Unia i zamek

Minęło sześćset lat od podpisania przez króla Władysława Jagiełłę i litewskiego księcia Witolda unii radomsko-wileńskiej. W związku z tym w Radomiu odbyły się uroczystości, poprzedzone ogłoszeniem listu pasterskiego zmarłego niedawno bpa Jana Chrapka.

Ksiądz biskup napisał m.in.: „W historii naszego chrześcijańskiego narodu wiele było momentów, które stawały się fundamentem dzieła na rzecz jedności. Z wielką radością informuję, iż mija 600 lat od podpisania na królewskim zamku w Radomiu unii radomsko—wileńskiej, wydarzenia, które na wiele wieków zadecydowało o życiu w jedności dwóch narodów, polskiego i litewskiego, a także żmudzkiego i wielu księstw ruskich”.

Z rocznicowymi obchodami nieprzypadkowo zbiegł się drugi etapu badań radomskiego zamku, obecnie plebanii kościoła farnego. Badania zostały zainicjowane przez Społeczny Komitet Ratowania Zabytków Radomia. Ich honorowym patronem został bp Jan Chrapek, zaś konsultantem naukowym wybitny kastelolog prof. Leszek Kajzer.

Badania potwierdziły hipotezę, iż ten dziś mało znany zamek był jednym z najznamienitszych w Rzeczpospolitej. Został wybudowany przez króla Kazimierza Wielkiego w połowie XIV w., w strukturze miejskich murów obronnych. Chronił północno-wschodnich rubieży Małopolski, pogranicza z Mazowszem, pełnił też funkcje królewskiej rezydencji, siedziby kasztelanów i starostów, ośrodka parlamentarnego i sądowego. Gościło w nim większość późniejszych polskich monarchów i książąt, głównie Jagiellonów (począwszy od Władysława Jagiełły, który w 1389 r. spotkał się tu ze swą żoną Jadwigą Andegaweńską). Jego mury były świadkiem wielu wydarzeń. W 1474 r. została tu podpisana umowa małżeńska królewny Jadwigi Jagiellonki i księcia Bawarii Jerzego z Landshut. Stąd w latach 1481-1483 Koroną zarządzał, jako namiestnik króla, książę Kazimierz Jagiellończyk, obecnie święty patron Radomia. W 1489 r. królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi hołd lenny złożył tu wielki mistrz zakonu krzyżackiego Jan von Tieffen. Natomiast z licznych przeprowadzonych tu sejmów zasłynęło zgromadzenie generalne w 1505 r., z udziałem króla Aleksandra Jagiellończyka. Wówczas to uchwalono konstytucję „Nihil novi”, ugruntowującą ustrój demokracji szlacheckiej, oraz zatwierdzono zbiór praw i konstytucji koronnych, przedstawiony przez kanclerza Jana Łaskiego. W 1552 r. zagościła tu królowa Węgier Izabela Zapolya, a w latach 1655 i 1656 r. przybył na czele swych wojsk król Karol X Gustaw. Stacjonujący na zamku szwedzki garnizon został wyparty przez powracające spod Jasnej Góry oddziały Tomasza Zamojskiego i Piotra Czarnieckiego. Wnętrza tej budowli służyły ponadto, w latach 1613-1764, jako siedziba Koronnego Trybunału Skarbowego.

Z najstarszego zachowanego opisu zamku, pochodzącego z 1554 r., wynika, że był to okazały zespół obiektów. Najważniejszą rolę odgrywał w nim „dom wielki”, z renesansowymi krużgankami i trzema wieżami, zwrócony frontem ku farze. Zabezpieczała go fosa i wał. Zdewastowany w czasie „potopu”, przetrwał aż do schyłku XVIII w., kiedy to został przebudowany na klasycystyczny dwór. Z nakazu austriackich władz zaborczych w 1797 r. rozebrano wieże i mur obwodowy. Od całkowitego zniszczenia pozostałość zamku uratowało przekazanie w 1863 r. w wieczystą dzierżawę Kościołowi katolickiemu, z przeznaczeniem na plebanię i czasową rezydencję sandomierskich biskupów.

Prowadzone w ostatnich latach przez naukowców i studentów z Uniwersytetu Łódzkiego i Politechniki Łódzkiej, członków Klubu Eksplorerów „Labirynt” i badaczy radomskich, prace naukowe przyniosły rewelacyjne wyniki. Ustalono rzut niemalże całego założenia zamkowego, odkryto pozostałości średniowiecznych i renesansowych murów, wież i bramy wjazdowej. Wydobyto tysiące ułomków przedmiotów kultury materialnej, w tym złotej biżuterii, oraz fragmenty pięknej kamieniarki. Zanim można je będzie podziwiać na stałej ekspozycji w pomieszczeniach dawnego zamku, możliwość taka istnieje w radomskim Muzeum Okręgowym, gdzie prezentowana jest wystawa pt.: „Był zamek...”.

Zakończenie całego programu badań, wraz z rewaloryzacją dawnego zamku, oraz wydanie jego monografii, nastąpić ma w 2005 r., w rocznicę uchwalenia konstytucji „Nihil novi”.

opr. mg/mg