Biznes społecznie akceptowalny

Biznes społecznie akceptowalny - czy przedsiębiorstwo może ponosić odpowiedzialność moralną?

dr Bolesław Rok

Czy przedsiębiorstwo może ponosić odpowiedzialność moralną? Czy też raczej sprawcą, który powinien ponosić odpowiedzialność jest szef danej firmy? A może firmy produkują tylko to, co można sprzedać - by akcjonariuszom zapewnić godziwy zwrot na kapitale - a odpowiedzialni są klienci, którzy robią niewłaściwy użytek z moralnie obojętnych produktów? Nie chodzi tu wyłącznie o kwestię odpowiedzialności restrykcyjnej w tradycyjnym rozumieniu prawno-moralnym, wynikającej z popełnionej winy, ile raczej o ten wymiar odpowiedzialności społecznej biznesu, który jest podstawą kształtowania przyszłości.

Kto tu decyduje?
Istnieje przekonanie, że korporacyjna biurokracja zmusza do działania bez wystarczającego rozeznania skutków moralnych. Mówi się o "militaryzacji porządku społecznego i zwycięstwie kapitalizmu nad demokracją i ekonomią wolnego rynku", o "aksamitnej tyranii konsumpcyjnego totalitaryzmu", skutecznie redukującej moralną wrażliwość człowieka, a nawet o tym, że globalizacja prowadzi do "nieograniczonych zysków machin korporacyjnych uzyskiwanych w sposób moralnie odrażający".
Czy rzeczywiście jest tak, że struktury biznesu, przejmując role dawniej przynależne państwu, nadają kształt społeczeństwu wedle swych własnych - a nie tego społeczeństwa - potrzeb? A w dodatku, czyż w tym misternie realizowanym planie, nie utwierdza się nas w przekonaniu, że dzieje się tak przecież dla naszego dobra, dla poprawy jakości naszego życia?
Koncerny ponadnarodowe nie mogą istnieć bez społecznego przyzwolenia, a nawet akceptacji, gdyż ich racja istnienia sprowadza się do zabiegania o nasze względy. Pieniądze są dziś w pewnym sensie naszymi "kartkami wyborczymi". Poprzez świadome zakupy - a to też może być dziedzina osądów moralnych - decydujemy o "być albo nie być" producenta. To właśnie opinia publiczna, obawy i oczekiwania potencjalnych klientów, ich wiedza o produkcie i stosowanych zasadach, ma decydujący wpływ na wysokość obrotów.

Wymuszanie pozytywne
Janina Filek pisała kiedyś o trzech rodzajach odpowiedzialności. Odpowiedzialność narzucona to najniższy poziom odpowiedzialności, wynikający z konieczności stosowania się do zasad obowiązującego prawa. Odpowiedzialność wymuszoną podejmuje firma pod presją opinii społecznej, a także w swoim dobrze pojętym interesie. Zaś z odpowiedzialnością świadomą mamy do czynienia wtedy, gdy firma w poczuciu swej "obywatelskości" (corporate citizenship) decyduje się na ponoszenie odpowiedzialności za wszystkie swoje działania. Dotyczy to odpowiedzialności społecznej i ekologicznej w odniesieniu do całego cyklu życia produktu, "od kołyski aż po grób".
Ten trzeci rodzaj odpowiedzialności ma charakter pewnego ideału, do którego najlepsze firmy dążą. Zdecydowanie jednak rośnie ilość takich firm - szczególnie tam, gdzie istnieją silne struktury społeczeństwa obywatelskiego - które ten proces rozpoczęły i konsekwentnie wdrażają szczegółowe programy społecznej odpowiedzialności nie tylko wobec pracowników, dostawców i odbiorców, ale także społeczności lokalnej. Nie robią tego bynajmniej wyłącznie z powodu dążenia do moralnej doskonałości, lecz również dlatego, że staje się to powoli warunkiem koniecznym ich długoterminowej obecności na rynku.
Coraz wyraźniej globalizacja informacji i handlu zaczyna pociągać za sobą rozwój globalnej odpowiedzialności. To tak jakby sumienie zaczęło w końcu doganiać wiedzę, technologię i te nasze przymioty, które nazywamy przedsiębiorczością. Ludzie rozpoczynający działalność gospodarczą, lub zajmujący kluczowe stanowiska w przedsiębiorstwach, po pierwszym zachłyśnięciu się pieniędzmi, uświadamiają sobie, że są odpowiedzialni za swoich pracowników i za ich życie, które zależy także od tego, ile będą im płacić, jakie wartości kreować i jak prowadzić proces produkcji. Biznes może być bowiem formą edukacji społecznej. Pamiętamy oczywiście o tym, że zadaniem biznesu nie jest tylko wygoda i szczęście ludzi, ale wzrost wartości firmy. Ale jeżeli można lepiej zarabiać postępując odpowiedzialnie, to znakomicie. Warunkiem jest świadomość celów firmy, motywacja płynąca z podzielania wspólnych wartości. Przecież każdy, robiąc coś potrzebnego, czuje się lepiej, niż pracując np. przy produkcji papierosów czy broni, produkując rzeczy służące potencjalnie do skracania i odbierania życia.
W Polsce mamy ciągle trudności z egzekwowaniem odpowiedzialności narzuconej. Niejasne i często zmieniające się przepisy prawne utrudniają "bycie w porządku". Z kolei brak silnych organizacji konsumenckich nie skłania firmy do podejmowania odpowiedzialności wymuszonej przez odbiorców, tak jak to się dzieje na świecie. Ale konsumenci dojrzewają, mają coraz większe oczekiwania, także w sferze oceny moralnej. Jeżeli by ciągle kupowali produkty, o których wiedzą, że przy ich produkcji następuje pogorszenie jakości środowiska naturalnego czy społecznego, to w rzeczywistości przecież sami by zaciskali sobie pętlę na szyi. Jeżeli zaś kupują produkty firmy, która stara się być odpowiedzialna społecznie, ekologicznie i ekonomicznie, wspierają coś, co ma pozytywny skutek społeczny dla obecnej i przyszłych generacji.

Konieczne partnerstwo

opr. MK/PO