Sztuka wczesnochrześcijańska

Elżbieta Jastrzębowska

SZTUKA WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKA

ISBN: 978-83-7505-061-5

wyd.: WAM 2008

Wstęp

Niełatwo określić przedmiot i zakres sztuki wczesnochrześcijańskiej. Najogólniej można by powiedzieć, że jest to sztuka powstała w basenie Morza Śródziemnego, jaką tworzyli i otaczali się „pierwsi” chrześcijanie dla wyrażania treści religijnych i zadokumentowania w architekturze i plastyce swej przynależności wyznaniowej. Sprawa komplikuje się jednak przy próbie dokładniejszego określenia, kim byli ci „pierwsi” chrześcijanie i na ile ich sztuka była samoistna, a na ile związana z kulturą, otaczającego ich środowiska. Chrześcijaństwo rozwinęło się w I wieku naszej ery najpierw w rzymskiej Palestynie, a następnie stopniowo w II i III, zaś w IV wieku szybko rozprzestrzeniło się na całym obszarze Cesarstwa Rzymskiego, a także poza jego granicami. Pierwotnym środowiskiem kulturowym był więc dla tej religii wielki konglomerat ludów, społeczności, języków, wierzeń, zwyczajów, wreszcie tradycji artystycznych całego Imperium Romanum. Sztuka chrześcijańska, podobnie jak chrześcijańskie piśmiennictwo nie mogła zatem rozwijać się w oderwaniu od otaczającego ją świata rzymskiego antyku i wszelakich tradycji lokalnych, od dziedzictwa najstarszych kultur Egiptu i Mezopotamii począwszy, przez kultury Syrii i Azji Mniejszej, na kulturze grecko-rzymskiej skończywszy.

Każda z grup chrześcijan mieszkających w Jerozolimie, Efezie, Koryncie, Salonikach, Aleksandrii, Rzymie, Kartaginie, Tarragonie czy Trewirze była ściśle związana w życiu codziennym z pogańskimi mieszkańcami swoich miast. Zanim więc przedstawiona zostanie sztuka chrześcijańska należy choćby najogólniej określić środowisko, w jakim wyrastała i które warunkowało wybór znanych już form i treści w celu przystosowania ich do wymogów nowej religii.

Źródłem religii chrześcijańskiej był judaizm palestyński. Jednak mimo tej samej podstawy wiary monoteistycznej oraz odziedziczonego Pisma Świętego Starego Testamentu chrześcijaństwo uniezależniło się dość szybko od religii żydowskiej. W niektórych ośrodkach przeszło nawet do konkurencyjnej, a następnie otwartej wrogości. W dziedzinie architektury i plastyki związek między tymi dwiema religiami zaznaczył się inaczej. Skromna w tym zakresie, tradycyjna kultura żydowska niewiele miała do zaofiarowania. Będąc natomiast otwartą na wpływy zewnętrzne, w pierwszych wiekach naszej ery wykrzesała, w tym samym czasie, kiedy rodziła się sztuka chrześcijańska, nowe siły twórcze. Nastąpił więc równoległy rozkwit sztuki chrześcijańskiej i żydowskiej: swobodniejszy, powszechniejszy i triumfujący ostatecznie w pierwszym przypadku oraz ograniczany i coraz bardziej hermetyczny w drugim.

Wpływy wzajemne, zwłaszcza w zakresie sakralnej architektury palestyńskiej i jej dekoracji były jeszcze w połowie pierwszego tysiąclecia bardzo duże. Krótkie przedstawienie żydowskich źródeł sztuki chrześcijańskiej oraz zarysu równoległego rozwoju sztuki wczesnojudaistycznej wydaje się więc niezbędne. Dalsze omówienie samodzielnej już sztuki chrześcijańskiej nie będzie tu ograniczone wyłącznie do sztuki liturgicznej, czyli związanej z miejscami i przedmiotami niezbędnymi do sprawowania kultu. Dotyczyć ono będzie architektury, plastyki i tak zwanej kultury materialnej, tworzących otoczenie, w którym „pierwsi” chrześcijanie modlili się, sprawowali władzę, pracowali, mieszkali, ucztowali i grzebali zmarłych.

W życiu codziennym przedmioty dekorowane chrześcijańskimi motywami religijnymi zajmowały na początku miejsce drugorzędne, pełniąc funkcję jakby znaków samookreślenia religijnej przynależności. Z czasem gwałtowny wzrost ich liczby stał się odzwierciedleniem stopnia chrystianizacji tak państwa rzymskiego, jak i domowego otoczenia mieszkańców Cesarstwa. W niniejszej książce zostanie więc scharakteryzowany nie tyle całokształt rozwoju najwcześniejszej sztuki chrześcijańskiej, ile uwypuklone będą poszczególne etapy tego rozwoju na podstawie reprezentatywnych przykładów. Ich wybór, ze względu na przystępność opracowania dla wszystkich zainteresowanych, nie tylko specjalistów, jest świadomie ograniczony, w celu uzyskania jasności wykładu i uniknięcia natłoku informacji.

Przedstawione w poszczególnych rozdziałach etapy rozwoju sztuki chrześcijańskiej poprzedzi historyczne wprowadzenie wyjaśniają- ce główną problematykę ogólną danego okresu. O ile życie społeczno- polityczne w interesującej nas epoce od Augusta do Justyniana (I—VI wiek) ulegało często dość gwałtownym zakłóceniom i zmianom, o tyle warunki geograficzne i podstawy ekonomiczne pozostawały prawie niezmienne. Obszar Imperium Romanum (il. 1) rozciągał się od górnego Eufratu i Tygrysu, wzdłuż lądowej granicy Cesarstwa z Persją i dalej od ujścia Dunaju do Morza Czarnego na wschodzie, po atlantyckie wybrzeże Hiszpanii i północno-zachodni kraniec śród10 Sztuka wczesnochrześcijańska ziemnomorskiego szerokiego pasa wybrzeża Afryki na zachodzie oraz od Wysp Brytyjskich, Renu i Dunaju na północy po Synaj i górny Egipt na południu. Odrębnymi regionami (nie zawsze pokrywającymi się z administracyjnym podziałem Cesarstwa na prowincje o swoistym klimacie, gospodarce i przede wszystkim tradycji kulturowej) były: Egipt, Górna Mezopotamia, Syria i Palestyna, Azja Mniejsza i jej zachodnie wybrzeże oraz Grecja, Italia, Galia, Hiszpania i Afryka Północna. Skupiały się one wokół Morza Śródziemnego warunkującego łagodny klimat, a nade wszystko dogodne możliwości komunikacyjne. Morze Śródziemne zatem wówczas łączyło, a nie dzieliło, jak to ma miejsce dzisiaj. Centrami życia politycznego, społecznego i kulturalnego były miasta, a ich zapleczem gospodarczym wieś. Podstawą świetności całego Cesarstwa Rzymskiego i ustabilizowanych warunków życia jego obywateli — to znaczy warstw wyższych: administracji i wojska oraz wolnych drobnych wytwórców, miejskiego plebsu i ogromnej rzeszy niewolników — było więc wydajne rolnictwo, sprawny handel i chroniąca je administracja państwowa. Załamanie się któregoś z tych elementów pociągało za sobą upadek innych i prowadziło do ogólnego przesilenia.

Właśnie w dobie takiego kryzysu polityczno-gospodarczego, jaki nawiedził Cesarstwo w III wieku, pojawiły się najstarsze znane nam zabytki chrześcijańskie. Obiekty te — zgodnie z kryzysowym stanem państwa rzymskiego — nie są ani klasycznie piękne, ani szokująco ekspresyjne, ani też szczególnie bogate w treści. Badacze starożytności do dziś oceniają je pogardliwym mianem „bazgrołów katakumbowych”, z drugiej strony ich znaczenie religijne bywa często niewłaściwie lub przesadnie interpretowane przez znawców późniejszej sztuki kościelnej. Nadto, w powszechnej opinii, historia sztuki antycznej kończy się na okresie panowania Konstantyna Wielkiego, czyli na początku IV wie- ku, a historia sztuki średniowiecznej rozpoczyna wraz z panowaniem Karola Wielkiego, czyli na przełomie VIII i IX wieku. Pomiędzy tymi okresami rozciąga się aż pięć mało znanych „wieków ciemnych”.

Głównym zadaniem niniejszego opracowania będzie więc próba rozświetlenia tej ciemności i ukazania ogromnego, szerzej nieznanego bogactwa najwcześniejszej, szukającej dopiero właściwego wyrazu sztuki chrześcijańskiej, a także pierwszego okresu jej rozkwitu w momencie triumfu religii, kiedy to mimo całej wrogości wobec pogaństwa czerpano obficie ze skarbnicy kultury antycznej, przystosowując starożytne wzory do nowych potrzeb.

opr. aw/aw