Struktura laikatu

Określenie zakresu kompetencji i odpowiedzialności to istotny warunek spójności każdej struktury. Jest to zasada uniwersalna, w szczególności zaś dotyczy struktury Kościoła katolickiego. «Instrukcja o niektórych kwestiach dotyczących współpracy wiernych świeckich w ministerialnej posłudze kapłanów», ogłoszona publicznie 13 listopada 1997 r., wnosi cenny wkład w zrozumienie struktury Kościoła katolickiego; dopiero bowiem znajomość zakresu kompetencji pozwala działać w sposób odpowiedzialny.

Zasadniczym postulatem Instrukcji jest odpowiedzialne myślenie i działanie w Kościele katolickim, pojmowane jako zadanie wiary w służbie Jezusowi Chrystusowi dla zbawienia ludzi. Warto podkreślić, że Instrukcja powstała jako owoc współpracy ośmiu watykańskich dykasterii, co jest kolejnym, cennym wyrazem uznania przez Stolicę Apostolską wielostronności pracy świeckich. Instrukcja została także zatwierdzona przez Papieża Jana Pawła II.

Papież Jan Paweł II zawsze przywiązywał szczególną wagę do jedności i współpracy biskupów, kapłanów, zakonników i wiernych świeckich w Kościele. Świadczy o tym także treść Instrukcji, która powołuje się zarówno na postanowienia Soboru Watykańskiego II, zawarte zwłaszcza w konstytucji dogmatycznej o Kościele Lumen gentium i w dekrecie o apostolstwie świeckich Apostolicam actuositatem, jak i na posynodalną adhortację Christifideles laici o powołaniu i posłannictwie świeckich w Kościele (1988 r.). Rzecz jasna, Instrukcja musi też brać pod uwagę sytuację Kościoła zmagającego się z niedoborem kapłanów i w tym kontekście uwzględnia różnice między krajami rozwijającymi się a uprzemysłowionymi.

Jeszcze przed swoim wyborem na Namiestnika Chrystusowego Jan Paweł II, który już za pontyfikatu Pawła VI był konsultorem Rady ds. Świeckich, zajmował się szeroko kwestią odpowiedzialności chrześcijan w świecie i w ten sposób zarysował pewną wizję Kościoła, którą później rozwinęła konstytucja o Kościele Lumen gentium. Konstytucja ta zajmuje się relacją, jaka istnieje między kapłanami oraz wiernymi a kapłaństwem Chrystusa.

W 1964 r. Karol Wojtyła napisał: «Kiedy ktoś mnie pyta, jaką rolę powinni odgrywać w Kościele chrześcijanie świeccy, odpowiadam: rola ta polega na nieustannej realizacji w świecie dzieła Chrystusa Syna Bożego, a to zadanie wypełnia się środkami dostępnymi w świecie» (Lud Boży, w: «Przewodnik katolicki», 1964, s. 65); i dodał: «Świeccy na swój sposób budują Kościół. Budują, to znaczy tworzą; są twórczy przez twórczą moc całego swojego życia, to znaczy przez pracę, radość, odpoczynek i cierpienie. Źródłem tej twórczej mocy jest Ewangelia» (tamże).

W Ewangelii sam Chrystus przemawia do nas, do kapłanów i wiernych, którzy służą Mu razem, choć każdy na swój sposób. Jedni i drudzy są ze sobą wzajemnie powiązani, można by wręcz mówić o wzajemnej zależności w jedności powołania.

Instrukcja bardzo jasno tłumaczy, na czym polega jedność misji Kościoła i jaki jest jej zasięg; mówi o współpracy wszystkich wiernych «w obydwu dziedzinach misji Kościoła — zarówno na płaszczyźnie duchowej, w przekazywaniu ludziom Chrystusowego orędzia i Jego łaski, jak też w działalności doczesnej, która polega na przenikaniu i doskonaleniu duchem ewangelicznym rzeczywistości doczesnej. (...) Wierni świeccy obojga płci mają tu niezliczone możliwości aktywnego działania» (Wprowadzenie).

W obecnym czasie, kiedy podejmujemy wysiłek nowej ewangelizacji, wzajemnie uzupełniające się misje kapłanów i świeckich mają wielkie znaczenie. Instrukcja stwierdza, że są one równie niezbędne, i wyjaśnia, na czym polega ich odmienność i wzajemna komplementarność. Słusznie podkreśla przy tym, że «współpracować nie znaczy bowiem zastępować» (tamże). Współpraca kapłanów i świeckich wymaga odpowiedzialności za Kościół, specyficznej dla każdej ze stron. Wymaga jedności — ukazanej w Instrukcji — między posługą przewodzenia Eucharystii a przewodzeniem wspólnocie, która to jedność odpowiada sakramentalnemu charakterowi Kościoła. Właśnie dlatego wierni świeccy mają jedynie głos doradczy na forum diecezjalnej i parafialnej rady duszpasterskiej, zaś przewodzi tej ostatniej proboszcz. Odmienność zadań sprawia też, że głoszenie homilii i sprawowanie Eucharystii jest zastrzeżone wyłącznie dla kapłana. Współpraca bowiem nie czyni świeckiego pasterzem (art. 1, § 3)! Fakt, że kapłaństwo sakramentalne nie może być w żaden sposób zastąpione, wyznacza granice i różnice między zadaniami kapłanów i świeckich.

Miejsce świeckich w Kościele jest określone przez fakt, że są ochrzczeni, oraz przez ich osadzenie w świecie. Słowo «laikat» wywodzi się z greckiego rdzenia laos, który podobnie jak kleros (część, dział) oznaczał pierwotnie cały Lud Boży jako społeczność odróżniającą się od nie ochrzczonych, a więc wspólnotę wierzących. Dość wcześnie słowo to zaczęło oznaczać «wspólnotę wiernych nieduchownych» (por. Audomar Scheuermann, Der Laie in der Kirche, w: «Apostolat und Familie, Festschrift für Opilio Kardinal Rossi», red. Herbert Schambeck, Berlin 1980, s. 50 n.).

Kościół jest Ludem Bożym, który jednoczy — jak wiadomo — duchowieństwo i świeckich. O odrębności tych dwóch kategorii decyduje odmienność zadań, ustanowiona przez Chrystusa. Soborowa konstytucja o Kościele po omówieniu tajemnicy Kościoła zajmuje się najpierw w drugim rozdziale Ludem Bożym jako całością, a potem dopiero omawia poszczególne kategorie, takie jak hierarchia, świeccy, osoby konsekrowane.

Zadania, jakie przysługują w tej perspektywie wiernym świeckim, zostały już wyraźnie określone przez Kodeks Prawa Kanonicznego. Stanowi on, że świeccy mają obowiązek «współpracować (...), ażeby Boże przepowiadanie zbawienia było poznane przez wszystkich ludzi na całym świecie i przez nich przyjęte» (kan. 225, § 1). Drugi paragraf tego samego kanonu stanowi, że szczególnym obowiązkiem świeckich jest «przepajać i udoskonalać duchem ewangelicznym porządek doczesny, dając w ten sposób w dokonywaniu tych spraw i w wykonywaniu świeckich funkcji szczególne świadectwo Chrystusowi».

To szczególne zadanie świeckich, wynikające z ich zakorzenienia w świecie, wykracza poza sakralną sferę Kościoła i każe im działać aktywnie także w świeckiej dziedzinie życia ludzi. Jak stwierdzał już dokument przygotowawczy Synodu poświęconego świeckim (1986 r.), zadaniem duchowieństwa jest przede wszystkim «troska o rozwój kościelnej wspólnoty», świeckich zaś «chrześcijańska animacja rzeczywistości doczesnych».

Te wielokrotnie już wspominane «rzeczywistości doczesne» obejmują bardzo rozległe dziedziny działalności świeckich: biorą początek zazwyczaj z osobistych relacji międzyludzkich, jakie rozwijają się przede wszystkim w małżeństwie i rodzinie, w miejscu pracy, w społeczeństwie, w państwie i w społeczności międzynarodowej. Katolicka nauka społeczna ukazuje możliwości takiego społecznego zaangażowania na płaszczyźnie prywatnej, publicznej, państwowej i międzynarodowej.

Realizując katolicką naukę społeczną wierny świecki może uczestniczyć w życiu prywatnym i społecznym w wielu formach, które są niedostępne dla kapłanów, i dawać świadectwo ścisłej więzi między chrześcijańskim apostolstwem a odpowiedzialnością za sprawy społeczne. W tym kontekście Instrukcja podkreśla znaczenie współpracy świeckich w takich dziedzinach, jak ochrona zdrowia, opieka społeczna, wychowanie, opieka nad więźniami i duszpasterstwo wojskowe. Dozwolone jest również wygłaszanie homilii przez świeckich poza Mszą św., podczas nabożeństw liturgicznych innych niż Eucharystia, a także prowadzenie przez świeckich, mających specjalne upoważnienie, nabożeństw w sytuacjach niedoboru lub braku kapłanów, które wszakże nie mogą zastępować ofiary eucharystycznej.

Ze względu na występującą dziś sytuację braku kapłanów Instrukcja wspomina też o zadaniach świeckich jako «szafarzy nadzwyczajnych» chrztu i komunii św. oraz jako przewodniczących nabożeństw ślubnych i pogrzebowych.

Czerpiąc z doświadczeń praktyki duszpasterskiej, Instrukcja wskazuje możliwości dozwolonej współpracy świeckich z posługą kapłanów, ale wyznacza także jej granice. Wyraźnie określa miejsce duchownych i świeckich w Kościele. Pozwala to uniknąć klerykalizacji laikatu i laicyzacji kleru. Każdy spełnia właściwe sobie zadanie. Ich wykonywanie przez świeckich wymaga właściwej formacji wstępnej i permanentnej, odpowiedniej duchowości i stylu życia, a także specjalnego upoważnienia ze strony prawomocnych władz Kościoła.

Bardzo słusznie Instrukcja przypomina też, że z jednej strony świeccy nie mogą używać podczas nabożeństw paramentów liturgicznych, z drugiej zaś, że mają ich używać duchowni. Miejsce i rola każdego w Kościele powinny być łatwo rozpoznawalne i nikt nie powinien ich ukrywać.

W ten sposób Instrukcja ukazuje na tle liturgii i poprzez posługę kapłanów i świeckich publiczny obraz naszego Kościoła, a także odpowiedzialność władz w strukturze Kościoła oraz tak potrzebną dzisiaj — m.in. ze względu na brak kapłanów — współpracę między duchownymi i świeckimi. Nikt — czy to biskup, kapłan, zakonnik czy świecki — nie powinien ukrywać swojego miejsca i roli w Kościele. Realizując wzajemnie uzupełniające się zadania, wszyscy wnoszą wkład w pracę w winnicy Pańskiej. Także posługa świeckich, dobrowolna, wielkoduszna i pełniona z wiarą, przede wszystkim w środowisku rodziny i pracy zawodowej, zasługuje na najwyższe uznanie i przyczynia się do urzeczywistnienia nauczania Soboru Watykańskiego II, zawartego w konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes. Tak pojmowana współpraca świeckich z posługą kapłanów może być źródłem radości i nadziei. Instrukcja wskazuje drogę do tego celu.

Herbert Schambeck