O polskich zesłańcach na Syberii

Wprawdzie mniejsze jest obecnie zainteresowanie problemem martyrologii na Wschodzie, są jednak wydawcy, którzy wciąż zabiegają o wypełnienie białych plam historii. Do takich wydawnictw należy lubelskie Norbertinum, które ogłasza kolejne tomy zesłańczych wspomnień. Po głośnych „Drogach Opatrzności” ks. Tadeusza Fedorowicza ukazała się książka ks. Stanisława Ryżki „Trzeba zostać”, „Syberyjskie wspomnienia nastolatka” Kazimierza Cybulskiego oraz „...was na to zdieś priwiezli, sztob wy podochli. Kazachstan 1940—1946” Grażyny Jonkajtys-Luby.

Obowiązujący w kulturze masowej optymizm nie sprzyja mówieniu w literaturze o rzeczach przykrych. Nie promuje się myślenia historycznego, odrywa się naród i poszczególnych ludzi od ich korzeni. A przecież wspomnienia polskich zesłańców za Ural — do Kazachstanu, ocalając od zapomnienia trudne losy wielu Polaków, uczą lepszego rozumienia współczesności i znoszenia cierpień, które mogą się okazać po tej lekturze nie aż tak wielkie...

Ks. Stanisław Ryżko

Publikacja „Trzeba zostać” zawiera historię pobytu S. Ryżki w seminarium, pierwszych lat jego kapłaństwa i lat zesłania za Ural w okresie 1949—1956. Do głównej części książki dołączony został blok dobrze zachowanych, pisanych ze zsyłki listów do rodziny. Wspomnienia te mają dużą wartość dokumentalną, są lekturą pouczającą i ciekawą. Ukazują drogę dochodzenia S. Ryżki do kapłaństwa, obrazują rzeczywistość rządów sowieckich na anektowanych po 1939 r. terenach Polski, są świadectwem życia osoby duchownej w niezwykle trudnych warunkach sowieckich łagrów.

„Trzeba zostać”, podobnie jak „Drogi Opatrzności” ks. Fedorowicza — to wspomnienia kapłanów, którzy na zesłaniu mimo ograniczeń z oddaniem pełnią posługę kapłańską. W warunkach prześladowań, więzienia i zsyłki dają świadectwo życia wiarą. U ks. Fedorowicza więcej jest wydarzeń związanych z pobytem w Kazachstanie i z przemieszczaniem się po ogromnym terenie radzieckiego imperium. Tadeusz Fedorowicz, ksiądz, który dobrowolnie dołączył do deportowanych polskich współwyznawców, miał — patrząc z punktu widzenia czytelnika — bardziej „urozmaicone” życie na zsyłce trwającej w czasie wojny.

Ksiądz Ryżko wojnę i pierwsze lata powojenne przeżył na placówkach parafialnych w Horodyszczu, pobliskim Mołodowie i wreszcie naczelnej placówce w Pińsku. Tam, wśród wielu prześladowań, pracował do roku 1949, kiedy to został na ulicy zatrzymany i aresztowany, później uwięziony, osądzony za „bycie przeciw władzy radzieckiej” i skazany na 25 lat „poprawczego obozu pracy”. Swą — trwającą siedem lat — zsyłkę odbywał w łagrach za Uralem, m.in. w pobliżu Omska. Pracował — jak wszyscy — ciężko fizycznie w lasach i na budowach. O tej pracy i prymitywnych warunkach życia ks. Ryżko mówi stosunkowo oszczędnie, mało też miejsca poświęca panującemu w łagrach systemowi znęcania się i represji. Poniższe wspomnienie daje jednak wymowny obraz tych lat:

„Pamiętam, kiedy raz słyszałem, jak krzyczał pokłuty nożami kierownik »stołowej«; mieszkał w tym samym baraku i kiedy spał, tam go pokłuli. Później i spać nie mogłem i zawsze strach mnie napadał, że i mnie tak zakłują. Ten strach jeszcze się powiększał, gdy natknąłem się na korytarzu na kłucie znów nożami »starszego« baraku przez czterech »specjalistów«. Jeden z kłujących był z mojej brygady, widziałem, jak się w tym ćwiczył, choć nie rozumiałem, do czego to miało służyć, a gdy go zobaczyłem przy »robocie«, wszystko jasnym się stało. Co prawda to był okres zabijania więźniów przez więźniów. W ciągu pół roku, od czerwca 1951 do początku 1952 r. zginęło najwięcej zabitych nożami i siekierami i innymi narzędziami — ok. 40 osób” (s. 165).

Gdyby spróbować porównać wspomnienia i listy obozowe S. Ryżki z głośnym utworem Gustawa Herlinga-Grudzińskiego „Inny świat”, zdecydowana różnica narzuca się nie tylko w sferze artystycznej, ale przede wszystkim światopoglądowej. Mniej wprawne literacko kapłańskie wspomnienia pisane są jednak w klimacie przezwyciężania zła dobrem. Dzięki temu obozowa rzeczywistość jest objęta jakby milczącą modlitwą i pewnego rodzaju akceptacją.

W trudnych łagrowych warunkach przychodzi zweryfikować swoją postawę człowieka i kapłana. „W ogóle to miałem o sobie pojęcie, że podzielę się z każdym, czym mam, że we mnie dużo miłości bliźniego — wyznaje ks. Ryżko — a tam w obozie przekonałem się, iż pełno we mnie chciwości i właśnie brak miłości bliźniego”. Natomiast w jednym z listów do matki z roku 1955, rozważając możliwość powrotu, całość wydarzeń odnosi do woli Bożej: „Co do mojego zwolnienia, trzeba Mamusi wiedzieć, że nawet gdyby ono i przyszło, to niekoniecznie będę mógł jechać do Was, bo różnie bywa. A w ogóle co do mojej sprawy — u mnie cicho. Ja sam oddałem to Panu Bogu i jak chce, niech robi, i jeśli będę wolny, gdzie chce, niech posyła. A jeśli pozostanę na miejscu, to całkowicie się temu poddaję i jestem na to przygotowany. Abym tylko zawsze był posłuszny łasce Bożej, a wszystko wyjdzie mi na dobrze” (s. 266).

W efekcie przedterminowego uwolnienia w 1956 r. ks. S. Ryżko wraca na swoją dawną placówkę do Pińska i podejmuje kapłańską posługę w pobliskiej parafii w Łahiszynie. Tam przez wiele lat opiekuje się polskimi katolikami w trudnych warunkach Związku Radzieckiego. Umiera w roku 1984 w opinii kapłana „przed którym wszyscy, nie tylko wierzący, ale i ci, co może dalej są od wiary, skłaniali głowę i jeżeli nie mówili, że to kapłan, to mówili: »to jest człowiek« (s. 288).

Rodzina Cybulskich

„Syberyjskie wspomnienia nastolatka” Krzysztofa Cybulskiego — poety i emigranta żyjącego obecnie w USA (Kalifornia) — liczą w wydaniu książkowym zaledwie 56 stron. Wnoszą jednak nowy rys do tematu powikłanych losów Polaków wywiezionych w głąb sowieckiego imperium po 1939 roku. K. Cybulski — po wcześniejszym aresztowaniu ojca przez NKWD w Medyce — z matką i dwiema siostrami zostaje w roku 1940 wywieziony na Syberię. Tam, w wieku czternastu lat, żyjąc w niezwykle trudnych warunkach, traci starszą siostrę, która, dotknięta chorobą, umiera z wycieńczenia i braku opieki medycznej. Wyczynem graniczącym z cudem jest spotkanie się w tym ogromnym kraju wcześniej rozbitej rodziny. Do matki z dwójką dzieci dociera z łagru z Półwyspu Kolskiego do posiołka w Krasnojarskim Kraju ojciec (odległość ok. 6 tys. km). Dramatyczne losy polskiej rodziny ocierającej się o widmo śmierci głodowej, zmieniają się w marcu 1942 r. Wtedy to ojciec Zbigniew zostaje przyjęty do formującego się w Związku Radzieckim polskiego wojska.

Rodzina Januszkiewiczów

Inną, niezwykle ciekawą książką — opisującą szczegółowo zesłańcze życie kilkuosobowej polskiej rodziny w Kazachstanie w latach 1940—1946 — jest wspomniana praca Grażyny Jonkajtys-Luby. Ta książka, którą po raz pierwszy wydał Instytut Literacki w Paryżu, ukazuje szczegóły niezwykłego, bohaterskiego życia samotnej matki z sześciorgiem małych i dorastających dzieci. Przez sześć lat zesłania w bardzo trudnych warunkach kazachskich ubogich kołchozowych wsi rodzina ta toczyła walkę o przetrwanie: o mieszkanie, wyżywienie i zdrowie. Mimo doświadczanego głodu, zimna i ataków chorób na niedożywione organizmy, dzięki pracowitości, szczególnemu hartowi ducha i oparciu się na wierze, rodzina w pełnym składzie wróciła w 1956 r. do kraju.

Na zesłaniu rodzina Januszkiewiczów żyła w surowym klimacie, w biedzie, wśród ludzi prostych, często mało wyrozumiałych dla słabszych i niezaradnych. Cechę niewrażliwości mieszkańców wsi z okolic Pietropawłowska dobrze wyraziło zdanie przedstawiciela kołchozu w Poputni, który na wymogi stawiane przez rodzinę Januszkiewiczów zareagował zdaniem: „was na to zdieś priwiezli, sztob wy podochli”.

A jednak przeżyli — dzięki czemu trudne dzieje rodaków mogą poznawać ci, którzy nie pamiętają czasów zniewolenia i deptania ludzkiej godności.

opr. mg/mg