Szybki rozwój mediów

Ilekroć czyta się dokumenty Jana Pawła II z zakresu komunikowania społecznego, zachwyt może budzić przychylne nastawienie ich autora do ludzi mediów i wykonywanej przez nich pracy. W dokumentach tych Papież podkreśla odkrywczą zdolność człowieka, który przy pomocy Stworzyciela nieustannie ulepsza drogi komunikowania, tworząc coraz to doskonalsze formy przekazu, mające służyć ludzkiemu rozwojowi i jego dobru.

Pozytywne nastawienie Ojca Świętego do dziennikarskiej pracy, ukazywanie wrażliwych punktów procesu komunikacji, podpowiadanie specyficznych możliwości wykorzystania mediów świadczą o tym, jak bardzo zależało mu na właściwej formacji każdego człowieka, również w oparciu o środki masowego komunikowania. Temu zagadnieniu poświęcony jest także ostatni list apostolski Jana Pawła II o mediach, napisany w 40. rocznicę soborowego Dekretu o środkach społecznego przekazu Inter mirifica.

Szybki rozwój — tak brzmi nazwa dokumentu (z 24 stycznia 2005 roku), który składa się z pięciu rozdziałów: „Owocna realizacja dekretu Inter mirifica”, „Ewangeliczne rozeznanie i działalność misyjna”, „Zmiany mentalności i odnowa duszpasterska”, „Środki przekazu — forum dla wielkich kwestii społecznych” oraz „Przekazywać z mocą Ducha Świętego”1. Części te stanowią podsumowanie współczesnego stanu mediów, które w różnorakim wymiarze mają służyć Kościołowi i całemu społeczeństwu.

Nowa kultura

Dla Jana Pawła II szybki rozwój technologii medialnych rodzi ciągle nowe uwarunkowania komunikacji, na które również należy zwracać uwagę w pracy Kościoła w trzecim tysiącleciu chrześcijaństwa. W pierwszej kolejności — podkreśla Papież — media pozostają areopagiem, czyli miejscem spotkania z człowiekiem i informowania go o Dobrej Nowinie. Aby jednak przekaz ten okazał się skuteczny, musi być odpowiednio przemyślany, a przede wszystkim powinien uwzględniać warunki „nowej kultury” (2). Tworzy się ona poprzez odkrycie technologii oferujących specyficzny język, od którego rozpoczyna się rozwój nowych struktur kulturowych, powodujących powstawanie obrębów „globalnej wioski”.

Jan Paweł II przedstawia pozytywny charakter „nowej kultury”, podkreślając zadanie umacniania jedności społeczeństwa (zob. 3). W warunkach „globalnej wioski” dziennikarze mają możliwość promowania sprawiedliwości i solidarności, „przedstawiając wydarzenia w sposób ścisły i prawdziwy, analizując wnikliwie sytuacje i problemy, prezentując różne opinie” (3). Ważne jest także to, by zwracali uwagę na wolność i prawdę przekazu, które są warunkami solidnego informowania i ewangelizowania społeczeństwa „globalnej wioski” (zob. 13).

Teologia komunikacji

Dla czytelnika dokumentu Szybki rozwój zaskakujące może być nieoczekiwane przejście myśli autora od norm ogólnych komunikacji do zasad przekazu informacji, ukazanych w historii zbawienia. Papież zachęca do dokładnego zapoznania się z Pismem Świętym, nazywając je „wielkim kodeksem” przekazu orędzia (por. 4). Na kartach Biblii bowiem można dostrzec tajniki komunikacji między Bogiem a ludzkością, które najwyższy wzór osiągają we Wcielonym Słowie. Przekaz ten polega na miłości, w której Bóg się objawia człowiekowi. Nie jest to ukazanie technik procesu komunikacji, ale zaprezentowanie wzajemnych relacji, jakie powinny zachodzić pomiędzy nadawcą a odbiorcą. „Dzięki odkupieniu zdolność wierzących do komunikowania się została uzdrowiona i odnowiona. Spotkanie z Chrystusem czyni z nich nowe stworzenia, pozwala im stać się częścią tego ludu, który On pozyskał dla siebie za cenę własnej krwi, umierając na krzyżu, i wprowadza ich w głębię życia Trójcy, które jest nieustannym i wzajemnym przekazywaniem doskonałej i nieskończonej miłości między Ojcem, Synem i Duchem Świętym” (6). Z jednej strony taki stan rzeczy przekłada się w praktyce na dostrzeganie na wszystkich poziomach procesu komunikacji godności człowieka, przedstawianie jego prawdziwego obrazu oraz potrzeby wzajemnego szacunku. Z drugiej strony, człowiek wierzący, pracujący w mediach, głosząc Dobrą Nowinę, powinien jednocześnie swoją postawą dawać świadectwo o przynależności do Chrystusa. Tym, co go do Niego upodabnia, jest spotkanie eucharystyczne, czyli pełna komunia z Chrystusem (zob. 5).

Ewangelizacja

Katolickie środki masowego przekazu, prócz zadań takich, jakie mają do spełnienia wszystkie media (informacja, wychowanie, rozrywka), mają jedno szczególne — jest nim ewangelizowanie. Wielu dziennikarzy zadaje sobie pytanie, w jaki sposób powinno się ono dokonywać. W trzeciej części listu Jan Paweł II jakby podpowiada, w jaki sposób prowadzić ewangelizację w mediach. W pierwszym rzędzie — podkreśla — należy dokonać odnowy duszpasterskiej, zwrócić uwagę na to, jak Kościół katolicki odnajduje się w warunkach komunikacji w „nowej kulturze”. Szczególną potrzebę ewangelizowania w mediach powinni zauważać biskupi Kościoła, a także osoby konsekrowane. Ewangelia wymaga dziś przede wszystkim głoszenia z przekonaniem, co pomoże nie tylko w odbiorze Dobrej Nowiny, ale również w zastosowaniu jej w codziennym życiu (zob. 8).

Jednym z podstawowych zadań ewangelizacji przez media jest też pogłębianie życia duchowego odbiorców, którzy niejednokrotnie mają szeroki wachlarz oczekiwań, wynikających z różnych poziomów ich życia duchowego.

Formą ewangelizacji, która najbardziej odpowiadałaby przekazowi medialnemu, może być katecheza (zob. 7), w której udaje się określić konkretnego adresata. Na szczególne miejsce zasługiwałaby katecheza dla dorosłych, niekiedy zaniedbywana w parafialnej pracy duszpasterskiej. Formując odbiorców, nadawcy nie mogą za-pomnieć także o ubogacaniu własnego życia duchowego. „Ważne jest zapewnienie formacji i opieki duszpasterskiej osobom pracującym zawodowo w dziedzinie przekazu społecznego. Często spotykają się one w codziennej pracy z silnymi naciskami i z dylematami etycznymi; wiele z nich «szczerze pragnie wiedzieć, co jest etycznie i moralnie godziwe, i zgodnie z tym postępować», i oczekuje od Kościoła wskazań i pomocy” (9).

Jan Paweł II zachęca, aby do ewangelizowania wykorzystywać częściej nowe media. Fascynacja nowoczesnymi technologiami nie powinna jednak przysłaniać wypróbowanych już możliwości tradycyjnych środków społecznego przekazu (zob. 9). „Docenienie wartości mediów — zaznacza Papież — nie jest (...) wyłącznie zadaniem «specjalistów» w tej dziedzinie, ale całej wspólnoty kościelnej” (8). Z tych słów wynika, iż wierni mają zaakceptować istnienie świata mediów i przyjąć za własny obowiązek promowania, z pełną świadomością, katolickich środków przekazu.

Edukacja medialna

W dokumencie Szybki rozwój Jan Paweł II nie ogranicza swojego nauczania tylko do mediów katolickich, ale porusza także kwestię mediów w ich ogólnym znaczeniu. Szczególnie podkreśla odpowiedzialność całego społeczeństwa za pozytywny rozwój środków masowego przekazu dla wspólnego dobra. „Ze względu na ścisłe powiązanie mediów ze sferą gospodarki, polityki i kultury potrzebny jest system zarządzania nimi, zdolny zagwarantować centralne miejsce i godność człowieka, pierwszeństwo rodziny — podstawowej komórki społecznej, oraz poprawne relacje między różnymi podmiotami” (10). Aby podane przez Papieża wskazówki mogły się urzeczywistnić, z jednej strony trzeba rozsądnych i pełnych dobrej woli pracowników mediów, z drugiej zaś należałoby samych odbiorców odpowiednio przygotować do korzystania ze środków masowego przekazu. Chodziłoby tu o formę edukacji medialnej, która — jak wskazuje Jan Paweł II — powinna zwrócić uwagę na formację, uczestnictwo i dialog (zob. 11).

Pierwszy element — formacja — to nauczenie korzystania z danego środka medialnego, gdy się wie, jakim językiem on się posługuje i w jaki sposób przekazywane treści mogą być przyswajane przez odbiorcę.

Drugi element — uczestnictwo — zakłada zarządzanie danym środkiem przekazu. Skoro media są wspólnym dobrem całej ludzkości, to wymagają one kultury współodpowiedzialności, którą można rozwinąć chociażby poprzez odpowiednią inicjatywę legislacyjną (zob. 11).

Trzecim elementem edukacji medialnej jest zwrócenie uwagi na dialog — efekt przekazu medialnego. Oznacza to, iż dany materiał medialny ma wpłynąć na konwersację, wymianę idei pośród odbiorców. Siła środków masowej komunikacji jest bowiem tak wielka, że dzięki dialogowi może wpływać na umacnianie wzajemnego zrozumienia, solidarności i pokoju.

Przekaz w Kościele i o Kościele

Innym ważkim zagadnieniem, które akcentuje Jan Paweł II w liście Szybki rozwój, jest ważność opinii publicznej w sprawach Kościoła, przy czym wskazuje on na rolę „opinii publicznej w Kościele” i na rolę „Kościoła w opinii publicznej” (por. 12). Chodziłoby tu o uwzględnienie dwóch kierunków komunikacji: wewnętrznego i zewnętrznego oraz o rozpoznanie tworzonych przez nie opinii na temat Kościoła jako instytucji. Celem komunikacji instytucjonalnej, a z taką mamy tutaj do czynienia, jest dążenie do „konstruktywnego dialogu, który będzie sprzyjał kształtowaniu się w chrześcijańskiej wspólnocie opinii publicznej opartej na rzetelnej informacji i zdolnej do rozeznawania problemów” (12). Komunikacja wewnętrzna odnosi się do struktur parafii, kurii, seminariów diecezjalnych, diecezji, konferencji Episkopatu czy Stolicy Apostolskiej i dotyczy przede wszystkim osób zaangażowanych w pracę tych ośrodków. Komunikacja zewnętrzna ma natomiast oficjalnie ukazywać działalność Kościoła, dając potrzebne informacje dla opinii publicznej. W obydwu rodzajach komunikacji ważną rolę odgrywają rzecznik prasowy czy biuro komunikacji, którzy koordynują i przekazują dane informacje w strukturach Kościoła i poza nimi. W kontekście komunikacji instytucjonalnej Papież zaznacza, iż ważna jest współpraca pomiędzy pasterzami a osobami świeckimi (zob. 12).

Świadomość różnych opinii wyrażanych na temat Kościoła może pomóc duchownym w ocenianiu prawidłowości pracy ewangelizacyjnej prowadzonej przez media, a także w przeciwdziałaniu lub rozwiązywaniu sytuacji kryzysowych wspólnoty kościelnej. Informowanie natomiast przez media o działalności Kościoła pomaga w lepszej współpracy laikatu z pasterzami.

List apostolski Szybki rozwój jest nie tylko ukazaniem zmian, wprowadzanych przez media, ale także, co się okazało po 2 kwietnia 2005 roku, podsumowaniem nauczania papieskiego odnośnie do komunikacji społecznej. Zaangażowanie Jana Pawła II w świat mediów dyktowało jednocześnie ich poszanowanie i docenianie pracy dziennikarzy. Wdzięczność za to wszystko okazali oni Papieżowi w dniach jego cierpienia i śmierci. Relacje z ostatnich chwil życia Ojca Świętego były rzetelnym przekazem, gdzie nie ukrywano chociażby autentycznego ludzkiego wzruszenia.

W zakończeniu papieskiego dokumentu Szybki rozwój zawarte są też pewne sformułowania mające charakter testamentu. Jan Paweł II za Apostołem Pawłem zwraca się do ludzi wierzących, którzy pracują na rzecz komunikacji społecznej, mówiąc: „Nie lękajcie się nowych technologii!”, „Nie lękajcie się sprzeciwu świata!” oraz: „Nie lękajcie się także własnej słabości i niedoskonałości” (14). Jest to również swego rodzaju program, który mają realizować dziennikarze katoliccy w swojej codziennej pracy w przyszłości.

Ks. Wojciech Węckowski (ur. 1971), teolog, wykładowca podstaw komunikacji społecznej oraz informatyki w Wyższym Seminarium Duchownym w Pelplinie, redaktor dwutygodnika diecezji pelplińskiej „Pielgrzym”. Opublikował m.in. książkę Il pontificato di Giovanni Paolo II e la cultura mediale.

opr. aw/aw