Instrukcja o niektórych kwestiach dotyczących współpracy wiernych świeckich w ministerialnej posłudze kapłanów

WPROWADZENIE

Z tajemnicy Kościoła wypływa wezwanie, skierowane do wszystkich członków Mistycznego Ciała Chrystusa, aby aktywnie włączyli się w misję i w budowę Ludu Bożego jako organiczna wspólnota, sprawując różne posługi zgodnie z otrzymanymi charyzmatami. Echo tego wezwania rozbrzmiewa nieustannie w dokumentach Magisterium Kościoła, zwłaszcza od Soboru Watykańskiego II¹. Szczególnie trzy ostatnie Zgromadzenia Ogólne Synodu Biskupów potwierdziły specyficzną tożsamość wiernych świeckich, kapłanów i osób konsekrowanych, opartą na wspólnej godności oraz na różnorodności funkcji, i zachęciły wszystkich wiernych do wspólnego budowania Kościoła i współpracy w zbawieniu świata.

Należy mieć na uwadze, jak ważna i niezbędna jest działalność apostolska wiernych świeckich dla ewangelizacji w czasach obecnych i w przyszłości. W Kościele nie może jej zabraknąć, ponieważ należy ona do jego natury jako Ludu Bożego i jest nieodzownym warunkiem realizacji jego misji ewangelizacyjnej.

Wezwanie do aktywnego uczestnictwa wszystkich wiernych w misji Kościoła nie pozostało bez echa. Synod Biskupów obradujący w 1987 r. stwierdził, iż «Duch Święty nieprzerwanie odnawiał młodość Kościoła, budząc w wielu świeckich nowe energie świętości i współuczestnictwa. Świadczą o tym między innymi: nowy styl współpracy między kapłanami, zakonnikami i świeckimi; czynny udział świeckich w liturgii, w głoszeniu słowa Bożego i w katechezie; powierzanie świeckim wielorakich posług oraz zadań; bujny rozkwit grup, zrzeszeń, ruchów duchowości i zaangażowania świeckich; szerszy i bardziej znaczący udział kobiet w życiu Kościoła i w rozwoju społeczeństwa»². Podobnie dokument roboczy Synodu Biskupów z 1994 r., poświęconego życiu konsekrowanemu, stwierdzał, że «wszędzie odczuwalne jest szczere pragnienie nawiązania autentycznych relacji wspólnoty i współpracy między biskupami, instytutami życia konsekrowanego, kapłanami diecezjalnymi a wiernymi świeckimi»³. W wydanej potem posynodalnej adhortacji apostolskiej Ojciec Święty potwierdza specyficzny wkład życia konsekrowanego w misję i budowę Kościoła⁴.

Współpraca wszystkich wiernych występuje bowiem w obydwu dziedzinach misji Kościoła — zarówno na płaszczyźnie duchowej, w przekazywaniu ludziom Chrystusowego orędzia i Jego łaski, jak też w działalności doczesnej, która polega na przenikaniu i doskonaleniu duchem ewangelicznym rzeczywistości doczesnej⁵. Zwłaszcza w pierwszej z tych dziedzin, czyli w ewangelizacji i uświęcaniu, «apostolstwo świeckich i posługa ministerialna wzajemnie się uzupełniają»⁶. Wierni świeccy obojga płci mają tu niezliczone możliwości aktywnego działania poprzez konsekwentne świadectwo życia osobistego, rodzinnego i społecznego, głoszenie Chrystusowej Ewangelii, dzielenie się nią w każdym środowisku oraz wyjaśnianie, obronę i odpowiednie dostosowanie chrześcijańskich zasad do problemów obecnej doby⁷. Pasterze powinni zwłaszcza «uznawać i popierać rozwój tych posług, urzędów i funkcji, które opierając się na sakramentalnym fundamencie Chrztu, Bierzmowania, a w wielu wypadkach także Małżeństwa, są spełniane przez katolików świeckich»⁸.

W rzeczywistości, w życiu Kościoła można zauważyć niezwykły rozkwit inicjatyw pastoralnych w tej dziedzinie, dla których silnym bodźcem stał się przede wszystkim Sobór Watykański II i Magisterium papieskie.

Zwłaszcza dzisiaj podstawowe zadanie nowej ewangelizacji, spoczywające na całym Ludzie Bożym, wymaga nie tylko «szczególnego zaangażowania» kapłanów, ale również odzyskania pełnej świadomości świeckiego charakteru misji laikatu⁹.

Zadanie to otwiera przed wiernymi świeckimi niezmiernie rozległe — i po części jeszcze nie odkryte — możliwości działania w sferze doczesnej, w świecie kultury, sztuki i widowisk, nauki, pracy, środków społecznego przekazu, polityki, gospodarki itp., oraz wymaga od nich twórczego poszukiwania coraz skuteczniejszych sposobów wpływania na te dziedziny, tak aby zyskały one w Jezusie Chrystusie swój pełny sens¹⁰.

W ramach tej szerokiej płaszczyzny zgodnego działania, zarówno o charakterze ściśle duchowym czy religijnym, jak i w consecratio mundi, istnieje pewna szczególna dziedzina związana ze świętą posługą kapłańską, w której mogą dopomagać również wierni świeccy, mężczyźni i kobiety, i oczywiście także członkowie instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego nie mający święceń kapłańskich. Tę właśnie szczególną dziedzinę ma na myśli Sobór Watykański II, gdy naucza: «Hierarchia powierza świeckim pewne zadania, które łączą się bliżej z obowiązkami pasterzy, jak np. głoszenie nauki chrześcijańskiej, funkcje w pewnych czynnościach liturgicznych, opiekę duszpasterską»¹¹.

Właśnie dlatego że są to zadania głębiej związane z obowiązkami pasterzy — którzy muszą otrzymać sakrament święceń kapłańskich, aby spełniać ten urząd — wymaga się od wszystkich, którzy w jakikolwiek sposób w nich uczestniczą, aby ze szczególną gorliwością starali się zachować odrębność zarówno natury i misji posługi kapłańskiej, jak i powołania oraz świeckiej natury laikatu. Współpracować nie znaczy bowiem zastępować.

Musimy przyznać z głęboką satysfakcją, że w wielu Kościołach partykularnych współpraca wiernych nie mających święceń z pasterską posługą kapłanów przebiega w sposób bardzo pozytywny, przynosi obfite owoce dobra, respektuje granice wyznaczone przez naturę sakramentów oraz przez różnorodność charyzmatów i funkcji kościelnych, pozwala znaleźć śmiałe i rozumne wyjścia w sytuacjach braku lub niedoboru kapłanów¹². Dzięki temu bardziej wyrazisty stał się ten aspekt wspólnoty, na mocy którego wybrani członkowie Kościoła starają się zaradzić — na miarę swoich możliwości jako osoby nie posiadające sakramentalnych święceń kapłańskich — doraźnym i chronicznym problemom, jakie pojawiają się w niektórych wspólnotach¹³. Wierni ci zostają powołani i wyznaczeni do podjęcia określonych zadań, ważnych i delikatnych, i spełniają je wspierani przez łaskę Bożą, wspomagani przez kapłanów i życzliwie przyjmowani przez wspólnotę, której służą. Pasterze wyświęceni żywią głębokie uznanie dla ofiarności, z jaką liczne osoby konsekrowane i wierni świeccy podejmują tę szczególną służbę, okazując przy tym niezawodny sensus Ecclesiae i budujące oddanie. Na słowa szczególnej wdzięczności i otuchy zasługują ci, którzy wykonują te zadania w chrześcijańskich wspólnotach cierpiących prześladowania czy też na terenach misyjnych — w sensie terytorialnym lub kulturowym — gdzie Kościół nie jest jeszcze mocno zakorzeniony, a kapłan może być obecny tylko sporadycznie¹⁴.

Nie ma tu miejsca na głębszą analizę całego teologicznego i pastoralnego bogactwa, jakie wiąże się z rolą świeckich w Kościele. Zostało już ono obszernie ukazane w adhortacji apostolskiej Christifideles laici.

Wyłącznym celem niniejszego dokumentu jest natomiast udzielenie jasnej i autorytatywnej odpowiedzi na liczne i naglące pytania, kierowane do naszych dykasterii przez biskupów, kapłanów i świeckich, którzy proszą o wyjaśnienia dotyczące nowych form działalności «duszpasterskiej» wiernych nie mających święceń na terenie ich parafii i diecezji.

Często bowiem mamy do czynienia z praktykami, które — nawet jeśli powstały w sytuacjach rzeczywiście naglących potrzeb i niedoborów, pod wpływem wielkodusznej intencji dopomożenia w pracy duszpasterskiej — mogą mieć bardzo negatywne konsekwencje i utrudniać właściwe rozumienie prawdziwej wspólnoty eklezjalnej. Praktyki takie występują głównie w niektórych regionach, czasem zaś są bardzo zróżnicowane nawet w obrębie jednego regionu.

Przypominają one jednak o poważnej odpowiedzialności duszpasterskiej, jaka spoczywa przede wszystkim na biskupach¹⁵ i na tych, których zadaniem jest umacnianie i ochrona powszechnej dyscypliny Kościoła, opartej na określonych zasadach doktrynalnych, jednoznacznie sformułowanych już przez Powszechny Sobór Watykański II¹⁶ i przez późniejsze Magisterium papieskie¹⁷.

Proces refleksji podjęty przez nasze dykasterie, obrady sympozjum, w którym uczestniczyli przedstawiciele Episkopatów najbardziej zainteresowanych problemem, wreszcie rozległe konsultacje przeprowadzone wśród przewodniczących licznych Konferencji Episkopatów, innych hierarchów oraz ekspertów reprezentujących wiele dyscyplin nauk kościelnych i różne regiony geograficzne — wszystko to ujawniło wyraźną zbieżność poglądów w sprawach poruszonych w niniejszej Instrukcji. Mimo to nie należy jej uważać za wyczerpującą, zarówno dlatego że omawia ona tylko sytuacje najbardziej dziś rozpowszechnione, jak i ze względu na ogromne zróżnicowanie konkretnych okoliczności, w jakich sytuacje te występują.

Niniejszy tekst, oparty na solidnym fundamencie nadzwyczajnego i zwykłego nauczania Kościoła, zostaje przekazany zainteresowanym biskupom, aby wiernie realizowali jego zalecenia, ale jest także podany do wiadomości pasterzy tych okręgów kościelnych, w których nieprawidłowe praktyki jeszcze nie zostały odnotowane, lecz mogą się pojawić już wkrótce, jako że zjawiska te rozpowszechniają się bardzo szybko.

Zanim odpowiemy na konkretne pytania, jakie do nas skierowano, uważamy za konieczne zwięzłe przedstawienie zasadniczych elementów teologii sakramentu święceń i jego znaczenia w strukturze Kościoła: pozwoli to zrozumieć podstawy, na jakich opiera się dyscyplina kościelna, której celem jest ochrona zakresu praw i zadań wszystkich, w duchu poszanowania prawdy i kościelnej komunii oraz w trosce o «zbawienie dusz, które zawsze winno być w Kościele najwyższym prawem»¹⁸.

PODSTAWY TEOLOGICZNE

1. Kapłaństwo powszechne i kapłaństwo urzędowe

Chrystus Jezus, Najwyższy i Wieczny Kapłan, pragnął, aby Jego jedyne i niepodzielne kapłaństwo stało się udziałem Jego Kościoła. Jest on ludem Nowego Przymierza, w którym «ochrzczeni (...) poświęceni są przez odrodzenie i namaszczenie Duchem Świętym, jako dom duchowy i święte kapłaństwo, aby przez wszystkie właściwe chrześcijaninowi uczynki składać ofiary duchowe i głosić moc Tego, który wezwał ich z ciemności do swego przedziwnego światła (por. 1 P 2, 4-10)»¹⁹. «Jeden tedy jest Lud Boży wybrany: ’jeden Pan, jedna wiara, jeden chrzest’ (Ef 4, 5); wspólna jest godność członków wynikająca z ich odrodzenia się w Chrystusie, wspólna łaska synów, wspólne powołanie do doskonałości»²⁰. Chociaż w tym «co się tyczy godności i wspólnej wszystkim wiernym działalności około budowania Ciała Chrystusowego, prawdziwa równość panuje wśród wszystkich», niektórzy z woli Chrystusa zostają ustanowieni «nauczycielami, szafarzami tajemnic i pasterzami innych»²¹. Zarówno powszechne kapłaństwo wiernych, jak i kapłaństwo urzędowe, czyli hierarchiczne, «choć różnią się istotą, a nie stopniem tylko, są sobie jednak wzajemnie przyporządkowane; jedno i drugie bowiem we właściwy sobie sposób uczestniczy w jedynym kapłaństwie Chrystusowym»²². Istnieje między nimi rzeczywista jedność, ponieważ Duch Święty jednoczy Kościół we wspólnocie i w służbie oraz udziela mu różnorodnych darów hierarchicznych i charyzmatycznych²³.

O istotnej różnicy między kapłaństwem powszechnym a kapłaństwem urzędowym nie stanowi zatem kapłaństwo Chrystusa, które pozostaje jedyne i niepodzielne, ani też świętość, do której powołani są wszyscy wierni: «kapłaństwo urzędowe samo z siebie nie oznacza bowiem wyższego stopnia świętości w stosunku do powszechnego kapłaństwa wiernych; natomiast w sakramencie święceń prezbiterzy otrzymują od Chrystusa w Duchu szczególny dar, aby pomagali Ludowi Bożemu w wiernym i pełnym urzeczywistnianiu powszechnego kapłaństwa»²⁴. W dziele budowania Kościoła, Ciała Chrystusa, zostaje zachowana różnorodność członków i funkcji, ale jeden jest Duch, który dla pożytku Kościoła rozdziela swoje wielorakie dary z hojnością dorównującą Jego bogactwu i potrzebom posługiwania (por. 1 Kor 12, 1-11)²⁵.

Różnica polega na sposobie uczestnictwa w kapłaństwie Chrystusa i jest istotna w tym sensie, że «podczas gdy kapłaństwo wspólne wiernych urzeczywistnia się przez rozwój łaski chrztu, przez życie wiarą, nadzieją i miłością, przez życie według Ducha, to kapłaństwo urzędowe służy kapłaństwu wspólnemu. Przyczynia się ono do rozwoju łaski chrztu wszystkich chrześcijan»²⁶. W konsekwencji kapłaństwo urzędowe «różni się istotowo od wspólnego kapłaństwa wiernych, ponieważ udziela świętej władzy w służbie wiernym»²⁷. Dlatego kapłan powinien «wzrastać w świadomości głębokiej komunii, która wiąże go z Ludem Bożym», aby budzić i umacniać «współodpowiedzialność za powszechną i jedyną misję zbawienia, czego wyrazem jest chętne i życzliwe ukazywanie wartości wszystkich charyzmatów i funkcji, które wierzący otrzymują od Ducha dla zbudowania Kościoła»²⁸.

Przymioty, które odróżniają urzędowe kapłaństwo biskupów i kapłanów od powszechnego kapłaństwa wiernych, a w konsekwencji wyznaczają także zakres współpracy tych ostatnich z posługą kapłańską, można zwięźle ująć w następujący sposób:

a) kapłaństwo urzędowe jest zakorzenione w sukcesji apostolskiej i wyposażone w świętą władzę²⁹, która oznacza zdolność i powinność działania w imieniu i w zastępstwie Chrystusa Głowy i Pasterza³⁰;

b) sprawia ono, że święci szafarze stają się sługami Chrystusa i Kościoła poprzez autorytatywne głoszenie słowa Bożego, sprawowanie sakramentów i pasterskie przewodzenie wiernym³¹;

Oparcie posługi wynikającej ze święceń kapłańskich na fundamencie sukcesji apostolskiej — jako że posługa ta jest kontynuacją misji, jaką apostołowie otrzymali od Chrystusa — stanowi kluczowy element katolickiej eklezjologii³².

Posługa wynikająca ze święceń kapłańskich została zatem ustanowiona na fundamencie apostołów dla zbudowania Kościoła³³: «jest ona wyłącznie służbą Kościołowi»³⁴. «Z naturą sakramentalną posługi kościelnej jest wewnętrznie związany jej charakter służebny. Istotnie, całkowicie zależąc od Chrystusa, który posyła i wyposaża we władzę, pełniący posługę są rzeczywiście ’sługami Chrystusa’ (Rz 1, 1), na obraz Chrystusa, który dobrowolnie przyjął ’postać sługi’ (Flp 2, 7). Ponieważ słowo i łaska, których są szafarzami, nie należą do nich, ale są słowem i łaską Chrystusa, który powierzył im je dla innych, stają się oni dobrowolnie sługami wszystkich»³⁵.

2. Jedność i różnorodność zadań związanych z posługą wynikającą ze święceń kapłańskich

Funkcje posługi wynikającej ze święceń kapłańskich, rozpatrywane łącznie, mają jeden wspólny fundament³⁶ i stąd tworzą niepodzielną całość. Jedna i niepodzielna jest bowiem — tak jak w Chrystusie³⁷ — podstawa zbawczego działania, którą kapłan ukazuje i urzeczywistnia pełniąc funkcję nauczania i uświęcania innych wiernych oraz kierowania nimi. Ta jedność określa zasadniczy charakter funkcji posługi kapłańskiej, które są zawsze sprawowaniem różnych aspektów misji Chrystusa, Głowy Kościoła.

Jeśli zatem wykonywanie munus docendi, sanctificandi et regendi przez wyświęconego kapłana stanowi istotę posługi pasterskiej, to różne funkcje pasterzy tworzą nierozerwalną jedność i stąd nie mogą być rozpatrywane oddzielnie, ale przeciwnie — tylko jako wzajemnie powiązane i uzupełniające się części jednej całości. Tylko w niektórych z nich, i to tylko w określonej mierze, mogą współdziałać z pasterzami również wierni nie wyświęceni, jeśli zostaną powołani do takiej współpracy przez uprawnioną władzę i we właściwy sposób. Jezus Chrystus bowiem «sam w ciele swoim, to znaczy w Kościele, ustawicznie rozdziela dary posługiwania, przez które Jego mocą świadczymy sobie wzajemnie posługi ku zbawieniu»³⁸. «Sam fakt wykonywania tych zadań nie czyni wiernego świeckiego pasterzem, bowiem o urzędowej naturze posługi nie stanowi rodzaj spełnianych funkcji, lecz przyjęcie sakramentalnych święceń. Tylko sakrament kapłaństwa przesądza o tym, że posługa urzędowa jest szczególną formą uczestnictwa w urzędzie Chrystusa Głowy i Pasterza i w Jego wiecznym kapłaństwie. Do spełniania niektórych funkcji w zastępstwie pasterza uprawnia w sposób bezpośredni i formalny oficjalne upoważnienie otrzymane od samego pasterza, a ich konkretna realizacja odbywa się pod kierunkiem władzy kościelnej»³⁹.

Należy stanowczo potwierdzić to nauczanie, ponieważ pewne praktyki, podejmowane w celu złagodzenia skutków liczebnego niedoboru kapłanów we wspólnotach, opierały się w niektórych przypadkach na koncepcji powszechnego kapłaństwa wiernych, która przesłania jego naturę i szczególny sens, prowadząc między innymi do zmniejszenia liczby kandydatów do kapłaństwa oraz do zatarcia specyfiki seminarium jako właściwego miejsca formacji kandydata do kapłaństwa sakramentalnego. Są to zjawiska głęboko wzajemnie powiązane, a ich współzależność powinna się stać przedmiotem refleksji, która pozwoli sformułować mądre wnioski praktyczne.

3. Niezastąpiona rola posługi wynikającej ze święceń kapłańskich

Aby wspólnota wiernych mogła nazywać się Kościołem i być nim rzeczywiście, nie może powoływać swoich pasterzy na podstawie kryteriów typowych dla ludzkich zrzeszeń czy dla życia politycznego. Każdy Kościół partykularny zawdzięcza swojego przewodnika Chrystusowi, ponieważ w istocie rzeczy to On obdarzył Kościół posługą apostolską i stąd żadna wspólnota nie ma prawa nadać jej sama sobie⁴⁰ ani ustanowić jej w drodze delegowania. Wykonywanie munus nauczania i rządzenia wymaga bowiem kanonicznego, czyli prawnego określenia przez autorytet hierarchiczny⁴¹.

Kapłaństwo sakramentalne jest zatem niezbędnym warunkiem samego istnienia wspólnoty jako Kościoła: «Nie należy więc uważać, że kapłaństwo sakramentalne jest (...) późniejsze w stosunku do wspólnoty kościelnej, tak jakby mogła ona powstać bez tego kapłaństwa»⁴². Istotnie, jeżeli we wspólnocie zabraknie kapłana, zostaje ona pozbawiona sakramentalnej praktyki i funkcji Chrystusa Głowy i Pasterza, która ma kluczowe znaczenie dla życia samej wspólnoty kościelnej.

Kapłaństwo sakramentalne jest zatem absolutnie niezastąpione. Wynika stąd bezpośrednio, że pilnie potrzebne jest aktywne, dobrze zorganizowane i systematyczne duszpasterstwo powołaniowe, które da Kościołowi niezbędnych mu kapłanów, oraz że należy zapewnić staranną formację tym, którzy w seminariach przygotowują się do kapłaństwa. Wszelkie inne próby rozwiązania problemów, jakie wynikają z braku kapłanów, z pewnością okażą się nieskuteczne.

«Obowiązek budzenia powołań ciąży na całej społeczności chrześcijańskiej, która winna spełniać go przede wszystkim przez życie w pełni chrześcijańskie»⁴³. Wszyscy wierni powinni wywiązywać się z tej wspólnej odpowiedzialności przez coraz wierniejsze naśladowanie Jezusa Chrystusa, które dopomoże osobom powołanym w przyjęciu wezwania, przezwyciężając obojętność środowiska, zwłaszcza w społeczeństwach najbardziej zmaterializowanych.

4. Współpraca wiernych nie wyświęconych z posługą pasterską

Pośród różnych aspektów uczestnictwa w misji Kościoła wiernych, którzy nie przyjęli święceń kapłańskich, dokumenty soborowe rozpatrują ich bezpośredni udział w konkretnych zadaniach duszpasterzy⁴⁴. Istotnie, «pasterze mogą też w razie potrzeby, kierując się zawsze pożytkiem Kościoła i stosując do norm prawa powszechnego, powierzać świeckim określone funkcje, które choć są związane z urzędem pasterza, nie wymagają święceń kapłańskich»⁴⁵. Współpraca ta została uregulowana przez ustawodawstwo posoborowe, a zwłaszcza przez nowy Kodeks Prawa Kanonicznego.

Kodeks określa najpierw obowiązki i prawa wszystkich wiernych⁴⁶, a w następnym tytule poświęca uwagę obowiązkom i prawom wiernych świeckich, omawiając nie tylko te, które są specyficzne dla ich pozycji świeckiej laikatu⁴⁷, ale także inne zadania i funkcje, które nie są im przypisane w sposób wyłączny. Niektóre z nich dotyczą wszystkich wiernych, zarówno wyświęconych, jak i nie wyświęconych⁴⁸, inne natomiast stanowią formę bezpośredniej współpracy z sakramentalną posługą wiernych wyświęconych⁴⁹. W odniesieniu do tych ostatnich zadań i funkcji wiernym nie wyświęconym nie przysługuje prawo do ich wykonywania, ale są oni «zdolni, by otrzymać od świętych pasterzy te urzędy kościelne i posługi, które wolno im piastować zgodnie z przepisami prawa»⁵⁰ lub też «z braku szafarzy (...) mogą wykonywać pewne obowiązki w ich zastępstwie (...) zgodnie z przepisami prawa»⁵¹.

Aby ta współpraca z posługą kapłańską przebiegała harmonijnie, konieczne jest — w celu uniknięcia wypaczeń duszpasterskich i nadużyć dyscyplinarnych — poprawne rozumienie zasad doktrynalnych, a następnie konsekwentne i stanowcze dążenie do tego, aby w całym Kościele przestrzegano skrupulatnie i lojalnie obowiązujących przepisów, nie stosując bezpodstawnie kryterium «wyjątkowości» w sytuacjach, których nie można uznać za wyjątkowe.

W przypadkach gdy dochodzi do nadużyć i niewłaściwych praktyk, pasterze powinni powziąć niezbędne i stosowne kroki, aby zawczasu zapobiec ich rozpowszechnieniu się oraz nie dopuścić do zniekształcenia właściwej wizji samej natury Kościoła. W szczególności niech wprowadzają w praktykę istniejące już przepisy dyscyplinarne, które wskazują, jak należy właściwie rozumieć i respektować odrębność i wzajemną komplementarność funkcji o żywotnym znaczeniu dla wspólnoty eklezjalnej. Tam zaś gdzie takie niewłaściwe praktyki są już rozpowszechnione, konieczna jest natychmiastowa interwencja kompetentnej władzy: działając w sposób odpowiedzialny, staje się ona prawdziwym twórcą wspólnoty, którą można zbudować wyłącznie na fundamencie prawdy. Wspólnota, prawda, pokój i miłość to pojęcia wzajemnie zależne⁵².

W świetle przypomnianych powyżej zasad zostaną obecnie wskazane stosowne działania, jakie należy podjąć, aby przeciwstawić się nadużyciom, o których informowano nasze dykasterie. Przedstawione poniżej rozporządzenia są oparte na prawodawstwie Kościoła.

Część druga

Komentarze i uwagi związane z Instrukcją:

• Winfried Aymans, Konieczność zmian w określonych dziedzinach
• Herbert Schambeck, Struktura laikatu
• Francesco Moraglia, Pozytywna rola świeckich w misji Kościoła
• Francis X. Maier, Refleksje o wiernych nie wyświęconych i posłudze kapłańskiej
• Kard. Joseph Ratzinger, Kilka uwag ogólnych na temat zasad i kwestii doktrynalnych