Juan Huarte - Badanie umysłów do nauk

Helmut E. Lück, Rudolf Miller, Gabi Sewz-Vosshenrich

KLASYCY PSYCHOLOGII

ISBN: 978-83-7318-741-2

wyd.: WAM 2008

Juan Huarte
Badanie umysłów do nauk

(Die Prüfung der Köpfe zu den Wissenschaften, 1575)

Juan Carlos Pastor

To jedyne w swoim rodzaju dzieło, oparte na intuicji, nie na badaniach, liczące sobie ponad cztery stulecia, przetarło wiele szlaków, którymi podąża nowoczesna psychologia. Pomimo że tradycja w psychologii akademickiej w Hiszpanii nie sięga dalej niż koniec XIX wieku, korzenie myśli psychologicznej odnaleźć można już w wieku XVI. Dzieło Juana Huarte de San Juan (1530?-1588), zatytułowane Badanie umysłów do nauk, jest tego znakomitym przykładem. Jest to rzeczywiście dzieło nowatorskie, odznaczające się ścisłością rozumowania, a przy tym mające cele praktyczne. Książka ta odznaczała się przy tym krytycznym nastawieniem wobec instytucji owych czasów. Wzbudziła ona wśród współczesnych wielkie zainteresowanie i, podobnie jak wiele innych wielkich dzieł, wznieciła żywą polemikę. Wywarła duży wpływ w różnych kręgach kulturowych całej Europy, widoczny aż do XX wieku.

Dzieło to jest podręcznikiem zdolności umysłowych i talentów. Ukazuje podstawy zróżnicowania indywidualnego oraz wskazuje na jego implikacje dla wyboru kierunku nauki oraz zawodu. Można je zatem uważać za pierwszy podręcznik psychologii różnic indywidualnych, diagnozy psychologicznej oraz psychologii wyboru i poradnictwa zawodowego. Jego cel przedstawiony jest w tytule i podtytule: Badanie umysłów do nauk, mające na celu określenie, w czym przejawiają się różnice w uzdolnieniach ludzi (Die Prüfung der Köpfe zu den Wissenschaften, wo sich die Differenz der Begabungen; die in den Menschen ruht, beweist (Huarte, 1575, strona tytułowa). Książka ta zawiera również pewne sugestie dotyczące dokonania reformy społecznej, która by doprowadziła do optymalnego wykorzystania ludzkich zdolności. Naukowa wiedza na temat natury człowieka pozwala bowiem na nieprzypadkowy wybór kierunku studiów i pozycji, jaką każdy człowiek powienien zajmować w społeczeństwie. Wychowanie i wykształcenie, kierowane racjonalnymi i naukowymi zasadami, pozwolą wtedy na rozwijanie i doskonalenie zdolności jednostki. Tak oto w tym klasycznym dziele odnajdziemy idee żywe i na wskroś przyszłościowe.

O autorze

Huarte żył w czasach kryzysu hiszpańskiej korony, które rozpoczęły się za panowania Karola V (1517-1556). Znamy niewiele dat z jego życia (por. między innymi: Sanz, 1930; Iriarte, 1948), wiadomo jednak, że urodził się około roku 1529, w miejscowości San Juan del Pie del Puerto. Ówcześnie były to obszary należące do Królestwa Nawarry, graniczącego z Francją. Około roku 1530 rodzina Huarte przeniosła się do Kastylii i jeszcze przed rokiem 1940 mieszkała w Baezie. Juan Huarte studiował nauki humanistyczne w Linares i ukończył studia humanistyczne w Uniwersytecie w Baezie, uzyskując tytuł „bakałarza” filozofii. W 1533 roku zapisał się do Uniwersytetu Alcalá de Henares, aby studiować medycynę. Pobierał tam nauki u najbardziej szanowanych przedstawicieli nauk medycznych renesansu, jak Cristóbal de Vega, Fernando Mena i Francisco Vallés. W 1559 roku uzyskał tytuł doktora medycyny. Od roku 1571 aż do śmierci praktykował w Baezie; został nawet mianowany głównym lekarzem swojego miasta. Poślubił Águedę de Velasco, z którą miał siedmioro dzieci: cztery dziewczynki i trzech chłopców.

Badanie umysłu do nauk, mające na celu określenie, w czym przejawiają się różnice w uzdolnieniach ludzi było jedyną książką Hueartego. Napisał ją w roku 1574 i wydał własnym sumptem 23 lutego 1575 roku w drukarni Juana Baptisty de Montoya, w Baezie. Książka odniosła wielki sukces, a Huartego powołano na stanowisko wykładowcy uniwersytetu medycznego San Antonio de Portaceli de Sigüenza. Niemniej jednak książka została w roku 1584 zakazana przez Inkwizycję. Do tego momentu pracował nad poprawkami zaleconymi przez cenzurę do spraw herezji. W gruncie rzeczy napisał wtedy drugą wersję książki, ale nie doczekał jej wydania. 25 listopada 1588 roku napisał testament, w którym zapisał swój majątek dzieciom. Testament ten pozwala przypuszczać, że zmarł pod koniec tego roku w Baezie. W roku 1594 jego syn Luis wydał poprawioną wersję książki.

Okoliczności powstania dzieła

Czasy, w których powstało Badanie umysłu do nauk, określane są w Hiszpanii jako „Siglo de Oro”. Ten „Złoty wiek” był okresem, w którym szczytowe osiągnięcia zanotowała cała kultura: zarówno literatura i sztuka, jak i nauka. Juan Huarte czerpał z tych przemian, ale miał też w nich swój udział. Uzyskał wykształcenie dostępne nielicznym i mógł korzystać z intelektualnego dziedzictwa swoich czasów i otoczenia. Książkę swą pisał w okresie Renesansu, w czasach, kiedy powstawało nowe spojrzenie na człowieka i naturę, co znalazło wyraz w jego dziele. W kręgach filozoficznych pojawił się w owych latach szczególnie znaczący kierunek, którego głównym przedstawicielem był Juan Luis Vives (1492-1540). Jego wpływu na Huartego nie da się przecenić, ponieważ wiele wątków obecnych w książce Badanie umysłu do nauk można odnaleźć już w dziele Vivesa (por. m.in. Iriarte, 1948, str. 192). Dotyczy to, na przykład, naturalistycznego i naukowego nastawienia, zainteresowania naturą człowieka, jego zdolnościami, uczuciami, a przede wszystkim zacięcia psychologicznego, nie tracącego jednak z oczu pedagogiki i wychowania. Huartego można też zaliczyć do grupy „lekarzy — filozofów”, reprezentowanej oprócz niego przez takich myślicieli jak Gómez Pereira (1500-1558?), Miguel Sabuco Alvarez (1525?-1558?) czy Francisco Vallés (1524-1592).

Wszyscy oni studiowali na dwóch najbardziej znaczących hiszpańskich uniwersytetach XVI wieku: w Salamance i Alcali, gdzie mieli bezpośredni dostęp do źródeł lekarzy i filozofów przyrody z epoki starożytności. Ufając duchowi renesansu, skonfrontowali z nim tradycję antyczną i średniowieczną scholastykę, opracowując własne teorie, w których centralny punkt zajmował zawsze człowiek. Poza uniwersytetem praktykowali medycynę, mogąc w ten sposób swoje rozważania opierać na obserwacjach klinicznych. Mimo zagrożenia ze strony inkwizycji i sprzeciwu ze strony oficjalnej doktryny scholastycznej, Huarte nie wątpił, że jest uczonym, czy też, jak wtedy to określano, „filozofem przyrody”. Swoje stanowisko naukowe określa przez opozycję do „metafizycznych” teologów. Głosił o znaczeniu krytyki i konieczności opierania się na doświadczeniu. Poszukiwał naturalnych przyczyn tego, co dane. Również pod tym względem wyprzedzał swoje czasy.

Treść dzieła

Pierwsze wydanie Badania umysłu do nauk składało się z 15 rozdziałów i dwóch przedmów, jednej skierowanej do króla, drugiej do czytelnika. Dzieło nie ma spisu treści, ale podtytuły w przedmowie i we wprowadzeniach do rozdziałów pozwalają czytelnikowi nabrać wyobrażenia o zawartości książki i jej głównych ideach. Można w niej wyróżnić część teoretyczna i stosowaną (por. Fresco, 1991, str. 11n). Część teoretyczna obejmuje pierwszych siedem rozdziałów. Huarte wykłada w nich swoje tezy, posługując się przy tym licznymi przykładami. W rozdziale pierwszym czytamy: „Dla danego kierunku kształcenia się potrzebne są określone zdolności [...]. Jest więc ważne, aby, nim dziecko pocznie swoje nauki, odkryć, ku czemu jest uzdolnione, by sprawdzić, jaka nauka odpowiada jego zdolnościom” (str. 59). Huarte nie pomijał przy tym znaczenia innych ważnych czynników, takich jak na przykład wiek, środowisko, osoba nauczyciela, metoda nauki czy pilność ucznia (str. 60nn). Postulował istnienie określonych czynników wrodzonych, umożliwiających zdobywanie wiedzy, zależnych od temperamentu (rozdział 2). Mózg traktował jako instrument natury, jako organiczną podstawę tych czynników wrodzonych. Z funkcjami części mózgu zmagał się uzbrojony w anatomiczną i fizjologiczną wiedzę swoich czasów. W trzech obszarach czołowych mózgu zlokalizował funkcje umysłowe: rozum, pamięć i wyobraźnię. W każdym człowieku jedna z tych części przeważa nad pozostałymi. Różnice w zdolnościach czy sprawności „nie są niczym innym, jak wypadkową czterech podstawowych charakterystyk temperamentu (ciepła, zimna, wilgoci i suchości)” (str. 85n). Wyobraźnia jest powiązana z temperamentem ciepłym i suchym. Pamięć to ciepły i wilgotny temperament, a rozum jest zimny i suchy. Przy tym, zimny i wilgotny temperament są niekorzystne dla każdego talentu. Idealny temperament odznacza się zrównoważeniem obu członów pary. Część teoretyczną Huarte zakończył omówieniem możliwych kontrargumentów wobec swojej teorii i refleksjami na temat nieśmiertelności duszy.

Kolejne siedem rozdziałów tworzy część praktyczną. Huarte zajmuje się w nich zastosowaniem swojej teorii do wyboru kierunku wykształcenia i zawodu, „by każdy wiedział, do czego jest zdatny ze swej natury” (str. 149). Klasyfikuje nauki według typu zdolności, wyróżniając takie, które są związane z pamięcią, rozumem oraz siłą wyobraźni. Analizuje pod tym kątem niektóre najbardziej poważane dziedziny wiedzy, kierunki studiów i zawody swoich czasów: sztukę oratorską i uzdolnienia językowe; teorię teologii i jej związek z działalnością kaznodziejską; prawo i jego związek z zawodem adwokata; medycynę i zawód lekarza; sztukę wojenną i zawód króla. W każdym przypadku ustanawia związek pomiędzy określonymi zdolnościami a sztukami czy zawodami, wskazując na cechy, poprzez które można zorientować się, do czego jednostka jest zdatna (na przykład: kolor włosów, brzmienie głosu albo sposób zachowania się). W różnych miejscach książki Huarte pokazuje, jak temperament zależy już od momentu zapłodnienia, choć później może się przekształcać. Uwzględnia tu takie czynniki, jak wiek, choroby, region zamieszkania, sposób odżywania się i życia. Rozdział ostatni, pobrzmiewający eugenicznie, poświęcony jest „sposobom, w jakie rodzice mogą wychowywać swoje dzieci w oświecony sposób” (str. 294nn). Huarte podaje tu reguły i rady, by wskazać, jak wiele uwagi trzeba, „by (dziecko) osiągnęło płeć męską, a nie kobiecą” (str. 314nn) oraz „by dziecko stało się mądre i oświecone” (str. 326nn).

Według Felísy Fresco (1991, str. 16) w dziele Huartego na szczególną uwagę zasługują: obserwacje pedagogiczne, metodologiczne analizy różnych nauk dokonywane na podstawie ich przedmiotu, zakresu i ograniczeń, obrona determinizmu moralnego, rozważania na temat boskiej opatrzności i natury, rozważania na temat przypadku i przewidywania, a także wywody dotyczące natury języka oraz obrona używania ojczystego języka.

Recepcja dzieła przez współczesnych

Po pierwszych pięciu wydaniach książka została ocenzurowana przez inkwizycję i wciągnięta na indeks, w 1581 roku w Lizbonie i w 1583 roku w Madrycie. Indeks z 1584 roku wskazuje miejsca, które autor miał wykreślić albo przerobić. Chodziło przede wszystkim o ustępy, w których natura człowieka była ujmowana w kategoriach naturalistycznych (Fresco, 1991, str. 27). Przerobiona wersja, z której wykreślono niektóre fragmenty, zawiera suplementy oraz rozszerzoną przedmowę dla czytelnika. Zawiera też różne dygresje (np. „O wodzie”, „O soli”). Książka z 356 stron editio princeps rozrosła się do 416. W związku z tym, wydanie poprawione jest niemal nowym dziełem, różniącym się w stosunku do pierwotnej doktryny czy miejscami wręcz jej przeciwne.

Książka Huartego odniosła wielki sukces, czego dowodzą wznowienia, tłumaczenia i przedruki. Martin Franzbach (1965) doliczył się w sumie 79 wydań, do których trzeba dodać jeszcze dwa najnowsze hiszpańskie. Z 81 istniejących tłumaczeń, 34 stanowią przekłady hiszpańskie, 25 — francuskie, 8 — angielskie, 7 — włoskie, 3 — niemieckie, 3 — łacińskie i jedno — holenderskie. Niewiele dzieł podobnego rodzaju bywało tak często wydawanych i tłumaczonych. Co więcej, sukces dzieła był natychmiastowy, jeśli sądzić po szybkości, z jaką ukazywały się wznowienia i tłumaczenia. Pierwszy niemiecki przekład ukazał się jednak dopiero w roku 1752. Przekładu na niemiecki i wydawania dzieła dokonał oświeceniowy poeta i filozof Gotthold Ephraim Lessing (1729-1781); oparł się on na amsterdamskim wydaniu z roku 1672 i częściowo na tłumaczeniach na inne języki. Dzieło zostało wydane jesienią przez Johanna Georga Zimmermanna, pod tytułem Badanie umysłu do nauk (Die Prüfung der Köpfe zu den Wissenschaften). W roku 1785 wydano wznowienie, opracowane przez J. Jakoba Eberta, a w roku 1968 ukazało się udoskonalone wydanie, z przedmową von Franzbacha (Lessing, 1752). Chociaż tłumaczenie Lessinga ukazało się w Niemczech stosunkowo późno, ukazuje ono zainteresowanie, jakim cieszyło się dzieło Huartego w całej Europie jeszcze w połowie XVIII wieku, aż do czasów nowszych.

Znaczenie dzieła z dzisiejszego punktu widzenia

Nauka i typologia Huartego opierają się na medycznej i psychofizjologicznej wiedzy jego czasów. Opracowując swoją książkę, uwzględniał Stary i Nowy Testament, Arystotelesa, Galena, Hipokratesa, Cycerona i Platona. Choć te koncepcje zostały w toku rozwoju nauk przyrodniczych przezwyciężone, to nikt nie przeczy wielkiej roli, jaką odegrało jego dzieło, oraz jego wpływowi na różnych myślicieli (por. m.in. Maranón, 1956).

W większości analiz podkreśla się znaczenie Huartego jako pioniera współczesnej psychologii różnic indywidualnych, a także eugeniki (por. m.in. Iriarte, 1948; Sanz, 1930; Vázques, 1975). Podkreślić trzeba zwłaszcza takie, wykraczające poza swoje czasy, aspekty, jak: (1) psychofizjologiczna teoria dotycząca różnic w uzdolnieniach ludzi; (2) zaproponowanie diagnozy różnicowej w zakresie zdolności; (3) klasyfikacja nauk dokonana z punktu widzenia psychologii; (4) zachęta do optymalnego wykorzystywania ludzkich zdolności poprzez pomoc w odpowiednim wyborze zawodu; i (5) rozważania o eugenice. Potwierdza to rangę Huartego w historii psychologii. Huarte jest „patronem” psychologii hiszpańskiej. W rocznicę opublikowania jego książki, 24 lutego, w instytutach psychologii w całej Hiszpanii odbywają się wykłady, uroczystości i seminaria, ukazują się też numery specjalne czasopism. W czasopismach, podczas seminariów i wykładów dumnie wymienia się jego nazwisko. Wydaje się zeszyty specjalne Huarte de San Juan, publikujące co roku przez Hiszpańskie Stowarzyszenie Historii Psychologii (SEHP) najlepszą w danym roku pracę dotyczącą historii psychologii. Już trzy stulecia przed zaistnieniem we współczesnym świecie naukowym książka Badanie umysłu do nauk utorowała drogę psychologii akademickiej. Nie przez przypadek więc dzieło to znalazło się w niniejszej książce wśród „klasyków psychologii”.

opr. aw/aw