa Carla F. Starkloffa SJ „As Different as Night and Day”. Ignatius's Presupposition and Our Way of Conversing across Cultures, ukazał się przed dwunastoma laty w literaturze anglojęzycznej. Dostrzega on przede wszystkim możliwość zastosowania tej zasady w dialogu międzykulturowym. Poza tym o praesupponendum istnieją jedynie skromne wzmianki lub najwyżej kilkustronicowe omówienia tej zasady w niektórych artykułach, opracowaniach i komentarzach do Ćwiczeń duchowych, przy omawianiu zagadnień z zakresu duchowości i pedagogiki ignacjańskiej, duszpasterstwa, kierownictwa duchowego, dialogu, komunikacji, czy też tożsamości i zaangażowań jezuitów.

Brakuje do tej pory całościowego, współczesnego i pogłębionego studium obejmującego historię tej wspaniałej zasady ignacjańskiej, czyli poszukiwania, jakie przeżycia, doświadczenia i wydarzenia z życia św. Ignacego mogły skłonić go do jej zredagowania. Brakuje opracowania, które podjęłoby się udzielenia odpowiedzi na pytanie, jaka jest rola tej zasady, przewidującej sposób postępowania w czterech konkretnych sytuacjach mogących zaistnieć w dialogu międzyosobowym, w całości Ćwiczeń i jakie są możliwości jej zastosowania w dynamice rekolekcyjnej oraz w relacjach międzyludzkich, także tych powiązanych z kierownictwem duchowym. Brakuje też pogłębionego spojrzenia na obecność tej zasady w innych pismach św. Ignacego i w konkrecie jego życia. Brak całościowego opracowania dotyczącego praesupponendum jest chyba jedyną wielką luką w różnorodności podjętych już zagadnień dotyczących Ćwiczeń duchowych św. Ignacego. Istniejący dotychczas brak opracowania tematu, skądinąd tak bardzo ważnego i podstawowego nie tylko w dynamice rekolekcji ignacjańskich, ale także w każdym dialogu, skłonił autora tej pracy do podjęcia zagadnienia, czym jest praesupponendum i jakie jest jego znaczenie w Ćwiczeniach duchowych św. Ignacego Loyoli i w kierownictwie duchowym.

Do refleksji nad tą kwestią skłoniło autora także jego dotychczasowe, 28-letnie zaangażowanie w prowadzenie lub współprowadzenie różnego rodzaju rekolekcji zamkniętych i otwartych, poczynając od rekolekcji powołaniowych współprowadzonych przez niego w 1981 r., poprzez cały szereg innych rekolekcji i skupień, takich jak: Ćwiczenia duchowe św. Ignacego, rekolekcje Wprowadzenie w modlitwę, rekolekcje ignacjańskie dla młodzieży Szkoła kontaktu z Bogiem, rekolekcje Modlitwa z Księgą Psalmów, rekolekcje i skupienia odwołujące się do postaci i misji św. Józefa, rekolekcje i skupienia dla alumnów Wyższych Seminariów Duchownych, kapłanów diecezjalnych różnych diecezji, członków zakonów i zgromadzeń zakonnych męskich i żeńskich, członków różnych wspólnot, zrzeszeń i stowarzyszeń, dla narzeczonych, par małżeńskich, dla środowisk twórczych, studentów, Duszpasterstw Służby Zdrowia, dla słuchaczy katolickich rozgłośni radiowych. Dołączyć do tego należy rekolekcje adwentowe i wielkopostne, misje jubileuszowe oraz misje Miłosierdzia Bożego, prowadzone w różnych parafiach i świątyniach nieparafialnych. Tej posłudze w formie rekolekcji i skupień, realizowanej w Polsce i poza jej granicami, zawsze towarzyszyła wielość kontaktów autora z różnymi ludźmi, rozmowy duchowe oraz kierownictwo duchowe. Uświadamiały one wielką wartość ignacjańskiego praesupponendum i możliwość bezpośredniego lub pośredniego odwołania się do niego w różnorodnych relacjach międzyludzkich. Natomiast rozmowy i spotkania formacyjne odbywane z osobami zaangażowanymi w udzielanie Ćwiczeń duchowych i w kierownictwo duchowe ukazywały, jak bardzo cenna dla wielu z nich jest ta zasada, jak często korzystają z niej w swej posłudze i jak pilna jest potrzeba przygotowania współczesnego całościowego opracowania na jej temat. Autor tej pracy dostrzega w niej istotny wzór, swoisty ideał w kształtowaniu własnego posługiwania na rzecz duchowego dobra innych, stanowiącego istotną część zakonnego powołania autora. To stało się dodatkową inspiracją do analizy tej zasady. W ten sposób także konkret życia i specyfika misji realizowanej w ramach powołania zakonnego i kapłańskiego prowadziły go do zajęcia się praesupponendum. Najbardziej pierwotnymi źródłami w opracowywaniu tego tematu stały się najstarsze teksty Ćwiczeń, w których pojawia się ta zasada. Dodatkowymi tekstami źródłowymi natomiast — pozostałe pisma św. Ignacego. Ponieważ język, którego używał św. Ignacy jest czasami niełatwy we właściwym odczytaniu, obfitujący w określenia trudne do dosłownego przetłumaczenia, niezbędnym jest odwoływanie się do współczesnych tłumaczeń, usiłujących wiernie oddać jego myśl. Św. Ignacy, poza samym tekstem praesupponendum, nie pozostawił żadnego opracowania, które stanowiłoby jakikolwiek bezpośredni komentarz, uzasadnienie, wyjaśnienie lub rozwinięcie tej zasady. Niezbędnym było więc w pierwszym rzędzie przeanalizowanie poszczególnych jego pism, w których sporadycznie znajdowano pośrednie odniesienia do wybranego tematu. Pomocne w tej analizie były, wymienione w bibliografii, tłumaczenia jego pism na współczesne języki. Poniżej zostaną zaprezentowane dzieła św. Ignacego, które konsultowano i krótkie omówienie ważniejszych spośród nich. Te, które się zachowały do czasów współczesnych, zebrane są w Monumenta Historica Societatis Iesu. Ich częścią składową są Monumenta Ignatiana. Zawierają one wydania krytyczne wszystkich dzieł świętego.

Najistotniejszym dziełem św. Ignacego są Ćwiczenia duchowe, będące swoistym praktycznym przewodnikiem na drodze życia duchowego. Nie zostały one napisane po to, by były czytane, ale by uczyły konkretnej metody duchowego podążania. Św. Ignacy redagował je, jak będzie to szerzej omówione w pierwszym rozdziale, przez wiele lat. Pisał je po hiszpańsku i ta ich wersja zwana jest Autografem. Ponadto sporządzono ich tłumaczenia łacińskie. Pierwsze spośród nich określane jako Versio prima, drugie natomiast nazywane jest Vulgata.

opr. aw/aw