Kilka uwag ogólnych na temat zasad i kwestii doktrynalnych

W tej krótkiej wypowiedzi zamierzam jedynie sformułować kilka ogólnych uwag na temat zasad i kwestii doktrynalnych, stanowiących podłoże omawianej Instrukcji o charakterze zasadniczo dyscyplinarnym i pastoralnym, biorąc pod uwagę sytuacje występujące we współczesnej rzeczywistości Kościoła.

I. Wydaje mi się jednak, że na początku należy przypomnieć, iż zasadnicze odpowiedzi na pytania dotyczące doktrynalnego i pastoralnego aspektu tej sprawy znajdują się już — by pozostać w kręgu najnowszych dokumentów papieskich — w adhortacjach apostolskich Jana Pawła II Christifideles laici i Pastores dabo vobis. Przydatność, a wręcz niezbędność omawianej Instrukcji można dostrzec wyraźnie w świetle sytuacji, którą obserwujemy w wielu określonych środowiskach kościelnych, a która każe domagać się wiernego stosowania przez Kościoły partykularne zasad i norm zawartych w Magisterium i w powszechnym prawodawstwie Kościoła.

Zważywszy na sytuację panującą w niektórych Kościołach lokalnych, zwłaszcza w środkowej i północnej Europie oraz w różnej mierze także w pewnych regionach Ameryki Północnej i Australii, a ponadto ze względu na ryzyko, że nadużycia w sferze udziału wiernych świeckich w sakramentalnej posłudze kapłanów mogą się rozpowszechnić także w innych regionach, wydało się ze wszech miar konieczne i pilne wyjaśnienie spraw związanych z różnymi formami współpracy wiernych świeckich, którzy pomagają kapłanom w pełnieniu ich posługi.

Wyjaśnienie to potrzebne jest także po to, aby z jednej strony uniknąć dewaluacji posługi wynikającej ze święceń oraz swoistej «protestantyzacji» pojęcia posługi i samego Kościoła, z drugiej zażegnać niebezpieczeństwo «klerykalizacji» świeckich.

II. Instrukcja wyjaśnia zagadnienia zarówno doktrynalne, jak dyscyplinarne, a piętnując określone przejawy nadużyć i wypaczeń wskazuje zarazem, w jaki sposób należy dążyć do pełnej waloryzacji powołania i misji wiernych świeckich w Kościele.

1. Przynajmniej w niektórych częściach świata zachodniego obserwujemy stopniową relatywizację posługi kapłańskiej, której przyczyną jest z jednej strony zanik świadomości, czym jest sakrament święceń, a z drugiej rozpowszechnianie się swoistej posługi paralelnej, pełnionej przez tak zwanych «asystentów» lub «współpracowników» duszpasterskich, których — tak samo jak kapłanów — określa się mianem duszpasterzy. Odgrywają oni przewodnią rolę we wspólnocie, podczas nabożeństw wdziewają szaty liturgiczne i na zewnątrz nie różnią się niczym od kapłanów. Ryzyko związane z klerykalizacją świeckich, pełniących funkcje duszpasterskie, polega na tym, że zasadnicza różnica między kapłaństwem powszechnym a służebnym stanie się niewidoczna i prawie niezrozumiała. Jednocześnie wierny świecki, który przez długi czas, a nawet przez całe życie pełni funkcje duszpasterskie typowe dla kapłana, wyjąwszy sprawowanie Eucharystii i spowiedzi sakramentalnej, w rzeczywistości nie jest już naprawdę świeckim i traci swą tożsamość w życiu i misji Kościoła. Zadania i funkcje sprawowane «zastępczo» w wielu przypadkach stają się w istocie integralną częścią nowego rodzaju «posługi», która powiela posługę kapłanów.

2. Jest zatem oczywiste, że Instrukcja nie ogranicza bynajmniej właściwie rozumianego udziału wiernych świeckich w apostolstwie ewangelicznym i kościelnym, a przeciwnie — wyraża poparcie dla niego i zachęca do rozwijania go we właściwym kierunku, zgodnym z katolicką eklezjologią; zarazem jednak przeciwstawia się tendencji — na którą zwraca uwagę już adhortacja Christifideles laici — do «klerykalizacji» wiernych świeckich oraz do «tworzenia w Kościele de facto odrębnej struktury posług, równoległej w stosunku do tej, która ma swą podstawę w sakramencie kapłaństwa» (Christifideles laici, 23).

Podstawą doktrynalną, na której opiera się tutaj Instrukcja, jest podwójna zasada, mówiąca o jedności misji Kościoła, w której mają udział wszyscy ochrzczeni, a zarazem o istotnej różnicy między posługą pasterzy, zakorzenioną w sakramencie święceń, a innymi posługami, urzędami i funkcjami w Kościele, które są zakorzenione w sakramentach chrztu i bierzmowania.

III. Instrukcja trafnie wyróżnia trzy typy zadań i posług, poprzez które wierni świeccy uczestniczą w jedynej misji Kościoła:

1. zadania i posługi związane z apostolatem świeckich, to znaczy z właściwym im sposobem uobecniania Chrystusa w rzeczywistości doczesnej i społecznej;
2. zadania i posługi pełnione w różnych strukturach organizacyjnych Kościoła, które zostają powierzone świeckim przez kompetentną władzę kościelną pod postacią urzędów i funkcji;
3. zadania i posługi właściwe dla szafarzy wyświęconych, które jednak ze szczególnych i ważnych powodów, konkretnie zaś z powodu braku kapłanów i diakonów (miejmy nadzieję chwilowego) są tymczasowo spełniane przez świeckich, którzy uzyskali stosowne uprawnienia lub mandat od kompetentnej władzy kościelnej. Chodzi w tym przypadku o wspomniane już zadania zastępcze, nie wynikające bezpośrednio z samego charakteru sakramentu kapłaństwa.

Instrukcja uznaje, że w ostatnich latach wzrosła współodpowiedzialność i działalność świeckich zarówno w sferze ewangelizacji i katechezy, jak i animacji liturgicznej. Pragnie jednak skorygować pewne tendencje do nazbyt swobodnego traktowania praw i przepisów kanonicznych, a także przeciwstawić się zamieszaniu doktrynalnemu, które skłania do opinii, że w istocie rzeczy posługa świeckich i posługa kapłanów są sobie zasadniczo równe, przez co kształtuje «funkcjonalistyczną» wizję posługi, która rozpatruje posługę «pasterza» z perspektywy funkcji, a nie jej ontologicznej rzeczywistości sakramentalnej: «sam fakt wykonywania tych zadań [zastępczych] nie czyni człowieka świeckiego pasterzem, bowiem o urzędowej naturze posługi nie stanowi rodzaj spełnianej funkcji, lecz przyjęcie sakramentalnych święceń» (Christifideles laici, 23).

Jest też zrozumiałe, że zasady i normy przypomniane przez Instrukcję nakazują, aby wierni świeccy, którzy współpracują z posługą pasterską kapłanów, otrzymali stosowną formację teologiczną i pastoralną. Właśnie po to, by przeciwstawić się funkcjonalistycznej, pragmatycznej i utylitarystycznej koncepcji posługi w Kościele, należy jednoznacznie głosić doktrynę o naturze kapłaństwa służebnego oraz o jedności i różnorodności zadań służących budowie Ciała Chrystusa. Kościoły partykularne, a zwłaszcza biskupi i kapłani muszą zadbać o zapewnienie należytej formacji doktrynalnej swoim świeckim współpracownikom, tak aby mogli oni wypełniać swoje specyficzne zadania z głębokim sensus Ecclesiae; zarazem powinni też odczuwać konieczność rozwijania duszpasterstwa powołaniowego, aby wzrastała liczba kandydatów do kapłaństwa służebnego.

Kard. Joseph Ratzinger
Prefekt Kongregacji Nauki Wiary