Przyczyny uzależnień

Ks. Michał Damazyn

Przyczyny uzależnień

Czas adolescencji powoduje zmiany fizyczne w człowieku, pociągając za sobą konieczność psychicznego, emocjonalnego i społecznego odniesienia się do nich, akceptację swojego nowego wizerunku i roli społecznej. Dla wielu jest to zatem czas „eksperymentowania” także w dziedzinie używek, gdyż młody człowiek w pełni zdaje sobie sprawę, iż nie jest już dzieckiem, ale też i nie dorosłym. Nierzadko lekceważenie problemu stanowi początek uzależnienia, z którym człowiek boryka się przez całe swoje dorosłe życie, a niejednokrotnie stanowi „nienazwaną” przyczynę śmierci. Dlatego istotne jest wyodrębnienie przyczyn, dla których młodzież sięga dziś po substancje uzależniające.

Czynniki genetyczne

Badania prowadzone na dzieciach alkoholików wychowywanych w różnych rodzinach oraz badania bliźniąt jednojajowych i różnojajowych wskazują na to, że możliwe jest dziedziczenie pewnych zaburzeń biochemicznych czy neurologicznych, które predysponują do rozwoju alkoholizmu. Substancja, od której dana osoba się uzależnia i która dostarcza przyjemności, jest rodzajem natychmiastowej gratyfikacji, którą zdobywa niewielkim kosztem.

Biorąc pod uwagę ogromną różnorodność typów emocjonalnych wśród ludzi, uczeni i psychologowie podkreślają, że nawet genetycznie uwarunkowane osoby nie są zdeterminowane do ulegania uzależnieniom, a jedynie do nich predysponowane w określonych warunkach psychospołecznych. Żaden pojedynczy defekt biologiczny nie może tłumaczyć uzależnienia, a czynniki biologiczne mogą jedynie częściowo tłumaczyć przyczynę późniejszych uzależnień.

Czynniki społeczne

Rodzina

Rodzina jest naturalnym środowiskiem, w którym wzrasta, rozwija się i usamodzielnia człowiek. Z niej czerpie wzorce postępowania i wartościowania, zasady oceny świata zewnętrznego, przenosząc nierzadko rolę, jaką pełni w rodzinie, na relacje poza nią. Czynnikami zwiększającymi możliwość sięgania przez młodego człowieka po używki w tej sferze są (z wyłączeniem rodzin dysfunkcyjnych, w których złym wzorcem postępowania są rodzice lub rodzeństwo):

- rozpad więzi, który obserwujemy u coraz większej liczby rodzin. Przyczyny: tempo życia, fizyczna nieobecność rodziców w domu przy jednoczesnym zanikaniu rodzin wielopokoleniowych, nietrwałość związków małżeńskich, duża anonimowość w miejscu zamieszkania. Daje to poczucie osamotnienia, bezkarności, izolacji, czy nawet „zbędności” młodego człowieka w rodzinie.

- nadopiekuńczość, która prowadzi do ograniczenia wolności i samodzielności młodego człowieka pod pozorem działania dla jego dobra. Działanie takie nastawione jest na realizację oczekiwań rodziców, a nie zaspokajanie fundamentalnych potrzeb dziecka, co prowadzi do obniżenia poczucia własnej wartości, wzrostu reakcji lękowych, a ostatecznie do buntu wobec rodziców przejawiającego się m.in. w chęci szybszego usamodzielnienia się.

– chłód emocjonalny, polegający na nieujawnianiu emocji wobec wychowanka, szczególnie pozytywnych. Takie postępowanie rodzi tendencje do skrywania ich w sobie i tłumienia ich przez światem zewnętrznym, a w konsekwencji prób ucieczki w substancje uzależniające, aby pokonać lęk związany z wyrażaniem swoich myśli i uczuć.

– przedmiotowość, czyli traktowanie dziecka jako karty przetargowej w relacjach między rodzicami, co powoduje powstawanie i utrwalanie się rozterek emocjonalnych związanych z identyfikacją po jednej ze stron i opozycji wobec drugiego rodzica. Odejście w substancje uzależniające ma wówczas charakter odstresowujący, stanowi ucieczkę od problemów w rodzinie.

– deficyt potrzeb dziecka – kiedy rodzina nie zaspokaja potrzeb bezpieczeństwa, miłości, akceptacji, młody człowiek zwraca się ku substancjom uzależniającym, by w nich znaleźć substytut ich zaspokojenia, nierzadko połączony z przynależnością do jakiejś grupy czy subkultury.

– rozpad rodziny, pod którym należy rozumieć nie tylko fizyczną śmierć jednego z jej członków, ale również śmierć psychologiczną lub emocjonalną związaną z rozpadem małżeństwa lub też zaistnieniem kolejnego związku partnerskiego z udziałem jednego z rodziców.

– radykalna zmiana statusu społecznego – nagły i drastyczny spadek dochodów (związany np. z utratą pracy) może powodować powstanie i eskalację napięć wewnątrz rodziny, aktów przemocy psychofizycznej, braku zrozumienia, pustki emocjonalnej, separacji, czy w końcu rozpadu rodziny. Powoduje to uczucie frustracji i bezsilności, które zostaje odrzucone przez młodego człowieka, szukającego dawnego statusu rodziny.

Środowisko rówieśnicze

Grupa rówieśnicza tworzy środowisko sprzyjające szerzeniu się uzależnień. Staje się usprawiedliwieniem samodzielnego przebywania poza domem, zachęca do pierwszych prób, ułatwia dzielenie się narkotykami i nabytymi doświadczeniami. Szalenie trudno jest odmówić i przeciwstawić się pozostałym, gdyż można utracić tak ważną w tym wieku dla młodego człowieka pozycję w grupie. Dzieci nie przeciwstawiają się grupie, presji rówieśniczego środowiska, głównie ze względu na dużą potrzebę akceptacji. Wpływ rówieśników jest jednym z głównych powodów, dla których dziecko po raz pierwszy próbuje papierosów, alkoholu, czy narkotyków.

Młodzieńcza potrzeba buntu jest także częstym czynnikiem skłaniającym do sięgania po używki. Młodzież chce robić rzeczy, które spotykają się z aprobatą rówieśników, gdy jednocześnie spotyka się z naganą rodziców. Ponadto korzystanie z środków zakazanych przez dorosłych zespala środowisko młodych. Sięganie po używki jest częścią generalnej strategii buntu i pokoleniowej solidarności.

Potrzeba wykazania się, pogoń za byciem najlepszym, tempo życia i ogrom wiedzy, jaką młody człowiek musi przyswoić sprawia, iż decyduje się na sięgnięcie po substancje psychoaktywne, aby podnieść swoje zdolności percepcji, pamięci, a jednocześnie usunąć własne zahamowania, które obniżają autoprezentację i mogą zmniejszyć jego szanse na np. zdobycie pracy, awansu. Również poczucie niedorównywania grupie (klasa, rocznik, pracownicy) może skłaniać do ucieczki w substancje uzależniające, jako czynnika odreagowania i mobilizacji.

Badania dowodzą, iż młodzież i dzieci pierwszych prób sięgania po używki dokonują w obecności i przy akceptacji swoich rówieśników lub niewiele starszych kolegów. Właściwe funkcjonowanie rodziny jest tu nierzadko najważniejszym momentem pozwalającym na szybką i skuteczną reakcję wobec młodego człowieka będącego w „fazie prób”.

Wzorce społeczne

Żyjemy w cywilizacji, w której środki społecznego przekazu są nie tylko czwartą władzą w państwie. Są też swoistym ośrodkiem sprawowania nieformalnej, ale bardzo skutecznej władzy wychowawczej w odniesieniu do współczesnej młodzieży. Mass media, zwłaszcza czasopisma, programy telewizyjne, świat wirtualny, przeznaczone dla dzieci i młodzieży, w znacznym stopniu kształtują filozofię życia oraz postawę młodego pokolenia wobec substancji uzależniających. Ustawowy zakaz reklamy napojów alkoholowych w Polsce nie obejmuje piwa, co sprawia, iż staje się on wśród nieletnich najczęściej spożywanym alkoholem. Nieobojętny jest tutaj również brak sprzeciwu wobec młodzieży kupującej lub spożywającej alkohol w miejscach publicznych. Obecność substancji psychoaktywnych w programach, grach i filmach przeznaczonych dla dzieci i młodzieży nierzadko jako tych, które „wzmacniają” człowieka w rozmaitych sytuacjach i trudnościach, powoduje takie właśnie odniesienie nieletniego do używek. W konsekwencji minimalizuje lub znosi opór i lęk przed jej zażyciem, tym bardziej, iż popularny bywa pogląd od rozdziale na narkotyki „miękkie” i „twarde”, z których tylko te drugie mogą spowodować szkody w organizmie i uzależnienie. Jedyną zmianą w sferze publicznej, jaką obserwujemy, jest zgodność wobec szkodliwości palenia tytoniu i swego rodzaju moda na niepalenie.

Czynniki psychologiczne

– niedojrzałość emocjonalna – osoby niedojrzałe mają znacznie więcej problemów z pokonywaniem różnych trudności niż pozostali. Często potrzebują różnego rodzaju „podpórek”. Dla jednych będą to leki, dla innych alkohol lub narkotyki. Do cech osobowości wpływających na uruchomienie koła uzależnień należą: nadmierna zależność, brak orientacji, kim się jest, poczucie wewnętrznej pustki, przeżywanie poczucia winy, mała odporność na frustracje, trudności w wyrażaniu uczuć, niska samoocena, problemy z autorytetami itp.

– nieprzystosowanie społeczne – osoby z zespołem skumulowanych objawów, które wchodzą w otwarty konflikt z normami obyczajowymi, moralnymi lub społecznymi, a także te, które uczestniczą w podkulturach i identyfikują się z ich normami. Młodzież rozpoczynając picie alkoholu, palenie papierosów, czy też korzystanie z narkotyków nie robi tego samotnie (przynajmniej we wstępnej fazie nałogu), ale w grupie zaufanych sobie ludzi, gdzie funkcjonują silne więzi wewnętrzne, istnieje własna symbolika i rytuały. Wówczas używki są ucieczką od frustracji i trudnych emocji.

– ucieczka od problemów zewnętrznych – korzystanie z używek jest stworzeniem swego rodzaju muru oddzielającego od rzeczywistości, z którą młody człowiek nie potrafi sobie poradzić, która go determinuje, jest rodzajem uniknięcia konfrontacji z realnością, ucieczką od problemów w świat nierzeczywisty.

– ucieczka od problemów wewnętrznych – osoba sięga po używki, aby poradzić sobie z trudnościami emocjonalnymi, podnieść niską własną samoocenę (związaną np. z opóźniającym się dojrzewaniem fizycznym, jego przebiegiem lub zaakceptowaniem jego skutków), pokonać nieśmiałość, lęk, depresję, wyeliminować wewnętrzne napięcie. Korzystanie z używek ma wówczas zakamuflować braki rozwojowe, intelektualne, kulturowe lub emocjonalne, poczucie zagubienia w świecie, poszukują sensu istnienia, wartości, które mogliby uznać za swoje. Młody człowiek chce sprawiać wrażenie np. przywódcy, idola, człowieka sukcesu zadowolonego z własnego życia i postępowania, co – według jego oceny – może osiągnąć przy pomocy używek.

Czynniki duchowe

Obok sfery biologicznej, społecznej i psychologicznej, wartości, jakimi kieruje się człowiek mają wpływ na jego decyzje i postępowanie.

Wychowanie w wewnętrznej przejrzystości wobec osądu swojego sumienia jest formą „zapory”, jaką wychowawca może dać młodemu człowiekowi, który świadomy zła i konsekwencji, jakie niesie korzystanie z substancji uzależniających, będzie starał się z nich nie korzystać do rozwiązywania swoich problemów, jak i polepszania lub utrzymania relacji międzyosobowych. Przekazywana hierarchia wartości, jak i odniesienie do moralności (zewnętrznego Prawodawcy) stawi szkielet osobowości, matrycę postępowania, jaką człowiek przykłada rozwiązując konkretne sytuacje życiowe, przed jakimi staje.

Bunt, będący integralną częścią okresu dojrzewania, dotyka jednakże także sfery duchowej człowieka, a więc obecny także w dziedzinie wyznawanej wiary i przekazywanych wartości. Dlatego zbyt legalistyczne wychowanie religijne może wyzwolić bunt, który będzie demonstracją odmiennych, a nierzadko przeciwstawnych postaw czy skrajnie odmiennych zachowań, w które wpisuje się korzystanie z używek.

Także rozwój sfery seksualnej może prowadzić w czasie dojrzewania do rozdźwięku lub sprzeczności – w ocenie młodego człowieka – między normami moralnymi a obserwowanymi w sobie zmianami fizycznymi, co w konsekwencji może czasowego odrzucenia religijności w jego moralnym rozumieniu. Wówczas sięgnięcie po środki psychoaktywne jest związane chęcią pokonania wewnętrznych dylematów moralnych i rozłamem między zaobserwowanymi w sobie zmianami a zewnętrznym prawem moralnym.

Rozwój człowieka wiąże się również z zaspokajaniem jego duchowych potrzeb. Jeśli człowiek ten nie znajduje ich w tradycyjnych formach religijności, poszukuje innych. Stąd popularność sekt i rozmaitych grup psychomanipulacyjnych, do których trafiają młodzi ludzi, szukający wrażeń lub doświadczeń duchowych. Korzystanie z substancji uzależniających jest wówczas elementem „formowania” adepta, które ma na celu jego uzależnienie i całkowite podporządkowanie przywódcom grupy.

Podsumowanie

Mimo podejmowanych działań profilaktycznych przez rozmaite ośrodki wychowawcze, nadal obserwuje się wzrost osób nieletnich korzystających z środków uzależniających. To sprawia, iż rozpoznanie przyczyn, dla których dzieci i młodzież sięgają po te środki, staje się coraz bardziej palącym problemem. Właściwe rozpoznanie warunkuje skuteczne działanie.

Ks. Michał Damazyn – socjoterapeuta w Centrum Edukacji Nauczycieli w Bydgoszczy

opr. aś/aś