Elementy Żydowskiej tradycji

Kazimierz Kucharski SJ

Co każdy powinien wiedzieć o judaizmie

Praca zbiorowa, redakcja Małgorzata Płazowska

ISBN: 978-83-7318-722-1

wyd.: WAM 2006

Elementy Żydowskiej tradycji

Życie Żydów określone jest przez bogatą tradycję. Możemy tu przedstawić jedynie jej najważniejsze elementy. Ich odmienne znaczenie w poszczególnych nurtach judaizmu, a także odmienna interpretacja i wynikająca stąd praktyka uzasadniają różnorodność tych nurtów. Jednak do dzisiaj wspólnota żydowskiego życia wyraża się przede wszystkim w tradycji. Centralne miejsce zajmuje przy tym Tanach — żydowska Biblia.

a) Tora — Miszna — Talmud

TORA

Słowa Tora u żywa się w różnych znaczeniach. Z jednej strony jest to ważne źródło historyczne, z drugiej strony jest to również centralna kategoria religijna. Dlatego ważne jest, by wyjaśnić jej znaczenie w różnych kontekstach.

Tora może oznaczać:

— w sensie ogólnym: naukę, pouczenie, wskazanie;

— zbiór wszystkich słów, które zostały objawione Izraelowi i przekazane w pięciu pierwszych Księgach Biblii jako „Tora pisana” oraz w Misznie, Talmudzie i Midraszu jako „Tora ustna”;

— pięć pierwszych Ksiąg Biblii;

— zbiór przykazań, które Bóg dał Izraelowi na Synaju;

— pojedyncze przykazania, które odnoszą się do konkretnych problemów życiowych (hebr. micwa).

Tora jest darem Boga i wskazaniem jak żyć. Dlatego fałszem jest utożsamianie jej jedynie z prawem. W Księdze Powtórzonego Prawa jest mowa o tym, że lud Izraela otrzymuje T o r ę po uwolnieniu przez Boga z niewoli egipskiej. W drodze do Ziemi Obiecanej Bóg dał Mojżeszowi na górze Synaj wskazania, jak należy żyć. Objawia się w nich miłość Boga do Izraela. Zgodnie z tradycyjnym systemem liczenia Tora zawiera łącznie 613 nakazów i zakazów (hebr. micwot).

Żydowska tradycja zna różne próby wydobycia sedna z przykazań zawartych w Torze. Rabi Akiva (ok. 50-135 roku n.e.) miał odpowiedzieć pewnemu poganiaczowi osłów, który poprosił, aby ten w jednej chwili nauczył go T o r y : „Nasz nauczyciel Mojżesz 40 dni i 40 nocy przebywał na górze Synaj, a ty chcesz, abym nauczył cię jej w jednej chwili? Jednakże powiem ci, co jest najważniejszą zasadą To r y : nie czyń drugiemu, co tobie nie miłe”. Obok tej tzw. „złotej reguły”, w żydowskiej tradycji istnieją także inne próby uchwycenia istoty Bożych przykazań. I tak nauczają, że prorok Amos sprowadził To r ę do przykazania „Szukajcie mnie, a żyć będziecie” (Am 5, 4). Inny uczony odnajduje sedno T o r y w słowach proroka Habakuka: „Sprawiedliwy żyć będzie dzięki swej wierności” (Ha 2, 4).

Żydowska tradycja sprowadzania przykazań do wypowiedzi oddającej sedno znajduje zastosowanie także w Ewangeliach: na pytanie, jakie jest najważniejsze przykazanie, Jezus odpowiada słowami z T o r y (Pwt 6, 4 nn oraz Kpł 19, 3): „Pierwsze jest : «Słuchaj Izraelu, Pan Bóg nasz, Pan jest jeden. Będziesz miłował Pana, Boga swego, całym swoim sercem, całą swoją duszą, całym swoim umysłem i całą swoją mocą». Drugie jest to: «Będziesz miłował swego bliźniego jak siebie samego»” (Mk 12, 29-31).

MISZNA

Z powodu zmieniających się warunków życia nakazy To r y wciąż wymagały nowej interpretacji i wyjaśnienia. Dzięki temu były zrozumiałe i odkrywały swój sens w zmienionym kontekście. W ten sposób obok Tory pisanej pojawiła się Tora ustna, w której zawarta jest odpowiednia interpretacja przykazań. Tradycja pisana i ustna mają tę samą rangę w życiu religijnym.

Interpretacją i wyjaśnianiem T o r y zajmowano się od II wieku, przede wszystkim w tzw. domach nauki. Tam nauczyciele, mędrcy i uczeni w Piśmie (tzw. rabini) rozważali, jak właściwie stosować poszczególne przykazania w życiu. O tym, jaką interpretację przyjmowano, decydowała większość. Z takich decyzji powstawały rozstrzygnięcia, które dalej przekazywano ustnie. Następnie rozstrzygnięcia te gromadzono w zbiory i utrwalano na piśmie. W ten sposób dbano o staranny i wierny przekaz Tory ustnej z pokolenia na pokolenie. Pierwszy obszerny zbiór interpretacji i komentarzy rabinicznych powstał w II wieku w Palestynie. Zbiór ten nazwano Miszną („powtórzenie”, w znaczeniu uczenia się na pamięć czy też nauczania).

Miszna zawiera sześć części, tzw. porządków (hebr. sedarim). Pierwszy porządek nosi tytuł Zeraim ('nasiona') i jest poświęcony przede wszystkim rolnictwu, wytwarzaniu żywności i ofiarom dziękczynnym (m.in. tzw. dziesięcinie, która należy się lewicie, kapłanowi i ubogiemu). W pierwszej części porządku Zeraim, w rozdziale zatytułowanym Berachot ('błogosławieństwa' / łac. benedictiones), mowa jest o formułach błogosławieństw i o modlitwach, na przykład o głównej modlitwie Szma Israel. Drugi porządek Moed ('święta') poświęcony jest świętom. W trzecim porządku Naszim ('kobiety') chodzi o kwestie związane z prawem małżeńskim czy też rozwodowym. Czwarty porządek Nezikin ('szkody') porusza problemy, które można opisać za pomocą terminów prawa cywilnego i prawa karnego. Chodzi między innymi o bałwochwalstwo, a także o to, jak postępować w przypadku błędnego nauczania ustnej To r y . Piąty porządek Kodaszim ('świętości') zajmuje się wszelkimi pytaniami związanymi z składaniem ofiar.

Szósty porządek Tohorot ('czystości') poświęcony jest tzw. przepisom czystości / kaszrutu (por. s. 76 n).

W Misznie zebrane są przepisy obejmujące — według nowoczesnego rozumienia — zarówno religijne, jak i świeckie obszary życia. Na przykład przypadki z zakresu prawa karnego i prawa cywilnego znajdują się obok kwestii związanych z praktyką modlitewną. Miszna nie dzieli prawa na świeckie i religijne, ponieważ wszystkie obszary życia uważane są za uświęcone przez Boga i jako takie muszą być uświęcone również przez człowieka.

TALMUD

Do sentencji Miszny dodawano kolejne wyjaśnienia i interpretacje. Zmieniające się warunki życia w kolejnych stuleciach przyczyniły się do powstania nowych komentarzy i nowych rozstrzygnięć. Również i one zostały w końcu zebrane i utrwalone na piśmie. W ten sposób pomiędzy IV a VI wiekiem powstał Talmud ('nauka') Obejmuje on zarówno tzw. Misznę, jak i komentarze późniejszych interpretatorów, tzw. Gemarę. Talmud jest „narodową biblioteką” judaizmu.

W procesie komentowania i streszczania powstały dwa Talmudy (hebr. talmudim) — jerozolimski oraz babiloński. Zwłaszcza Talmud Babiloński, spisany w domach nauki Babilonii, został uznany za rozstrzygający dla rozległych obszarów żydowskiej tradycji.

Ten, kto dzisiaj ogląda stronę Talmudu, odnajdzie na niej jeszcze inne teksty. Zwyczaj interpretowania komentarzy zapisanych w Gemarze po to, aby były one zrozumiałe w innych czasach, znalazł kontynuację w dziele średniowiecznego komentatora talmudycznego rabiego Szlomo ben Icchakiego (1040-1105), zwanego krótko Raszi — od pierwszych liter nazwiska. Jego interpretacja Gemary jest powszechnie uznawana za obowiązującą.

Na środku każdej strony Talmudu wydrukowany jest tekst Miszny i Gemary. Bliżej grzbietu książki znajduje się komentarz Rasziego. Można rozpoznać go po specyficznej czcionce, tzw. piśmie raszi. Najłatwiej można je określić jako kursywną odmianę kwadratowego pisma hebrajskiego. Na obrzeżach książki, wydrukowane tym samym typem czcionki, znajdują się komentarze autorstwa uczniów Rasziego.

Fakt, że na jednej stronie Talmudu zostały zgrupowane obok siebie rozmaite teksty, wskazuje na pewną cechę żydowskiej tradycji. Rolę komentarza i interpretacji przykazań pełnią wypowiedzi różnych uczonych, które zawierają czasami wykluczające się opinie. W ten sposób raz utrwalone przepisy nie tylko wypełniają się nowym życiem, ale również zostaje potwierdzona (a nie podważona) głębia ich znaczenia. Talmud daje wgląd w sposób ży-dowskiego myślenia i argumentowania w czasach, kiedy wielką rolę odgrywały uczone dysputy, gotowość do sprzeciwu i daleko idąca akceptacja odmiennego punktu widzenia. Owo tzw. myślenie „rabiniczne”, czy też „talmudyczne”, uchodzi za wyznacznik kultury i sposobu życia Żydów. W nim ma swój początek nieuznawanie w kwestii nauczania ostatecznego autorytetu.

Studiowanie Talmudu, wypełnianie zaleceń zawartych w jego objaśnieniach i komentarzach oraz wyciąganie z nich wniosków dotyczących przyszłości — to najważniejsze zadanie pobożnych Żydów. Ze względu na tę tradycję kultura żydowska bywa czasami charakteryzowana w swoim głównym rysie jako nieustanna gotowość do nauki.

b) Interpretacja Tory i Pisma

HALACHA

Halacha, podobnie jak Tora, jest podstawowym pojęciem dla żydowskiej tradycji i posiada bardzo szerokie znaczenie. Terminem halacha (dosłownie: 'iść', 'wędrować') określa się sumę nakazów i zakazów zebranych w tradycji pisanej i ustnej w trakcie jej historycznej przemiany. W tym sensie można twierdzić, że Tora, Miszna i Talmud są halachą. Poza tym halacha może oznaczać także konkretne rozstrzygnięcia w odniesieniu do praktyki („Ha-lacha została dana Mojżeszowi na górze Synaj...”). W końcu termin halacha oznacza także pewien szczególny sposób obchodzenia się z tradycją. Istotą jego jest dążenie do sumiennego interpretowania przykazań Bożych w konkretnej sytuacji życiowej. W tym rozdziale posługujemy się terminem halacha w tym ostatnim znaczeniu.

Typowym sposobem wykładu halachicznego były tzw. responsy, udzielane przez żydowskich uczonych, proszonych o zajęcie stanowiska na piśmie wobec jakiegoś niewyjaśnionego jeszcze problemu. Odpowiedzi zawarte w tych listach są do dzisiaj ważnym czynnikiem wpływającym na podejmowanie decyzji i kierunek interpretacji przykazań. Pierwsze zbiory responsów znajdziemy już w Talmudzie, a ich znaczenie wzrasta od VI wieku. Liczbę historycznie udokumentowanych responsów szacuje się na ok. 300 000. W wielu gminach żydowskich responsy są cenione również dzisiaj jako sposób interpretacji.

Do życia zgodnego z przykazaniami prowadzi tradycyjnych wyznawców judaizmu również stałe, osobiste studiowanie To r y . Obok Talmudu i Miszny ważną rolę odgrywają dzieła średnio-wiecznego filozofa i znawcy Prawa — Majmonidesa (znanego również jako RaMBaM — od pierwszych liter słów: rabi Mojżesz ben Majmon). Jego główne dzieło Miszne Tora ('Powtórzenie Tory') przynosi systematyczne zestawienie i wykładnię jej nakazów oraz zakazów. Znane jest również doskonałe przedstawienie halachy przez Józefa Karo w dziele pt. Szulchan aruch ('Nakryty stół') z XVI wieku. Rozmaici Żydzi przypisują Torze i halasze różne znaczenie. Sposób przestrzegania przykazań może być pomocny przy klasyfikacji rozmaitych grup w łonie judaizmu (por. s. 25). Należy przy tym zaznaczyć, że nie tylko nurty tradycyjne, określane często mianem „ortodoksyjnych”, uważają się za halachiczne. Również ugrupowania postępowe, dla których najważniejsze jest przyswojenie tradycji w sposób indywidualny lub za pośrednictwem kultury, pretendują do nauczania i praktykowania życia zgodnego z halachą.

Mówiąc o przestrzeganiu halachy, wspomnieliśmy o istotnym, a być może najważniejszym wyznaczniku poszczególnych nurtów judaizmu. Za sprawą tej tradycji, zorientowanej na konkretną praktykę życiową, judaizm jest często określany mianem religii orto-praktykującej, tzn. nastawionej na „właściwe zachowanie” (w odróżnieniu od religii ortodoksyjnej, tzn. zorientowanej na „właściwą wiarę”). Tak więc judaizm uchodzi za religię czynu, natomiast chrześcijaństwo za religię wiary. To samo, chociaż najczęściej z negatywną konotacją, wyraża określenie judaizmu jako „religii prawa”. Pojęcie to sugeruje niektórym, że judaizm jest religią sztywną, zakotwiczoną w tekstach prawnych. Tymczasem należy podkreślić, że tradycja żydowska jest pełna życia w każdej epoce i w rozmaity sposób.

INNE FORMY INTERPRETACJI PISMA

Żydowska interpretacja Biblii nie ogranicza się do objaśniania i komentowania przykazań. W szerokim sensie służy ona objaśnianiu i przybliżaniu tekstów biblijnych. Polski odpowiednik hebrajskiego słowa darasz to badać. Oznacza ono zarówno badanie, jak i szukanie. Hebrajskie pojęcie określające interpretację Biblii wywodzi się od słowa daras, a brzmi — midrasz. Pojedyncze teksty, w których przekazana została interpretacja, zostały nazwane mi-draszami.

Jedną z najbardziej podstawowych form aktualizowania jest przekład na inny język. I tak, pierwsze tłumaczenia hebrajskiej Biblii na język grecki interpretują i aktualizują j ą w świecie pojęć judaizmu helleńskiego. Najwcześniejsze z nich powstały ok. 300 roku p.n.e.; zawierają dodatki objaśniające, a także streszczenia ubarwiające właściwą opowieść.

Wcześniej omówiliśmy już wyczerpująco inny rodzaj interpretacji Biblii, a mianowicie komentowanie i kontynuację To r y pisanej w formie To r y ustnej. Można nazwać go również interpretacją halachiczną. Istnieje ponadto taki sposób interpretowania, który ze względu na narracyjny styl można określić jako hagadyc-ny (hagada — 'opowiadanie'). Do tej grupy należą rozmaite formy narracyjne, jak np. historie, podania, legendy, anegdoty, bajki, fabuły, przypowieści, podania mądrościowe i opowieści o cudach, zagadki, itp. Przybliżają one przede wszystkim treści etyczne i religijne, a ich celem — w odróżnieniu od interpretacji halachicznej — nie jest wyciąganie praktycznych wniosków.

Hagadyczny sposób interpretacji łączy wiarę, życie i Pismo. Charakteryzuje się pełnym fantazji podejściem do biblijnego tekstu i zabawową swobodą w wykorzystaniu tradycyjnych reguł interpretacyjnych (hebr. midot). Interpretacja hagadyczna ma miejsce przede wszystkim podczas nabożeństwa. Służy codziennemu pokrzepieniu i radości z Bożego słowa.

Hagada i halacha - halacha i hagada - przykład Jako przykład żydowskiej wykładni Pisma niechaj posłuży nam fragment opowiadania, w którym odnotowano dyskusję nad kwestią właściwej interpretacji halachicznej:

Punktem wyjścia jest spór pomiędzy rabim Eliezerem ben Hyrkanosem a kilkoma uczonymi w Piśmie o to, czy piec wybudowany zgodnie z określoną techniką jest według Tory czysty, czy też nie: Tego dnia rabi Eliezer wysunął wszystkie zastrzeżenia świata; jednak nie przyjęto ich. Na to rzekł: Jeśli halacha ['właściwe rozstrzygnięcie'] jest jak ja [to znaczy - odpowiada mojemu zdaniu], niech dowiedzie tego to drzewo chleba świętojańskiego. Na to drzewo chleba świętojańskiego przesunęło się o sto łokci od swojego miejsca; (...) Oni odrzekli: Nie wykorzystuje się drzewa chleba świętojańskiego jako dowodu. Na to on rzekł: Skoro halacha jest jak ja, niechaj dowiodą tego ściany tego domu nauki. I ściany domu nauki pochyliły się, grożąc zawaleniem. Wówczas wykrzyknął rabi Joszua i powiedział do nich: Cóż was to obchodzi, że uczeni spierają się na temat halachy! I nie runęły przez wzgląd na jego godność, ale też nie wyprostowały się całkowicie dla godności rabiego Eliezera; jeszcze teraz stoją pochylone. Na to on rzekł: Jeśli halacha jest jak ja, niechaj dowiodą tego z niebios. Po tych słowach rozległ się głos z niebios, który rzekł: Co macie przeciw rabiemu Eliezerowi? Halacha zawsze jest jak on. Wówczas wstał rabi Josza i powiedział [Pwt 30, 12]: nie jest w niebiosach. Co oznacza: Nie jest w niebiosach? Rabi Jirmeja odpowiedział: Tora już została dana na górze Synaj [a zatem już nie ma jej w niebie]. Nie zważamy na żaden głos z nieba, już bowiem na górze Synaj napisałeś w Torze [Wj 23, 2]: Nie łącz się z wielkim tłumem, aby wyrządzić zło. A zeznając w sądzie, nie stawaj po stronie tłumu, aby przechylić wyrok. Rabi Natan spotkał proroka Eliasza i zapytał go, co Święty, niechaj pochwalone będzie Jego imię, czynił w tej godzinie. On odpowiedział: [Bóg] uśmiechał się i rzekł: Moje dzieci mnie pokonały, moje dzieci mnie pokonały. (bBaba Mecija 59b; cyt. za: C. Münz, Der Welt ein Gedächtnis geben, Gütersloh 1995, s. 137, przyp. 67).

Metody interpretacji Pisma zmieniały się w ciągu stuleci. Często wykorzystywano jednocześnie metody interpretacji filologicznej, etycznej, prawnej oraz metody służące interpretacji bardziej budującej.

Średniowieczna nauka o czworakim sensie Pisma Pierwszy poziom interpretacji zmierza do wydobycia prostego sensu słowa w danym miejscu Biblii (hebr. peszat — 'prostota' w znaczeniu — 'wyjaśniać dosłownie'). Drugi stopień zmierza do odkrycia sugerowanego, ukrytego znaczenia, które można wyjaśnić np. za pomocą mistyki liczb. Ten rodzaj interpretacji nazywa się remes ('wskazówka'). Trzeci krok prowadzi do odkrycia moralnego, pocieszającego lub budującego sensu słowa biblijnego (hebr. darasz — 'poszukiwanie', 'badanie'). Na czwartym i ostatnim etapie poszukuje się sensu tajemnego (hebr. sod — 'tajemnica'). Początkowe litery nazw wszystkich czterech stopni — PRDS — tworzą słowo: pardes ('raj'). Stało się ono nazwą reguły odczytywania czworakiego sensu Pisma, a zarazem wskazuje, dokąd może zaprowadzić poznawanie i przestrzeganie słów Pisma.

Dotarcie do ukrytego, czy też tajemniczego sensu biblijnych słów, jest również celem znanej już od starożytności metody alegorycznej interpretacji Pisma. W alegorezie wychodzi się z założenia, że dane słowo biblijne oznacza więcej (grec. allos — 'inaczej', agoreuo — 'mówić'), niż wynika z jego bezpośrednio rozpoznawalnego, dosłownego znaczenia. Również tutaj, tak jak w przypadku wszystkich interpretacji, chodzi o odkrycie aktualnego znaczenia słów pochodzących z innej epoki. Tym rodzajem interpretacji posługuje się w szczególny sposób żydowska mistyka (por. s. 32 n). Słowa biblijne są przy tym pojmowane jako przedstawienie, którego prawdziwy sens pozostaje ukryty.

Żydowska interpretacja Biblii jest rzeczą złożoną pod względem sposobu i metody. Interpretacje halachiczne znajdują się obok hagadycznych, mistyczne obok racjonalnych, wyjaśniające obok pocieszających. Raz po raz pojawiają się obok siebie krótkie, paradoksalne zwroty i długie opowiadania, podobne do przysłów sentencje obfitujące w mądrości życiowe i komentarze do przykazań. Interpretacja Pisma bazuje na przekonaniu, że Tora jako Wertuj, wertuj Torę, bo w niej jest wszystko.
Tora pisana i ustna istniała już przed stworzeniem świata. Poza tym na uniwersytetach rozwija się także nowoczesna krytyka biblijna.

Podsumowując, można powiedzieć, że żydowska interpretacja Biblii ani nie ogranicza się do rzekomo suchej interpretacji przy-kazań, ani nie składa się wyłącznie z budujących historii. Wyobrażenie, że wszystko — cała obecna, przyszła i przeszła mądrość — jest zawarte w Torze, łączy różne rodzaje i sposoby interpretacji Biblii. Pismo wyjaśnia się samo.

c) Żydowska tradycja interpretacji Biblii a Nowy Testament

Żydowską tradycję interpretacji Biblii można odnaleźć w Nowym Testamencie. Czterech ewangelistów: Mateusz, Marek, Łukasz i Jan, a także apostoł Paweł często cytują i komentują Stary Testament. Niektóre fragmenty w Listach Pawła można wręcz nazwać midraszami, a ten gatunek jest przykładem klasycznego dla żydowskiej tradycji sposobu interpretowania. Niektóre rozmowy Jezusa z faryzeuszami są podobne do zapisanych w Talmudzie dysput rabinackich. Przenikanie żydowskiej tradycji interpretowania Biblii do Nowego Testamentu nie dziwi, gdy przypomnimy sobie pochodzenie jego autorów. Większość z nich dobrze znała żydowską tradycję.

Ze względu na te związki mówi się często o „podwójnym komentarzu” (R. Rentorff) do Starego Testamentu: po stronie żydowskiej przybrał on formę Talmudu i Midraszy, po chrześcijańskiej — Nowego Testamentu. Należy jednak podkreślić istnienie pewnej ważnej różnicy, która spowodowała, że drogi judaizmu i chrześcijaństwa rozeszły się już w II wieku, gdy zestawiano teksty Nowego Testamentu. Pierwsze gminy chrześcijańskie definiowały swoją tożsamość w opozycji do ówczesnego judaizmu. A zatem myśl o „podwójnym komentarzu” nie powinna sugerować tożsamości Talmudu i Nowego Testamentu. Nowy Testament jako pismo religii odmiennej od judaizmu jest czymś innym niż żydowskie komentarze do T o r y , zawarte w Talmudzie i Midraszach. Pojęcie „podwójny komentarz” , przy całej świadomości istniejących róż-nic, ma przypomnieć chrześcijanom, jak mocno Nowy Testament jest związany z tradycją żydowskiej interpretacji Biblii.

opr. aw/aw