Pamięć, historia, polityka

Redakcja naukowa Andrzej Paweł Bieś SJ, Marzena Chrost, Beata Topij-Stempińska PAMIĘĆ HISTORIA POLITYKA ISBN: 978-83-7767-097-2 wyd.: WAM 2013

Wybrane fragmenty Wprowadzenie Edukacyjne konteksty Educational contexts Tomasz Tokarz Państwo wobec edukacji historycznej. Polskie spory u progu XXI wieku.

Wprowadzenie

Przeświadczenie, że przeszłość nie ma znaczenia i nie dotyczy w sposób bezpośredni człowieka XXI wieku jest charakterystyczną cechą doby współczesnej. Przekonanie to potwierdzone zostało w licznych badaniach, które jednoznacznie pokazują, że większość Polaków nie zna swojej przeszłości, a nawet nie dąży do jej poznania. Wydaje się jednak, że wiedza dotycząca przeszłości, odgrywa istotną rolę w kształtowaniu społeczeństwa obywatelskiego, bowiem „społeczeństwo, które nie pamięta o własnej przeszłości, a tym samym pozbawia się zdobytych dzięki doświadczeniu kryteriów (...) nie potrafi już stworzyć podstaw harmonijnego współistnienia i wspólnego zaangażowania w realizację przyszłych celów. Takie społeczeństwo jest szczególnie podatne na ideologiczną manipulację”¹. Można pokusić się o stwierdzenie, że pamięć historyczna pełni kluczową rolę w budowaniu społeczeństwa, które nie tylko będzie świadome swojej tożsamości, ale także będzie umiało poradzić sobie z trudnymi stronami swojej historii. Ponadto człowiek żyjący w czasach szybkich zmian potrzebuje stałych, pewnych punktów odniesienia, które pozwolą mu na określenie własnej przynależności, bowiem każdy naród ma własną pamięć historyczną. Pamięć historyczna jest kategorią niezmiernie szeroką i trudno uchwytną znaczeniowo. W takiej sytuacji ważna jest interpretacja faktów historycznych, ponieważ fakty bywają często nadużywane czy to w interesie społeczeństw, narodów, czy w wąskim interesie jednej grupy, na przykład politycznej. A w polityce — zdaniem Jana Rokity² — znaczenie pamięci wzrasta. Jednak dla wielu „kluczową kwestią nie jest budowanie wspólnej pamięci, a raczej obrona własnej, odrębnej pamięci historycznej”. Wynika to z faktu, iż we współczesnym świecie, także w Polsce, toczy się „gra o społeczną pamięć prowadzona przez rządzących i opozycję”. Tej rozgrywce nadano nazwę „polityki historycznej”. Wbrew przekonaniu wielu, nie pozostaje ona jedynie utartym sloganem, a wydaje się mieć realny wpływ na kształtowanie świadomości młodego pokolenia i jego rozumienia czy na interpretację własnych dziejów.

Teksty zawarte w niniejszej monografii są próbą analizy podjętego tematu zarówno w aspekcie teoretycznym, jak i praktycznym. Można je ująć w trzy grupy. Pierwsza koncentruje się wokół edukacyjnych kontekstów pamięci i polityki historycznej; przedstawia istotne związki pomiędzy rozumieniem pamięci historycznej, jej roli i funkcji, a interpretacją zadań polityki historycznej, m.in. postulowanego zaangażowania instytucji państwowych w proces kształtowania i popularyzowania wyobrażeń o przeszłości oraz wpływu instytucji oświatowych na wychowanie młodego pokolenia.

Druga grupa przedstawianych zagadnień dotyczy faktów histo rycznych, które miały i mają wpływ na kształtowanie własnej świadomości jednostek czy grup społecznych. Poruszane tematy dotykają problemów teoretycznych i metodologicznych w naukach historycznych, a także miejsca i roli bohatera w formowaniu postaw patriotycznych i prospołecznych.

W trzecim obszarze tematycznym analizowane są zagadnienia dotyczące współzależności polityki i pamięci zbiorowej społeczeństwa. Często sposoby upamiętniania przeszłości są następstwem kompromisu pomiędzy pamięcią jednostki a pamięcią grupy; kompromisu silnie angażującego elity polityczne. Z jednej strony sądzono, że działania podejmowane przez aparat państwowy miały służyć interesom narodu, z drugiej uważano, że stwarzały one niebezpieczeństwo indoktrynacji oraz wykorzystywania przeszłości dla osiągania własnych celów politycznych. Burzliwe dyskusje wokół roli pamięci historycznej uwydatniają tylko jej znaczenie dla podtrzymania tożsamości narodowo-kulturowej oraz znacząco wpływają na sposoby i zakres kulturowej autoprezentacji środowisk.

Refleksja autorów skupia się wokół różnorodnych kwestii odnoszących się w sposób bezpośredni czy też pośredni do zagadnienia pamięci historycznej. Z przedstawionych artykułów wynika, że na związki pomiędzy pamięcią, historią i polityką można patrzeć z wielu stron. Mamy nadzieję, że artykuły zawarte w niniejszej publikacji będą inspiracją do dalszych, wnikliwych badań i poszukiwań naukowych.

Edukacyjne konteksty

Refleksja nad istotą i funkcją pamięci we współczesnym społeczeństwie oraz namysł nad wzajemnymi relacjami między pamięcią, historią i polityką pozwalają ujawnić ich ścisły związek z problematyką nauczania i wychowania. Zarówno pamiętanie, jak i metodyczne badanie przeszłości — w ich edukacyjnym wymiarze — przygotowują współczesnego człowieka do świadomego uczestnictwa i współtworzenia rzeczywistości. To od starszych generacji wciąż zależy, co zostanie zapamiętane, jak będą zinterpretowane minione fakty oraz jaką postawę wobec teraźniejszości i przyszłości przyjmą młodsze pokolenia. Również komplementarne funkcje, jakie w tym kontekście pełnią państwowe instytucje polityczne i oświatowe, troszczące się o pamięć historyczną i kreujące politykę historyczną, skłaniają do analizowania celów, metod i treści, jakimi się posługują.

Educational contexts

Pondering on the essence and function of memory in contemporary society, and reflecting on mutual relations between memory, history and politics permit to demonstrate how closely they are linked with education and upbringing. Remembering the past and the methodical study of the past, in their educational dimension, prepare a young person for conscious participation in and coshaping of our realities. The contents of historical memory, the interpretations of historical facts, and the attitudes of the young towards the present and the future depend on the effort of the older generations. In this context, the supplementary functions performed by the national institutions — both political and educational — which attempt to preserve historical memory and establish proper historical policies, also prompt us to analyse the objectives, methods and topics pursued by them.

¹ Benedykt XVI, Pamięć historyczna pomaga budować przyszłość. Do Papieskiego Komitetu Nauk Historycznych, 7 III 2008.

² <http://www.batory.org.pl/programy_operacyjne/debaty/konferencje/ pamiec_i_polityka_zagraniczna> dostęp dnia: 19.04.2012.

opr. ab/ab