Jałmużny Tobiasza

Pod redakcją Wacława Królikowskiego SJ W TROSCE O UBOGICH Wokół Reguł rozdawania jałmużn św. Ignacego Loyoli ISBN: 978-83-7505-862-8 wyd.: Wydawnictwo WAM 2011

Spis wybranych fragmentów Wstęp Teologiczny wymiar reguł rozdawania jałmużn Jałmużna w Biblii Jałmużny Tobiasza

Piotr Kasiłowski SJ

Jałmużny Tobiasza

Księga Tobiasza powstała wII wieku przed Chrystusem, przed wojnami machabejskimi. Operuje ona fikcją literacką w celach dydaktycznych i religijnych. Jej akcja rozgrywa się w diasporze w Niniwie wVIII wieku przed Chrystusem, gdzie znaleźli się wygnańcy z Izraela. Pobożnemu ojcu Tobiaszowi, który traci wzrok, przychodzi z pomocą jego syn Tobiasz, odbywający podróż do Medii w towarzystwie anioła w ludzkiej postaci — Azariasza Rafała. Celem podróży jest odzyskanie pożyczonych kiedyś przez ojca pieniędzy. Wróciwszy z wyprawy z żoną i majątkiem, syn leczy ojca ze ślepoty.

W Księdze, która jest opowieścią o rodzinnej miłości, przytacza się sceny z życia rodziny, przygody zakochanych, relację z podróży. Obecne są w niej odwołania do dobroci Boga, co widać w imionach teoforycznych w prologu Księgi, które głoszą, że Bóg to dobro (tob), łaskawość (hanan), radość (hedwah), wzniosłość (gabah), uleczenie (rapa), przyjaciel (reeh)¹. Bliski swoim wiernym wspiera ich w życiu codziennym, chroni i zbawia tych, którzy okazują współczucie innym. Taki Bóg domaga się, by pobożność człowieka wyrażała się w prowadzeniu moralnego życia. Z tego względu w Księdze podkreśla się miłość między krewnymi, która rozciąga się na całego Izraela, a dalej obowiązki wobec ubogich, sprawiedliwych i rodaków w potrzebie.

Nie dziwi fakt, że podstawowym obowiązkiem moralnym jest dobroczynność, w tym dawanie jałmużny, uzasadnione między innymi trudnościami życia w diasporze. Nauki mądrościowe Księgi znajdują się przede wszystkim w pouczeniach Tobiasza ojca dla syna (por. Tb 4, 3-9) i w pożegnalnych słowach Rafała (por. Tb 12, 6-11), co świadczy o przekonaniu, że moralne wychowanie otrzymuje się w rodzinie. Ma ono formę nakazów, przykazań, zakazów, maksym i uwag na temat tego, co jest lepsze. Powołuje się przy tym na autorytet ojcowski, obiektywną słuszność działań i ich konsekwencje: dobre postępowanie wiedzie do pomyślności, a złe szkodzi.

W Księdze Tobiasza dwadzieścia dwa razy występuje greckie słowo eleemosyne, które oznacza miłosierdzie i często bardziej konkretny jego przejaw, jakim jest jałmużna². Najpierw mowa jest o uczynkach miłosierdzia pełnionych przez Tobiasza ojca, który między innymi dawał jałmużnę w naturze, żywność oraz ubranie. Są to uczynki zalecane przez Stary Testament (por. Iz 58, 7; Ez 18, 5-9). Mowa jest o wielu jałmużnach dawanych przez Tobiasza braciom Izraelitom uprowadzonym do niewoli. Mógł je dawać dzięki temu, że zrobił karierę na dworze króla jako jego dostawca (por. Tb 1, 3). Dobroczynności podporządkował on pracę, karierę, życie i majątek. Jako człowiek dobrze sytuowany dawał jałmużny, a nie nadużywał bogactwa. Postępował tak, gdyż na wygnaniu pamiętał o Bogu, a tym samym o zachowywaniu przykazania miłości.

uczynki miłosierdzia ściągają na Tobiasza zagrożenie życia i utratę majątku. Wspomina się, że chciał on do stołu zaprosić w święto żniw biedaka, pobożnego Izraelitę, i zlecił to zadanie synowi, by uczyć go w ten sposób dobroczynności (por. Tb 2, 1). Cel nie zostaje osiągnięty, gdyż Tobiasz dowiaduje się o tym, że na ulicy leży zabity Izraelita. Grzebie jego ciało, choć było to zabronione, a zaraz potem przydarza się wypadek i Tobiasz traci wzrok. Kiedy spotyka go to nieszczęście, jego żona urąga mu: gdzie są teraz twoje ofiary, gdzie są twoje dobre uczynki? (Tb 2, 14). Pojawia się problem niezasłużonego cierpienia i braku gwarancji na to, że dobre postępowanie przyniesie sukces.

Jednak nieszczęście, które spotyka człowieka, nie podważa słuszności dobrych uczynków. Jest ono pojmowane jako próba wiary i uczciwości. Ma tego świadomość Tobiasz, który w nieszczęściu zwraca się do Boga. Rozumiemy, że trwanie w dawaniu jałmużny pomimo nieszczęść wymaga odnawiania swojej ufności wobec Boga, co dokonuje się na modlitwie. Przypisuje się jej w Księdze taką rolę, jak wyroczniom prorockim, gdyż pozwala ona na interpretowanie biegu wydarzeń w świetle wiary³. Tobiasz nazywa Boga sprawiedliwym, miłosiernym i wiernym (por. Tb 3, 2). Te słowa także określają jego życie i uzasadniają praktyki jałmużny. Jej wartość jest ukazana przez odniesienie do tematu niezawinionego cierpienia: nawet w cierpieniu Tobiasz nie zwalniał się z wspierania biednych, naśladując miłosiernego Boga.

Wczwartym rozdziale Księgi znajdują się pouczenia, jakie ojciec Tobiasz kieruje do swego syna (por. Tb 4, 6-11). Mają one formę zachęty moralnej i wskazań o charakterze mądrościowym. Ojciec, troszcząc się o moralne wychowanie syna, kładzie nacisk na czyny miłosierne, sprawiedliwość i prawdę. Wśród pouczeń znajduje się wezwanie do dawania jałmużny, lecz także przestroga przed naiwnością. Ojciec poleca, by syn Tobiasz dawał jałmużnę tym, którzy postępują sprawiedliwie, co oznacza, że wykluczeni z niej zostają grzesznicy i bezbożni. Dawanie sprawiedliwym jest bezwarunkowo lepsze: Hojnie dawaj twoje chleby na groby sprawiedliwych, ale grzesznikom nie dawaj (Tb 4, 17).

Tobiasz nie ma być skąpy i smutny z powodu tego, że daje jałmużnę ze swojej majętności. Jest ona określana jako dar, który powoduje przychylność Boga. Nie odwróci się On od człowieka, który nie odwraca się od biedaka. Mówi to Tobiasz ojciec, który doświadczył cierpienia, chociaż dawał jałmużny. Dochodzi tu do głosu tajemnica próbowania człowieka pobożnego przez Boga. Jałmużnę mają dawać także ludzie biedniejsi, uwzględniając swoje możliwości. Rozumie się, że biedniejszy nie może dawać dużej jałmużny, bo nie ma z czego. Jednak coś może dać. To ważne, gdyż jałmużna ma wymiar religijny. Biedni są uspokajani i zachęcani do działania według swoich możliwości — do dawania po prostu mniej.

Tobiasz mówi o korzyści z dobrych uczynków, co jest częstym motywem Starego Testamentu: rozdając, gromadzi się rezerwy na przyszłość. Dając jałmużnę, daje się dobry dar w obliczu Boga. By zachęcić do jałmużny, mówi się o tym, że wybawia ona od śmierci, co w późniejszym kontekście Nowego Testamentu jest obietnicą życia wiecznego. Chociaż w czwartym rozdziale Księgi Tobiasza pojawia się akcent utylitarystyczny — dobro przynosi korzyść, ludziom uczciwym na pewno się powiedzie — cała Księga pokazuje, że nie należy tego traktować w sposób zbyt dosłowny, gdyż opisuje ona sytuację człowieka próbowanego przez Boga i doznającego porażek.

Temat jałmużny pojawia się także w mowie pożegnalnej anioła Rafała (por. Tb 12, 1-22), składającej się z mądrościowych sentencji i moralnych przestróg. Tekst mógł być używany w diasporze do nauczania ludzi młodych. Porównuje się w nim to, co lepsze i piękniejsze, z tym, co złe. Lepiej jest dawać jałmużnę niż gromadzić złoto, które przecież uchodziło za najcenniejszy kruszec i symbol bogactwa. Jałmużna bowiem ratuje od śmierci i oczyszcza z grzechu, choć nie w sposób mechaniczny, gdyż przebaczenie grzechów jest darem Boga i z Nim wiązane. Ci, którzy dają jałmużnę, będą nasyceni życiem. Dawanie jałmużny objawia tajemnicę dobroci Boga, który wspiera ludzi pokładających w Nim nadzieję, chociaż przeprowadza ich przez próby.

Na końcu Księgi powraca upomnienie ojca Tobiasza (por. Tb 14, 1-14), który dawał jałmużny do końca życia, także wtedy, gdy odzyskał zdrowie. Nie korzystał z niego, by czynić zło. Tobiasz zachęca do dawania jałmużny, wspominając historię życia Achikara, swojego bratanka, który był ministrem i doradcą króla Asyrii. Zostawił on urząd siostrzeńcowi Nadinowi, który go zadenuncjował. Skazany na śmierć Achikar został jednak ukryty przez dworzanina, któremu wcześniej wyświadczył dobro. Po pewnym czasie wrócił do łask, a Nadina ukarano. Tobiasz przypisuje ocalenie Achikara temu, że dawał jałmużnę. Było to niespodziewane i cudowne ocalenie z sytuacji bez wyjścia. Stanowi ono ilustrację przeświadczenia, że dawanie jałmużny ocala życie, a popełnianie nieprawości zabija.

¹ Por. M. Wojciechowski, Księga Tobiasza czyli Tobita, Częstochowa 2005, s. 52.

² Por. tamże, s. 47.

³ Por. tamże, s. 68.

opr. ab/ab