Szlak Cysterski na Pomorzu Wschodnim, Kujawach i ziemi chełmińskiej

Szlakiem cystersów na Pomorzu - historia i architektura

Piękne i gościnne Pomorze zaprasza wszystkich, których urzekają nie tylko osobliwości przyrodniczo-geograficzne oraz niezwykłe krajobrazy nadmorskiej i nadwiślańskiej krainy. Wiele niezwykłych miejsc zachwyca tu bowiem bogatym dziedzictwem, w tym szczególnie architekturą dawnych klasztorów cysterskich. Zakonnicy zwani szarymi mnichami, którzy przez sześć wieków gospodarowali na ziemi pomorskiej, wywarli ogromny wpływ na jej rozwój gospodarczy i intelektualny.

Warto zatem wybrać się w niecodzienną wędrówkę pomorską pętlą Szlaku Cysterskiego, która stanowi integralną część tego szlaku wpisanego w europejskie drogi kulturowe; warto pielgrzymować po miejscach uświęconych modlitwą i pracą, by poznając przeszłość, łatwiej zrozumieć teraźniejszość i lepiej zaplanować przyszłość. Wzbogacimy tym nie tylko wiedzę o kulturotwórczej roli cystersów w tym regionie, ale też pogłębimy duchowość nacechowaną charyzmatem służby Bogu i człowiekowi odzwierciedlającym dewizę, której cystersi są wierni do dziś – ora et labora, módl się i pracuj.

Pomorska pętla Szlaku Cysterskiego

Na terenie województwa pomorskiego znajdują się trzy główne kompleksy pocysterskie: Oliwa i Pelplin (klasztory męskie) oraz Żarnowiec (klasztor żeński). Byszewo-
-Koronowo (siedziba szarych mnichów) oraz Chełmno i Toruń (dawne ośrodki życia zakonnego cysterek) administracyjnie podlegają województwu kujawsko-pomorskiemu. Ze względów pragmatycznych wpisano je, jak również obiekty dawnego opactwa cystersów w Bukowie (z uwagi na deklarację woli gospodarzy), leżące na terenie dzisiejszego województwa zachodniopomorskiego, w działania organizacyjne i promocyjne Pomorskiego Szlaku Cysterskiego (nazwa produktu turystycznego obejmującego wspomniane powyżej kompleksy). O dawnej świetności i zasobności opactw cysterskich przypominają nie tylko zespoły klasztorne, ale też mniejsze obiekty (kościoły parafialne, kaplice, kapliczki, dwory i zabudowania gospodarcze) licznie rozsiane wokół głównych siedzib szarych mnichów i mniszek. Wszystkie te miejsca stanowią o atrakcyjności kulturowej historycznego Pomorza, które charakteryzuje ogromny potencjał przyrodniczo-krajobrazowy, gospodarczy oraz dobrze funkcjonująca baza turystyczna i rozbudowana sieć komunikacyjna. Ogromnym atutem jest dobrze zachowane dziedzictwo cysterskie w postaci architektury sakralnej i wyposażenia świątyń; podejmowane wokół niego inicjatywy kulturotwórcze dają szansę włączenia się w proces, w którym poszukując źródeł rodzimej tradycji, możemy poznać bogactwo i różnorodność kulturową w szerokim kontekście dziedzictwa europejskiego. Na terenie pomorskiej pętli Szlaku Cysterskiego zlokalizowano i opisano dotychczas dobra na terenie ponad 190 miejscowości należących do wspomnianych opactw, jak również dobra cystersów lądzkich, łekneńskich i klasztoru w Eldenie.

Osiedli nad wodami

Pierwsi mnisi cysterscy z zachodniej Europy przybyli na ziemie polskie już na początku lat czterdziestych XII wieku. Dotarli najpierw do Wielkopolski (Łekno) i Małopolski (Jędrzejów). Ich tutejsze początki przypadły na okres najbardziej dynamicznego rozwoju zakonu w Europie w latach 1140–1153, a więc w okresie pontyfikatu Eugeniusza II i w czasach działalności Bernarda z Clairvaux.

Po pierwszych fundacjach zakon szybko rozprzestrzenił się w innych dzielnicach rozbitej politycznie Polski, obejmując także tereny Pomorza Środkowego i Wschodniego oraz Kujaw i ziemi chełmińskiej. Na omawianym obszarze cystersi zasiedlili najwcześniej Oliwę (1178–1186) w dolinie nad potokiem Oliwskim dzięki fundacji rodziny książąt wschodniopomorskich oraz mnichów z klasztoru w Kołbaczu (zasilonych zakonnikami z duńskiego klasztoru Esrom). Do Bukowa Morskiego (z Dargunia w Meklemburgii) sprowadził szarych mnichów książę gdański Świętopełk II. Dokładna data przybycia nie jest znana, ale pierwsze nadania pochodzą z lat 1248–1253.

Mikołaj Zbrożek, skarbnik księcia kujawskiego Kazimierza, był fundatorem kolejnego opactwa, położonego na wschodzie Pojezierza Krajeńskiego, w Byszewie, dokąd pierwsi cystersi (prawdopodobnie z Sulejowa i Lubiąża) mieli przybyć w 1256 roku. Szarzy mnisi po 1288 roku przenieśli się do Koronowa, gdzie osiedli na prawym brzegu Brdy.

Książę tczewski Sambor I zafundował cystersom ziemie nad górnym brzegiem Wierzycy, w pobliżu wczesnośredniowiecznego grodziska w Pogódkach, gdzie mnisi pochodzący z meklemburskiego Doberanu przebywali od 1258 roku. W roku 1276, po nadaniach Mściwoja II z 1274, doszło do translokacji z Pogódek do Pelplina. Tu cystersi osiedli w dolinie lewego brzegu dolnej Wierzycy.

W latach 1245–1267 dzięki cystersom z Oliwy doszło do fundacji także linii żeńskiej. W ich posiadłości nad jeziorem w Żarnowcu założono zależny organizacyjnie i gospodarczo, jedyny na Pomorzu klasztor obediencji zakonnej.

Miejscami osiedlenia cysterek obediencji biskupiej były Chełmno i Toruń. W 1266 roku Bertold z Czystego i jego żona Krystyna zapisali chełmińskim cysterkom swe dobra ruchome i nieruchome, zachowując jednocześnie prawo korzystania z nich do śmierci. Nadanie to potwierdził w 1285 roku biskup chełmiński Werner. Cysterki toruńskie zostały sprowadzone najprawdopodobniej przez wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Hanno von Sangershausena w 1263 roku. W 1341 roku wielki mistrz Dietrich von Altenburg nadał cysterkom prawo patronatu nad kościołem św. Jakuba, probostwem i przykościelną szkołą.

W dalszej części poznamy dokładnie losy wspomnianych klasztorów cysterskich aż do chwili ich kasaty. Tu należy wspomnieć, iż cystersi po wielu latach na Pomorze powrócili… choć już nie do pierwotnych siedzib.

Pielgrzymować i zwiedzać

Dziś, mimo nieobecności cystersów i cysterek, w dawnych założeniach świątynno-klasztornych tętni życie religijne i kulturalne. Sanktuaria Królowej Krajny w Byszewie czy Matki Pojednania w Łęgowie oraz Kaszubskiej Pani w Swarzewie gościnnie witają pielgrzymów spieszących z ufnością (wzorem cystersów) ku Najświętszej Panience. Corocznie organizowany w trzeci weekend września Jarmark Cysterski w Pelplinie wskrzesza w inscenizacjach, obrazach historycznych i muzyce dawne życie opactwa pelplińskiego; pozwala przenieść się w wyobraźni w czasy, gdy Wierzycą przypływał tu król Jan III Sobieski lub gościli książęta Radziwiłłowie.

W pierwszy weekend lipca Festyn Cysterski w Koronowie ukazuje kulturę tutejszych szarych mnichów. Podobne imprezy w miesiącach letnich organizują gminy Sianów i Darłowo (tereny dawnego opactwa bukowskiego). W Żarnowcu na odpust św. Anny miejscowa ludność odbywa pielgrzymkę z Nadola do Lubkowa łodziami rybackimi przez cysterskie jezioro żarnowieckie. Muzyka W kręgu cysterskiego chorału rozbrzmiewa latem w pocysterskich świątyniach w Starzynie, Mechowie, Pucku; organowa natomiast w czasie międzynarodowych festiwali – w katedrze oliwskiej, pelplińskiej i w koronowskiej farze.

Rok Cysterski 2008 ogłoszony przez gminy i miasta Pelplin oraz Koronowo obfitował w liczne przedsięwzięcia obrazujące wkład cystersów w rozwój kultury pomorskiej. Były to między innymi: konferencja naukowa Biblioteki i skryptoria cysterskie na Pomorzu (Pelplin 23–25 maja), obchody 700-lecia nadania praw miejskich dla Koronowa oraz IV Forum Gmin Cysterskich Właścicieli Obiektów Cysterskich i Pocysterskich (Pelplin, 19–23 września).

Te oraz wiele innych inicjatyw (w których często biorą udział dzieci i młodzież) utrwala dziedzictwo szarych mnichów na Pomorzu, ale przede wszystkim edukuje, pogłębia tożsamość regionalną oraz rozwija współczesną kulturę lokalną, opierając się na miejscowych zasobach historycznych. Udział we wspomnianych imprezach stanowi ogromną szansę na szczególne przeżycia dla wszystkich tych, którzy swoje stopy postawią na Pomorskim Szlaku Cysterskim.

I. ZACHOWANE DZIEDZICTWO CYSTEREK I CYSTERSÓW POMORSKIEGO SZLAKU CYSTERSKIEGO (W RAMACH POMORSKIEJ PĘTLI SZLAKU CYSTERSKIEGO W POLSCE):

1. Dawne klasztory cysterek i cystersów: a) Bukowo Morskie, b) Żarnowiec, c) Oliwa, d) Pogódki-
-Pelplin, e) Byszewo-Koronowo, f) Chełmno, g) Toruń.

2. Pocysterskie parafie, kościoły, kaplice i założenia dworskie:

a) Barzowice, Cisowo, Dąbrowa, Iwięcino, Jeżyce, Karnieszewice, Dobiesław, Słowino, Stary Jarosław

b) Puck

c) Mechowo, Łęgowo, Starzyno, Starzyński Dwór, Różyny, Rajkowy

d) Królówlas, Nowa Cerkiew,
Nowy Dwór

e) Łąsko Wielkie, Mąkowarsko, Wierzchucin Królewski, Wtelno

3. Parafie i kościoły na Pomorzu w ramach dóbr klasztorów spoza Pomorza:

a) klasztoru w Lądzie – Godziszewo

b) klasztoru w Łeknie – Trąbki Wielkie

4. Ruchome dziedzictwo cysterskie:

a) w kościołach niepocysterskich – Czersk, Swarzewo, Strzelno

b) w muzeach: Muzeum Diecezjalne w Pelplinie, Muzeum Diecezjalne w Oliwie, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku