Okres starożytny. Era pogańska

Tadeusz Ślipko SJ Historia Etyki ISBN: 978-83-61533-14-6 wyd.: Wydawnictwo PETRUS 2009

Wybrane fragmenty Wstęp Era pogańska (fragmenty) Epikureizm (fragmenty)

OKRES STAROŻYTNY

I. Era pogańska

Opracowanie historii etyki jako określonej dyscypliny filozoficznej na samym zaraz wstępie domaga się, aby ustalić, gdzie i kiedy etyka ta pojawiła się w świecie ogólnoludzkiej umysłowej kultury. Odnośnie do pytania „gdzie” odpowiedź nie nastręcza żadnych trudności: kolebką etyki w obszarze współczesnego euro-amerykańskiego cywilizacyjnego jest niewątpliwie Grecja w jej antycznej konfiguracji terytorialno-politycznej ogarniającej nawet przybrzeżne terytoria Małej Azji. Natomiast pewne trudności nastręcza ustalenie przybliżonej chociażby daty pojawienia się w tym kręgu związków filozoficzno-etycznej myśli w swym normatywnym statusie na tyle wyraźnie sformułowanej, aby można ją było uznać za elementarną - w naszym oczywiście rozumieniu — postać filozoficznej dyscypliny zwanej ”etyką”. Wstępnej w tej sprawie orientacji dostarcza zapoznanie się z filozoficzno-etycznymi poglądami kilku przedstawicieli starogreckiej szkoły filozoficznej, wśród których na czoło wysuwa się wysoko w historii filozofii notowany, a przeto powszechnie znany myśliciel imieniem Pitagoras.

Pitagoras /?572-497/ i pitagorejczycy. O Pitagorasie wiadomo, że w swoim czasie cieszył się sławą znakomitego matematyka, równocześnie uzdolnionego muzyka. Nic przeto dziwnego, że w świecie jego filozoficznych idei uprzywilejowane miejsce zajmują kategorie liczby i harmonii jako podstawowych zasad struktury świata. Pod wpływem wypływającej z tego źródła twórczej inspiracji również moralne życie człowieka pojmował Pitagoras jako harmonię działania wypływającą z podporządkowania nierozumnych popędów ludzkiej natury nakazom rozumu, przez niego określaną jako ”eudajmonia”, niezbędnym zaś warunkiem osiągnięcia tego stanu doskonałości jest konieczność stosowania ascezy celem opanowana samego siebie, krótko mówiąc racjonalna dyscyplina życiowa.

Pitagoras nie był jednak filozoficznym "głosem na pustyni". Znalazł licznych zwolenników, zwanych później "p i t a g o r y j c z y k a m i", którzy nie tylko akceptowali doktrynę swego Mistrza, ale też podejmowali wysiłek praktycznej realizacji głoszonej przez niego ascetycznej doktryny. Charakterystyczną ilustracją stosowanej przez nich ascezy jest formuła swoistego rachunku sumienia, jakim członkowie pitagorejskich wspólnot kończyli swoje całodzienne zajęcia: "Sen twoich powiek niech nigdy nie sklei, zanim zważysz u siebie każdy krok minionego dnia, zanim powiesz sam sobie, com zrobił złego, com zdziałał, a jaką poniechał powinność.«... i jeśliś i jeśliś coś złego popełnił, to żałuj, a ciesz się, jeśliś żył, jak należy. W tej pracy się ćwicz pokochaj trudy łamania się z sobą - to droga do boskiej dzielności".

Heraklit z Efezu (544-484). Jest to kolejny myśliciel, który dla historii etyki w omawianym okresie jej rozwoju zajmuje godne uwagi stanowisko. Głosząc materialistyczną w zasadzie orientację światopoglądową przyjmował, że struktura wszechrzeczy u samych swych podstaw zakłada ścieranie się dwu praskładników bytu. Konsekwencją tego konfliktu w łonie istniejącego kosmosu jest proces nieustannych zmian, wyrażony przez Heraklita w powszechnie znanym adagium "wszystko płynie" /"panta rei"/. Ten też "praruch" jednoczy równocześnie różnice życia i śmierci., dobra i zła.

W zastosowaniu do świata ludzkich istnień doprowadziło to Heraklita do dualistycznej koncepcji człowieka jako istoty, której materialne ciało jest ożywione przez duszę, będącą również materialnym, ale wysublimowanym pierwiastkiem życia i działania, zgodnego wszakże z obowiązującym człowieka prawem. Normatywną treść tego prawa jako jego fundamentalną zasadę określa moralna wzniosłość takich zachowań, jak gotowość do poświęcenia życia za ojczyznę oraz posłuszeństwa obowiązującym w niej normom działania.

W zakończeniu zarysowanego ujęcia poglądów Heraklita na antropologiczne podstawy porządku moralnego warto zwrócić uwagę na te właśnie prawno-pozytywne akcenty jego etycznej doktryny. Widać bowiem, że w etycznej myśli filozofa z Efezu pełnią one inną rolę, aniżeli w typowym nowożytnym legalizmie. W koncepcji Heraklita służą nie jedynie do swego rodzaju uszczegółowienia ogólnych normatywnych nakazów prawa naturalnego przez sprowadzenie ich na grunt praktycznie zorientowanych przepisów prawa pozytywnego. Źródła obowiązującej mocy tych zastosowań tkwią jednak nadal w prawie naturalnym jako podstawowej instancji normotwórczej, a zarazem drogowskazie dla autorytetów społecznych w ich legislacyjnej działalności.

Ponadto niewątpliwą zasługą Heraklita jest to, że wprowadził w duchową kulturę starożytnej Hellady pytanie tyczące sensu ludzkiego istnienia. Uczynił to obierając za przedmiot swej filozoficznej refleksji znaczenie, jakie dla człowieka mają rzeczy tego świata. W tej wszakże sprawie myśl Heraklita przenika głęboki pesymizm. W jego mniemaniu życie ludzkie w nadmiarze staje się terenem walk i błędów, co gorsza pozbawione jest wszelkiej nadziej lepszego pośmiertnego bytowania. Ta mroczna światopoglądowa perspektywa w mniemaniu Heraklita jest jednak źródłem afirmacji tej tragicznej egzystencjalnej kondycji człowieka i obowiązku trwania w niej do końca jego biologicznego bytowania.

Z równą wreszcie dociekliwością kreślił Heraklit zarysy osobowej doskonałości człowieka w postaci cnoty, w starożytne j greckiej terminologii określanej zazwyczaj za pomocą terminu "arete". W krąg jego dociekań wchodziły również współczesne mu społeczne obyczaje, na przykład bezwstydne orgie Bacchusa, które Heraklit śmiało poddawał surowej negatywnej ocenie. W sumie dysponujemy wystarczającym zasobem historycznych danych, aby Heraklita z Efezu uznać za jednego z niewątpliwych inicjatorów filozoficznej dyscypliny etyki w europejskim kręgu kulturowym.

dalej >>

opr. aw/aw