Asertywność i komunikacja katechety - w kierunku społecznej formacji katechetów

Copyright © Wydawnictwo WAM 2002

Ks. Radosław Chałupniak

ASERTYWNOŚĆ I KOMUNIKACJA KATECHETY - W KIERUNKU SPOŁECZNEJ FORMACJI KATECHETÓW

1. Wprowadzenie

W jednym z Wojewódzkich Ośrodków Metodycznych, ktoś nad swoim biurkiem obok obrazka z siedzącą sową wypisał dużymi literami hasła, które warto sobie powtarzać: "Dzisiaj wszystko mi się uda! Lubię siebie! Lubię szkołę! Ja też potrafię! Chcę być lepszy! Dam sobie radę! Mam wiele mocnych stron!". Jest to oczywiście przejaw "pozytywnego myślenia", dobrego nastawienia, wracania do sytuacji udanych, znanej z psychoterapii "kotwicy", która pomaga w pokonywaniu kolejnych zawodowych i życiowych trudności.

Wiele już napisano na temat możliwości wykorzystania tego typu pozytywnych myśli i ich wpływu na owocność międzyludzkich oddziaływań, w tym dydaktycznych i pedagogicznych. W obecnym artykule pragnę podjąć po raz kolejny kwestię społecznej formacji katechetów ze szczególnym uwzględnieniem asertywności jako przejawu właściwej relacji do siebie i do innych. Cały problem dotyczy niezwykle ważnej społecznej formacji katechetów.

2. Katecheta - jak wiele od niego zależy

Liczne badania potwierdzają tezę, że skuteczność wszelkiej katechezy, także szkolnej, w dużej mierze uzależniona jest od osoby katechety: od tego, kim on jest, jakie jest jego odniesienie do Boga i katechizowanych, jaka jest świadomość pełnionej przez niego misji i jak jest do niej przygotowany?⁽⁷¹³⁾. Oczywiście, nie wszystko zależy od niego. Owocność katechetycznego oddziaływania wynika z aktywności wszystkich osób biorących udział w procesie budzenia i kształtowania wiary. Aby przynieść pożądane efekty, cała relacja katecheta-katechizowani musi być pełna wzajemnego szacunku, oparta na akceptacji osób, otwarcie się i podjęcie egzystencjalnego dialogu. Z obu stron wymaga się wolności, tolerancji i odpowiedzialności. Od katechety jednak rozpoczyna się. To przede wszystkim jego postawa wpływa na jakość katechetycznych odniesień.

Zaistnienie efektywnej katechezy bazuje na klimacie wzajemnego zaufania⁽⁷¹⁴⁾. Katecheza winna tworzyć taki klimat, choć istnieje powszechna świadomość, że nie jest to zadanie łatwe. Na pojawiające się problemy katecheta powinien być solidnie przygotowany.

Przed współczesnym katechetą stawia się wysokie wymagania. Jest on odpowiedzialny za wiarę swoich wychowanków. Od jego wpływu, od siły jego osobowości, od warunków, które stworzy, i zaufania, które zdobędzie, zależy w dużej mierze skuteczna katecheza. Tymczasem z wielu stron podnoszą się głosy, że w obecnej katechezie, która zachwyciła się narzędziami i środkami, katecheta "stając się ich obserwatorem i dystrybutorem, znacznie osłabił bezpośredni wpływ osobowy, który w katechezie biblijnej, tradycyjnej i w ogóle eklezjalnej był pierwszorzędny"⁽⁷¹⁵⁾. Takie znaczące osłabianie pozycji katechizującego sprzeciwia się istocie samej katechezy. O jego niezastąpionej roli wyraźnie wypowiadało się dawne Dyrektorium Katechetyczne (1971): "Najszlachetniejsze bowiem przymioty ludzkie i chrześcijańskie katechety bardziej gwarantują owocność katechezy, aniżeli wyszukane metody... Większą wagę trzeba przywiązywać do pracy katechety, niż do doboru tekstów czy innych pomocy"⁽⁷¹⁶⁾. Zarówno dokumenty kościelne, jak i obszerna literatura katechetyczna, jednoznacznie podkreślają znaczenie katechetów i ich nieustannej formacji. W podobnym duchu odnajdziemy wypowiedzi w nowym Dyrektorium Ogólnym o Katechizacji (1997): "Katecheta jest bezpośrednim mediatorem, który ułatwia komunikację między osobami i misterium Boga oraz między osobami we wspólnocie... Istotne znaczenie ma osobowa relacja katechety z osobą katechizowaną..."⁽⁷¹⁷⁾; "każda działalność duszpasterska, która nie opiera się w swojej realizacji na osobach rzeczywiście uformowanych i przygotowanych, naraża na niebezpieczeństwo swoją jakość"⁽⁷¹⁸⁾.

3. Katecheta - ciągły rozwój

Współcześnie wielokrotnie stawia się postulat: formacja katechetów musi na powrót stać się jednym z ważnych ogniw zainteresowania teorii i praktyki katechetycznej. Bez oddziaływania katechety niemożliwy jest proces katechizacji. Bez dobrze zorganizowanej formacji katechetycznej niemożliwa jest skuteczna katecheza ani w szkole, ani w parafii. "Dzieło katechezy wymaga od Kościoła intensywnej formacji katechistów"⁽⁷¹⁹⁾.

Formacja określana jest jako kształtowanie i tworzenie cech osobowych oraz przyjmowanie pewnego systemu wartości. Obecność katechezy w różnych środowiskach stawia przed katechizującymi zadanie wielostronnej formacji okresowej oraz wciąż pogłębianej formacji permanentnej. Przez formację katechetów rozumie się "proces zmierzający do ukształtowania dojrzałej, służebnej, dialogicznej i twórczej osobowości katechety, zdolnej do wspólnotowej pracy"⁽⁷²⁰⁾.

Z przytoczonej definicji wynika konieczność objęcia formacją także społecznego wymiaru osobowości katechety. Katecheta formuje siebie i jest formowany w relacjach do innych osób oraz dla innych. Posługa katechety skierowana jest ku ludziom, do których zostaje posłany. Oprócz istotnej pracy formacyjnej nad sobą, katecheta pracuje dla innych i z innymi. Ta praca "dla innych" stanowi centrum jego misji i zobowiązuje wszystkich odpowiedzialnych za katechetyczną formację do większego zaakcentowania nastawionego na głęboką komunikację jej społecznego wymiaru.

Tymczasem okazuje się, że o ile dość pokaźna literatura katechetyczna podejmuje problem formacji katechetów w wymiarze indywidualnym, to wyjątkowo niewielka jest liczba pozycji dotyczących tej formacji, nawet w szeroko rozumianym wymiarze społecznym⁽⁷²¹⁾. Postulat formacji społecznej katechetów musi być opracowany na podstawie literatury pedagogicznej z uwzględnieniem również pozycji z psychologii i psychoterapii.

Formacja katechetów dokonuje się na trzech zasadniczych płaszczyznach⁽⁷²²⁾: duchowym (być), intelektualnym (wiedzieć) i duszpasterskim (działać). Pierwsze dwa dotyczą przede wszystkim samej osobowości katechety i jej permanentnego dojrzewania. Formacja duszpasterska (pastoralna) określa katechetę w jego odniesieniu do katechizowanych. Ze wskazań dokumentów kościelnych wynika, że powinna to być formacja społeczna, interpersonalna. Winna opierać się zarówno na teologicznych, jak i psychologicznych prawidłowościach życia grupowego⁽⁷²³⁾. Nie może pozostać na samej tylko znajomości poszczególnych norm i zasad społecznych. Owszem, formacja społeczna zakłada zdobywanie wiedzy (model dydaktyczny), oglądanie instruktażowych sytuacji (model pokazowy), ale przede wszystkim, zgodnie z regułą: "zrób - spójrz - ucz się", kładzie nacisk na własną praktykę (model doświadczeniowy). Formacja duszpasterska domaga się ciągłego kształtowania praktycznych umiejętności w zakresie przekazu katechetycznego i ma być sposobem uczenia się sztuki katechetycznej⁽⁷²⁴⁾.

Istotnym zadaniem formacji katechetów jest przygotowywanie ich do przekazywania wartości chrześcijańskich dzieciom i młodzieży⁽⁷²⁵⁾, uczynienie katechetów zdolnymi do przekazywania Ewangelii⁽⁷²⁶⁾. Dobre zorientowanie katechety w teologicznej treści nie podlega dyskusji⁽⁷²⁷⁾. Formacja intelektualna jest zawsze konieczna i winna być nieustannie pogłębiana. Nie może być ona jednak rozumiana jedynie jako przygotowanie zawodowe (treściowe i metodyczne): nie wystarczy samo studium teologii, psychologii i dydaktyki⁽⁷²⁸⁾. Wiedza współczesnego katechety nie powinna ograniczać się tylko do pamięciowego opanowania określonych treści, lecz ma być ugruntowanym, przemyślanym i samodzielnie przepracowanym systemem.

W procesie formacji katechetów należy obficie czerpać z osiągnięć w zakresie współczesnych nauk teologicznych, jak również antropologicznych, bezpośrednio dotyczących człowieka i jego problemów⁽⁷²⁹⁾. Już sama prosta znajomość poszczególnych kategorii wzajemnego odnoszenia się do siebie ludzi może wpłynąć na komunikację katechety i uczniów. Przynajmniej na poziomie werbalnym może on zwrócić uwagę na swoje sposoby odnoszenia się do uczniów i przez to kontrolować ich efektywność⁽⁷³⁰⁾.

Specjaliści z dziedziny nauki o zachowaniach człowieka dopiero przed kilkudziesięciu laty zaczęli traktować stosunki międzyludzkie jako przedmiot swoich badań. Społeczna formacja katechetów, uwzględniająca specyfikę ich pracy, powinna odwoływać się do znanych z innych dziedzin obszarów wiedzy. Między innymi w przygotowaniu katechetów należy uwzględnić znane i skuteczne techniki, które potrzebne są do stworzenia wielostronnej komunikacji. Wiedza ta powinna znaleźć bezpośrednie zastosowanie w relacjach między katechetą i katechizowanymi. Specjaliści z zakresu przygotowania pedagogicznego rodziców i nauczycieli podkreślają, iż w każdej sytuacji istnieje możliwość postępowania, która może pomóc drugiemu człowiekowi przemyśleć osobiste problemy i znaleźć własne rozwiązania⁽⁷³¹⁾. Ukształtowane cechy osobowe oraz zdobyta wiedza mogą zostać całkowicie zaprzepaszczone w praktycznej działalności katechety, jeśli zabraknie mu komunikatywności i zdolności przekazu⁽⁷³²⁾. Formacja przyszłych i aktualnych wychowawców winna być ukierunkowana na zdobywanie wszechstronnej wiedzy teoretycznej i wykorzystywanie jej w katechezie.

4. Formacja ukierunkowana na komunikację

Według S. Kulpaczyńskiego w stałej formacji katechetów "powinny jeszcze mocniej dominować problemy psychologiczne, zdobywanie umiejętności komunikowania wewnątrz i międzygrupowego, nabywanie wprawy w organizowaniu zająć młodzieży, także poza katechezą. Troska o formację tego typu może obfitować w liczne eksperymenty dotyczące form organizacyjnych, metodyki, a jako stały punkt powinna mieć rzeczową wymianę doświadczeń katechetycznych"⁽⁷³³⁾. Umiejętność nawiązywania kontaktów przez katechetę zawsze będzie ważniejsza od przekazywanej przez niego wiedzy oraz metod, którymi się przy tym posługuje.

Opracowany w Polsce na początku lat dziewięćdziesiątych Program przedmiotów obowiązkowych w diecezjalnych kolegiach katechetycznych zawiera elementy psychopedagogiki i psychologii komunikacji. W ramach psychopedagogiki omawia się wymiary, klasyfikację i znaczenie relacji wychowawczej oraz podstawowe sposoby efektywnego komunikowania. Program postuluje także tematy dotyczące barier i przeszkód w komunikacji interpersonalnej (np. subiektywna percepcja rzeczywistości, komunikacja paradoksalna czy równoległa) oraz kompetencji komunikacyjnej. Omawia się równocześnie rolę istotnych cech, które powinien przejawiać przyszły katecheta w zakresie komunikacji, a więc empatii, werbalizacji swoich przeżyć oraz asertywności⁽⁷³⁴⁾.

Istnieje nagląca potrzeba, by współczesnych katechetów, oprócz rozległej wiedzy, cechowała także bardzo praktyczna kompetencja komunikacyjna (niem. Kommunikationsfähigkeit)⁽⁷³⁵⁾. Pod tym terminem kryje się sprawność przekazywania i odbierania komunikatów w różnych sytuacjach⁽⁷³⁶⁾. W szerszym znaczeniu kompetencja tego typu definiowana jest jako zdolność wchodzenia w interakcje i wybierania zachowań komunikacyjnych w taki sposób, aby w spotkaniach twarzą w twarz z innymi doprowadzały do celów i były dostosowane do wymagań sytuacji⁽⁷³⁷⁾. Sformułowanie to oznacza również przyswojenie sobie i swobodne posługiwanie się podstawowymi umiejętnościami interpersonalnymi. Zalicza się do nich:

• umiejętność prawidłowego komunikowania się,
• umiejętność rozwiązywania konfliktów,
• umiejętność efektywnej współpracy,
• umiejętność udzielania pomocy⁽⁷³⁸⁾.

Umiejętności interpersonalne katechety określają jego sprawne i skuteczne prowadzenie klasy jako grupy⁽⁷³⁹⁾. Przez kompetencję społeczną rozumie się "opanowanie niezbędnych umiejętności pozwalających uzyskać u innych ludzi pożądane efekty w sytuacjach społecznych"⁽⁷⁴⁰⁾. W odniesieniu do katechety kompetencja komunikacyjna jest bardzo ważna, ponieważ przez cały czas swej pracy wchodzi on w różnego rodzaju relacje, które stanowią o powodzeniu albo niepowodzeniu jego misji⁽⁷⁴¹⁾.

Przygotowanie katechetów do nawiązywania i podtrzymywania kontaktów osobistych jest jedną z zasadniczych spraw w ich formacji. Na katechezie, podobnie jak w rodzinie czy w każdej innej wspólnocie, nie istnieje alternatywa: albo "ja zwyciężam, ty przegrywasz", albo "ja przegrywam, ty zwyciężasz"⁽⁷⁴²⁾. W katechezie albo obie strony "odnoszą zwycięstwo", albo obie "przegrywają". Celem nie jest przekonanie "przeciwnika" (za każdą cenę - nawet przez ucieczkę do technik manipulacyjnych), ale wspólne zbliżenie się do prawdy, jej poszukiwanie i poznanie. Przedmiotem wszelkich umiejętności interpersonalnych nie powinno być sprawne manipulowanie innymi ludźmi, ale tworzenie czy też współtworzenie takich warunków, które sprzyjają rozwojowi człowieka i realizacji jego konstruktywnych możliwości⁽⁷⁴³⁾. Tak więc nie sama skuteczność oddziaływań katechetycznych staje się w formacji katechetów pierwszorzędną, ale uwrażliwienie na podmiotowość innych osób, nastawienie na spotkanie i tworzenie wspólnoty.

Konieczność "zespolenia się z wychowankiem" dla osiągnięcia celów katechezy wyklucza traktowanie katechizowanych jako konkurentów, a tym bardziej wrogów⁽⁷⁴⁴⁾. Skuteczność katechezy nie jest sukcesem jedynie katechety czy katechizowanego, ale jest uzależniona od ich wzajemnego współdziałania, od efektywnych sposobów porozumiewania się między nimi, od ogólnie pojętego procesu komunikacji wszystkich zaangażowanych w katechezę osób.

Często zdarza się, że katecheta, który dopiero rozpoczyna swoją posługę, nie posiada jeszcze uporządkowanej wiedzy według określonych zasad, a tym bardziej nie ma jeszcze zwartego systemu katechetycznych doświadczeń. Nierzadko wykazuje więc chwiejność i niezdecydowanie w swych poglądach, w postawie i metodach pracy. "Nie umie zdecydowanie odrzucić tego, co jednostkowe i hipotetyczne, a opowiedzieć się za tym, co zasadnicze i przyszłościowe"⁽⁷⁴⁵⁾. Niekiedy okazuje się, iż wiara i wiedza przestają być wystarczające, a sam katecheta przerabia "coś" i mówi "o czymś" nie dotykając istoty rzeczy i nie podchodząc do problemów egzystencjalnie⁽⁷⁴⁶⁾. Co gorsze, nie rozwijając się intelektualnie i duchowo, katecheta popada równocześnie w swoistą stagnację społeczną. Tego typu sytuacje powinny być brane pod uwagę w kształtowaniu kompetencji katechetów.

Szczególnym zadaniem formacji permanentnej, zwłaszcza w odniesieniu do mniej doświadczonych katechetów, jest wzmacnianie i rozwijanie ich kompetencji intelektualnych, duchowych i społecznych. M. Majewski podkreślał, że bardziej jeszcze niż na wiedzę i jej przekazywanie należy w formacji położyć nacisk na pielęgnowanie przez katechetów "zdolności otwierania się na ludzi, zdobywania ich zaufania, życzliwości i uznania"⁽⁷⁴⁷⁾. Komunikacja interpersonalna, zakładająca równowagę pomiędzy przekazem treści (wiedzy) a tworzeniem i kształtowaniem relacji, wymaga od katechety szczególnej wrażliwości na katechizowanych⁽⁷⁴⁸⁾. Współczesna katechetyka wskazuje wyraźnie na konieczność interpersonalnej formacji wszystkich katechetów, a zwłaszcza mniej doświadczonych, którym praca na terenie szkoły może przynieść początkowo wiele trudności.

W innej sytuacji znajduje się doświadczony katecheta. Posiada on najczęściej własny, sprawdzony styl prowadzenia katechezy, a także wchodzenia w interakcje z całą klasą i poszczególnymi uczniami. Nie oznacza to jednak, że może to być styl niezmienny. Każdy katecheta, chcąc skutecznie katechizować, winien optymalnie kształtować swoje dyspozycje poprzez ćwiczenia interpersonalne⁽⁷⁴⁹⁾. Katechetycy - za psychologami społecznymi - wychodzą z założenia, iż można formować swoje relacje z innymi i przez to wpływać na ich efektywność. Pozytywne wyniki różnego rodzaju treningów interpersonalnych dowodzą, że stosunki społeczne poddają się planowaniu i kontroli⁽⁷⁵⁰⁾.

Zarówno mniej, jak i bardziej doświadczeni katecheci potrzebują stałej formacji, która zmierza do kształtowania oraz pogłębiania komunikacji interpersonalnej. Jak wcześniej zostało to już wskazane, wyłącznie teoretyczne wprowadzenie w style prowadzenia grup nie wystarczą w tego typu formacji. Różnorodne techniki kontaktowania się z uczniami, kształtowania zwłaszcza emocjonalnych odniesień oraz panowania nad nimi wymagają ze strony katechety kompetencji komunikacyjnej, która musi być zdobywana w ramach praktyki. Równocześnie należy położyć nacisk na kształcenie nieustanne, które poszukuje jak najbardziej optymalnych form w relacji katecheta-katechizowani. Wymaga to od nauczyciela systematycznych i przemyślanych ćwiczeń interpersonalnych⁽⁷⁵¹⁾.

W społecznej formacji katechetów ważne są ich kontakty o możliwie urozmaiconym charakterze: studyjnym, organizacyjnym, ascetycznym, towarzyskim. "Potrzebne są spotkania o zróżnicowanym poziomie instytucjonalizacji - bardziej oficjalne, ale i te nieformalne, dające sposobność pogłębienia więzi osobistych, bezpośrednich, emocjonalnych. Jest wówczas miejsce na dialog i na tworzenie wspólnoty"⁽⁷⁵²⁾. Pewną propozycję w zakresie podstawowych zachowań katechety przedstawił B. Jendorff. Według niego każdy katecheta z góry powinien być przygotowany na odpowiednie zareagowanie w przypadku, gdy uczniowie go nie słuchają, rozmawiają ze sobą, wzbraniają się przed wykonywaniem zadań itp.⁽⁷⁵³⁾ Tego typu przypadki winny być w ramach formacji katechetów analizowane od strony teoretycznej i rozwiązywane poprzez ćwiczenie praktycznych umiejętności. Jedną z ważnych form treningu w przypadku podobnych zachowań jest propagowany w wielu innych sferach życia społecznego trening asertywności. Winien on znaleźć swoje stałe miejsce także w praktycznym przygotowaniu katechetów.

5. Uczenie się asertywności

Trening asertywności związany jest z uczeniem się zachowań asertywnych. Może być przeprowadzany indywidualnie⁽⁷⁵⁴⁾ albo w grupie. Polega on na ćwiczeniu zachowań w sytuacjach, w których poszczególni katecheci mają trudności z wyrażaniem siebie wobec innych osób, w sposób nie naruszający osobistych praw tych osób⁽⁷⁵⁵⁾. Zachowania takie dotyczą zarówno uczniów, jak i nauczycieli innych przedmiotów.

Na kompetencje interpersonalne katechety składają się trzy istotne odniesienia: do siebie samego, do katechizowanych oraz do relacji, która ich łączy. Istniejąca analogia do Chrystusowego przykazania miłości bliźniego jest w tym przypadku wyraźna.

Autentyczna miłość do katechizowanych ma swoje źródło w miłości katechety do siebie samego. U katechety samopoznanie i akceptacja siebie stanowią niewątpliwą pomoc w akceptowaniu uczniów. Dzięki tym cechom lepiej rozumie on siebie i innych, jest w stanie poznać przeżywane przez siebie uczucia podczas swych kontaktów z uczniami, rozpoznaje swój rzeczywisty stosunek do nich, bardziej kontroluje swe reakcje⁽⁷⁵⁶⁾. Od ustosunkowania się do siebie, do swoich cech osobowości, do swych zalet i wad, możliwości i słabości, sukcesów i porażek, zależy samoocena katechety i równocześnie jego sprawność interpersonalna. Poznawanie siebie, kształtowanie obrazu siebie i świadomości swego powołania oraz posłannictwa, a także obiektywizacja siebie samego mają istotny wpływ na poznawanie uczniów i ustosunkowanie się do nich. Formacja katechetów winna uwzględniać powyższe odniesienia.

Cechy osobiste katechety stanowią podkład dobrych stosunków interpersonalnych. Istotnego znaczenia nabierają takie przymioty, jak: odwaga, gotowość do modelowania zachowań, obecność emocjonalna, dobra wola i troska (zainteresowanie), wiara w proces grupowy, nie przyjmowanie postawy obronnej wobec ataków, moc osobista, dobra kondycja, gotowość do poszukiwania nowych doświadczeń, samoświadomość, poczucie humoru i pomysłowość⁽⁷⁵⁷⁾. Do cech szczególnie pożądanych w komunikacji katecheta-katechizowani poszczególni autorzy zaliczają⁽⁷⁵⁸⁾: łatwy kontakt, otwartość, łatwość formułowania myśli, życzliwość, pogodę ducha, optymizm, obiektywizm w ocenianiu, cierpliwość i zrównoważenie emocjonalne, opanowanie, dyskrecję, budzenie zaufania, dobre wrażenie, sympatyczny wygląd, tolerancję, wyrozumiałość, zrozumienie, kulturę osobistą, duży takt, delikatność, umiejętność selekcji informacji pod względem ich ważności, umiejętność syntetyzowania informacji, perspektywiczne myślenie, systematyczność, poczucie odpowiedzialności, umiejętność słuchania. Wszystkie wymienione cechy i umiejętności interpersonalne katechety winny być nieustannie przez niego kształtowane. Sprawdzonym sposobem uczenia się i nabywania tego typu sprawności są treningi interpersonalne, które winny być organizowane zarówno dla początkujących, jak i dla doświadczonych katechetów.

Zgodnie z definicją: zachowanie asertywne to "zespół zachowań interpersonalnych, wyrażających uczucia, postawy, życzenia, opinie lub prawa danej osoby w sposób bezpośredni, stanowczy, uczciwy, a jednocześnie respektujący uczucia, postawy, życzenia, opinie i prawa innej osoby (osób). Zachowanie asertywne może obejmować ekspresję takich uczuć, jak: gniew, strach, zaangażowanie, nadzieję, radość, rozpacz, oburzenie, zakłopotanie itd., ale w każdym z tych przypadków uczucia te wyrażane są w sposób, który nie narusza prawa innych osób. Zachowanie asertywne odróżnia się od zachowania agresywnego, które wyrażając uczucia, postawy, życzenia, opinie lub prawa nie respektuje tych samych elementów u innych osób"⁽⁷⁵⁹⁾. Wydaje się, że szczególnie we współczesnej szkole jedną z najważniejszych umiejętności, które winien posiadać katecheta, jest zdolność do podejmowania w różnych sytuacjach szkolnych właśnie zachowań asertywnych.

Według M. Król-Fijewskiej grupowy trening asertywności jest skuteczniejszy niż indywidualny, gdyż już samo obserwowanie innych osób, które zachowują się asertywnie bez negatywnych konsekwencji, efektywnie redukuje odczuwany dotychczas lęk przed zachowaniami asertywnymi. W grupie istnieją też znacznie korzystniejsze warunki do aranżacji ważnych sytuacji. Grupa dostarcza także w sposób bardziej przekonujący niż pojedyncza osoba społecznego przyzwolenia i zachęty do zachowań asertywnych. Ćwiczenia powtarza się wielokrotnie w różnych sytuacjach, które zależą od problemów, np. pojawiających się na katechezie. Istnieje jednak pewien podstawowy blok tematyczny. Wiąże się to z nabywaniem kolejnych miniumiejętności i przechodzenia do coraz bardziej złożonych sytuacji. Do podstawowych umiejętności zalicza się:

• obronę własnych praw, wyrażanie uczuć pozytywnych,
• wyrażanie uczuć negatywnych, przyjmowanie uczuć i opinii innych osób,
• stanowienie własnych praw,
• wyrażanie osobistych opinii i przekonań,
• zabieranie głosu na szerszym forum (wystąpienia publiczne),
• asertywna reakcja na własne poczucie krzywdy lub winy,
• monolog wewnętrzny (komunikacja intrapersonalna)⁽⁷⁶⁰⁾.

Odpowiedzialni za formację katechetów dobierają poszczególne ćwiczenia ze względu na istniejące w danej grupie potrzeby.

Zdaniem współczesnych pedagogów, niezwykle istotną sprawą w życiu każdego nauczyciela jest umiejętność obcowania z innymi ludźmi. Jeżeli taki kontakt jest satysfakcjonujący, wówczas nauczyciel zaspokaja swoje główne potrzeby, czuje się zadowolony i zdolny do wykorzystywania swoich możliwości w pracy zawodowej, w nauce i w życiu prywatnym⁽⁷⁶¹⁾. Podstawowe umiejętności, jak: mówienie, patrzenie, myślenie, słuchanie, rozumienie i pokazywanie, odgrywają ważną rolę w określaniu jakości kontaktów międzyludzkich. Niestety w praktyce niewiele osób podejmuje w sposób zamierzony i systematyczny próby ich ulepszania⁽⁷⁶²⁾. W ten sposób osłabiają nie tylko poczucie własnej satysfakcji ze związków, w których się znajdują, lecz w sposób znaczący przekreślają możliwość wszelkiego wychowawczego oddziaływania.

Wzrost kompetencji interpersonalnej prowadzi do wzbogacania relacji międzyludzkich w różnych grupach, także w zespole klasowym. W kontakcie nauczyciela z uczniem zwiększenie kompetencji interpersonalnej otwiera drogę do współpracy, która skutecznie zmienić może powszechnie obserwowaną w szkole relację walki. Wraz z tym rośnie zdolność dostrzegania potrzeb drugiego człowieka i możliwości ich spełnienia, dostrzegania jego mocnych stron i stawiania się w jego sytuacji. Kształtuje się także obustronna umiejętność zachowania tolerancji wobec odmienności drugiego człowieka, a także całościowa postawa szacunku i akceptacji dla ucznia takiego, jakim jest⁽⁷⁶³⁾. Umiejętności interpersonalne katechety związane są również z budowaniem i niedyrektywnym kierowaniem grupą, wchodzeniem w związki dwu- i wieloosobowe. Świadomość wagi tego typu związków ma istotne znaczenie dla całego procesu katechezy.

6. Inne doświadczenia formacji społecznej

Oprócz opisanego treningu asertywności istnieje wiele rodzajów grup, których celem jest formacja interpersonalna osób wchodzących w jej skład. Zasadniczo postuluje się formację katechetów w tych grupach, których celem jest przede wszystkim:

- osobisty rozwój (lepsze funkcjonowanie na poziomie interpersonalnym, eksploracja problemów osobistych, wsparcie, samoocena, konkretne sposoby zmiany wzorców myślenia, odczuwania i postępowania, zwrotne informacje od innych),

- rozwijanie umiejętności w zakresie kontaktów międzyludzkich (m.in. nabywanie doświadczenia funkcjonowania w grupie, obserwowanie własnych reakcji na poszczególne etapy kształtowania się grupy oraz podejmowanie ról liderów).

W rozwijaniu umiejętności społecznych katechety pomocny jest trening w zakresie stosunków interpersonalnych, nazywany także treningiem kontaktów międzyludzkich, grupą wsparcia, treningiem spotkaniowym, grupą T, laboratorium kontaktów interpersonalnych, treningiem wrażliwości⁽⁷⁶⁴⁾. Nazwy te obejmują różnego rodzaju techniki doskonalenia stosunków międzyludzkich i stymulowania wielostronnego rozwoju osobowości⁽⁷⁶⁵⁾.

Trening interpersonalny, opierający się na założeniach psychologii humanistycznej, prowadzony jest w małych grupach (8-12 osób). Nad jego przebiegiem czuwa wyspecjalizowany trener (animator), którym może być psycholog, pedagog lub przygotowany katechetyk. Spotkania ukierunkowane są przede wszystkim na rozwijanie wrażliwości i emocjonalnie zabarwionych kontaktów, przede wszystkim w ramach wzajemnego przekazywania informacji o przeżyciach i doświadczeniach zachodzących "tu i teraz".

Większość form treningu umiejętności społecznych polega na odgrywaniu ról, do których uczestnicy chcą się przygotować. Granie ról służy wypróbowywaniu określonej umiejętności społecznej na innych trenujących poza rzeczywistą sytuacją. W trakcie każdego spotkania podejmowany jest jakiś aspekt umiejętności lub pewien zasięg sytuacji problemowych. Na ćwiczenia składają się:

1. Wykład, dyskusja lub demonstracja ("na żywo" ewentualnie z taśmy wideo) dotyczące poszczególnych aspektów umiejętności.

2. Zdefiniowanie sytuacji problemowej oraz aranżowanie krótkich scenek do odgrywania ról przez uczestników (7-15 minut).

3. Sesja sprzężenia zwrotnego: werbalne komentarze osób odpowiedzialnych oraz dyskusja z innymi trenującymi ze szczególnym zwróceniem uwagi na to, co uczący się robi źle i sugerowaniu alternatywnych stylów wychowania. Powtórzenie odgrywanej roli⁽⁷⁶⁶⁾.

Systematyczny trening umiejętności interpersonalnych dla katechetów obejmuje:

- stwierdzenie, dzięki kontrolowanej obserwacji, aktualnych tendencji komunikacyjnych przejawianych przez (przyszłego) katechetę;

- własną decyzję katechety kształtowania swoich interpersonalnych kontaktów w określonej formie;

- podjęcie odpowiednich ćwiczeń i ciągła, kontrolowana obserwacja postępów w tego rodzaju formacji⁽⁷⁶⁷⁾.

Współcześnie doświadczenia grup T można z powodzeniem wykorzystać w formacji katechetycznej. Chociaż samo zainteresowanie tego typu grupami maleje, to jednak nie zmniejsza się potrzeba autentyczności i "mówienia wprost" (komunikacja otwarta). Metody i zasady, które rozwinęły się w grupach T, zostały włączone do ogólnej kultury i mogą stanowić dla katechetów istotną pomoc formacyjną. Małe grupy katechetów zapewniają bezpieczne środowisko do uczenia się umiejętności, które zwiększają znajomość siebie i wzbogacają stosunki międzyludzkie.

Podobne warunki polegające na otwartym komunikowaniu i poczuciu bezpieczeństwa, jakie zapewniała grupa T, można uzyskać przy każdym bliskim, troskliwym i serdecznym związku między ludźmi, którzy dążą do jeszcze większej bliskości i podniesienia jakości swych interakcji⁽⁷⁶⁸⁾.

Wśród istotnych celów, jakie winny stawiać sobie formacyjne grupy katechetów, należy przede wszystkim wymienić te, które dotyczą efektywnego komunikowania się w samej grupie. Odnoszą się one do związków z ludźmi w ogóle, a zwłaszcza do związków bliskich, które postuluje współczesna katechetyka. Cele komunikowania obejmują:

1. Rozwijanie umiejętności komunikowania się w sposób jasny, prosty, nie oceniający, nie karzący i unikający atrybucji.

2. Rozwijanie zmysłu dociekliwości, chęci analizowania własnego zachowania i przeprowadzania eksperymentów dotyczących sposobów swego funkcjonowania w świecie.

3. Rozwijanie zdolności rozwiązywania konfliktów i sporów na zasadzie rozwiązywania problemów, nie zaś przez przymus czy manipulację⁽⁷⁶⁹⁾.

W trakcie treningu zakłada się również, iż niewiele można zyskać, jeśli ktoś mówi, co należy odczuwać, jak trzeba się zachować, co powinno się robić z własnym życiem. Wprost przeciwnie - można dużo zyskać, jeśli samemu zrozumie się swoje odczucia, jeśli odkryje się, jakie rodzaje zdarzeń interpersonalnych wywołują określone odczucia, jak własne zachowanie jest postrzegane przez innych i jak duża jest różnorodność dostępnych alternatyw. Prowadzący grupę nie odpowiada bezpośrednio, lecz pomaga stworzyć odpowiednią atmosferę zaufania i intensywnego dociekania, w której można lepiej zrozumieć siebie i swoje zachowania. Największym owocem tego typu formacji jest doświadczenie pomagające zrozumieć, jak własne zachowanie wpływa na innych i jak można postępować w bardziej autentyczny, mniej obronny sposób⁽⁷⁷⁰⁾.

Skuteczność formacji katechetów w małych grupach, które posługują się treningiem interpersonalnym, wiąże się przede wszystkim nie z samymi technikami, ale z poszczególnymi osobami, które w nich uczestniczą. Techniki same z siebie nie gwarantują skuteczności, a wręcz mogą być środkiem szkodliwym (np. pewne umiejętności interpersonalne mogłyby zachęcać do manipulacji uczniami). Treningi mają przede wszystkim na celu rozwijanie podstawowych umiejętności interpersonalnych, przydatnych w pracy katechetycznej. Umiejętności takie powinny zostać odniesione do konkretnych form przygotowujących katechetę do współpracy z grupą katechetyczną.

Mikronauczanie (ang. microteaching) jest jedną ze skutecznych form stosowanych w kształceniu nauczycieli⁽⁷⁷¹⁾, która może być także zastosowana w formacji katechetów⁽⁷⁷²⁾. Badacze, zajmujący się szczegółowo interakcją w czasie lekcji, doszli do wniosku, że proste czynności nauczyciela można wyabstrahować z ich naturalnego kontekstu, analizować oddzielnie i w ten sposób również nabywać. Jako reakcja na tradycyjne modele szkolenia nauczycieli mikronauczanie stało się zalecaną syntezą przygotowania teoretycznego i ćwiczeń praktycznych. Sposób zastosowania teorii i sformułowanie wypływających z niej dyrektyw pozostawiono samemu uczącemu się⁽⁷⁷³⁾.

Mikronauczanie jest techniką laboratoryjną, w której upraszcza się złożoność nauczania w normalnej klasie szkolnej. Lekcja jest skrócona do 5-15 minut i użyta jest do zdobycia jednej szczegółowej umiejętności nauczycielskiej, np. zadawania pytań. Lekcja jest nagrywana na taśmę wideo, a uczący słyszy i widzi siebie po przeprowadzonej lekcji. Analiza i sugestie przedstawione przez osobę kierującą szkoleniem umożliwiają uczącemu się katechecie rekonstrukcję lekcji i wprowadzenie ewentualnych zmian, przede wszystkim w zakresie własnych zachowań i odniesień wobec nauczanych. Po omówieniu, osoba ucząca powtarza ten sam fragment jeszcze raz, zwykle do innej grupy dzieci⁽⁷⁷⁴⁾. Twórcy tej techniki sugerują wprowadzenie licznych modyfikacji w zależności od kształtowanych cech i umiejętności. Ważne byłoby przedstawienie typowych, pojawiających się w zespole sytuacji, które mogą być traktowane jako potencjalnie wychowawcze, a następnie pokazanie różnego rodzaju sposobów reagowania katechetów.

Opisywana technika kształcenia katechetów opiera się w swoich podstawowych założeniach na znaczeniu informacji zwrotnej oraz na mechanizmie nabywania właściwych przyzwyczajeń oraz na samym modelowaniu⁽⁷⁷⁵⁾.

Najpowszechniejszą i najskuteczniejszą techniką społecznej formacji katechetów jest uczenie się umiejętności interpersonalnych w toku wykonywanej pracy, w ramach realizacji katechezy. Dana osoba może latami wykonywać jakąś pracę i nigdy nie odkryć właściwych umiejętności społecznych⁽⁷⁷⁶⁾. Zdobywanie przez katechetę umiejętności interpersonalnych na terenie szkoły ma przewagę nad wszystkimi innymi formami treningu. W tym przypadku katecheta znajduje się bowiem w naturalnej dla siebie sytuacji pracy i nie ma problemu transferu z sytuacji treningowej do rzeczywistości życia. Rodzi się więc postulat przenoszenia przygotowania praktycznego przyszłych katechetów w rzeczywistość szkolną. Po rzetelnym przygotowaniu teoretycznym i praktycznym, w ramach opisanych wyżej mniejszych grup treningowych, formacja katechetów winna objąć także ich przygotowanie w warunkach szkolnych. Również i w tym wypadku konieczne jest odwołanie się do metody informacji zwrotnej od osoby prowadzącej ćwiczenia oraz od grupy towarzyszącej.

Przedstawione sposoby formacji interpersonalnej katechetów mają na celu kształtowanie ich komunikacyjnej kompetencji. W każdym przypadku istotna jest podstawowa umiejętność katechety - nawiązywanie bliskich relacji z poszczególnymi uczniami, z całą klasą oraz z nauczycielami innych przedmiotów. Praca katechety wymaga ciągłego pogłębiania jego interpersonalnej sprawności, co wiąże się ściśle ze zwiększeniem efektywności katechezy. Stały postulat społecznej formacji katechetów harmonizuje równocześnie z ich osobistym rozwojem oraz ze wzrostem satysfakcji z roli pełnionej przez nich na terenie szkoły i parafii.

Przypisy

713.  Por. J. Bagrowicz, Uwarunkowania skuteczności katechezy, Włocławek 1993, s. 159.

714.  Por. H. Pagiewski, Podstawowe zasady komunikacji we współczesnym kaznodziejstwie, HD 44 (1975) nr 2, s. 117.

715.  B. Bartkowski, Postawy katechetów a środki katechizacji, w: Postawy katechetów, red. M. Majewski, Kraków 1996, s. 14.

716.  DCG 71.

717.  DOK 156.

718.  Por. DOK 234 nn.

719.   ⁷ Jan Paweł II, Wierzę w Boga Ojca Stworzyciela, Watykan 1987, s. 30.

720.   ⁸ S. Kulpaczyński, Formacja katechetów, EK t. 5, Lublin 1989, s. 389-390; S. Łabendowicz, Formacja katechetów w Dokumentach Kościoła i literaturze katechetyczno-dydaktycznej po Soborze Watykańskim II, Lublin-Radom 1994, s. 8-9.

721.   ⁹ Por. A. Potocki, Społeczna formacja katechetów, w: K. Misiaszek, A. Potocki, Katecheta i katecheza w polskiej szkole, Warszawa 1995, s. 147.

722.  Por. PDV 43-59; Konferencja Episkopatu Polski, Dyrektorium Katechetyczne Kościoła Katolickiego w Polsce, Kraków 2001, nr 155.

723.  Por. DB 14.

724.  Por. DCG 113.

725.  Por. DCG 111.

726.  Por. DOK 235.

727.  Por. M. Majewski, Kształtowanie kompetencji katechetów, w: Formacja katechetów, red. M. Majewski, Kraków 1990, s. 79.

728.  Również pedagogika świecka podkreśla, że współcześnie nie wystarcza formalne przygotowanie do nauczania danego przedmiotu. Określona postawa i umiejętności nauczyciela decydują o sile oddziaływania wychowawczego, a pośrednio wpływają na udoskonalenie procesu kształcenia i pozytywną motywację uczniów w nauce i pracy nad własnym rozwojem. Por. M. Łobocki, W poszukiwaniu skutecznych form wychowania, Warszawa 1990, s. 40-41.

729.  Por. A. Potocki, Katecheza w szkole jako problem duszpasterski, w: K. Misiaszek, A. Potocki, Katecheta i katecheza w polskiej szkole, dz. cyt., s. 105.

730.  Por. H. Schuh, Interaktionsanalyse, Zürich-Einsiedeln-Köln 1978, s. 364.

731.  Por. T. Gordon, Wychowanie bez porażek w praktyce, Warszawa 1994, s. 268.

732.  Por. S. Łabendowicz, Formacja katechetów..., dz. cyt., s. 145.

733.  S. Kulpaczyński, Nowe ukierunkowania permanentnej formacji katechetów, RTK 30 (1983) z. 6, s. 176.

734.  Program przedmiotów obowiązkowych w diecezjalnych kolegiach katechetycznych zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu Polski 7 kwietnia 1993 r. Załącznik 1, Warszawa 1993.

735.  R. Burkart, Kommunikationswissenschaft. Grundlagen und Problemfelder, Wien-Köln-Weimar 1995, s. 443.

736.  Por. D. Baacke, Kommunikation und Kompetenz. Grundlegung einer Didaktik der Kommunikation und ihrer Medien, München 1973, s. 100.

737.  Por. J. Bobryk, Jak tworzyć rozmawiając. Skuteczność rozmowy, Warszawa 1995, s. 55.

738.  Por. J. Mellibruda, Ja - Ty - My. Psychologiczne możliwości ulepszania kontaktów międzyludzkich, Warszawa 1980, s. 181; H. Rylke, G. Klimowicz, Szkoła dla ucznia. Jak uczyć życia z ludźmi, Warszawa 1982, s. 173.

739.  Por. H. Franta, G. Salonia, Comunicazione interpersonale, Roma 1981; H. Franta, Interazione educativa, Roma 1982. Cyt. za: K. Misiaszek, Katecheta - nauczyciel i świadek, w: K. Misiaszek, A. Potocki, Katecheta i katecheza w polskiej szkole, dz. cyt., s. 107-113.

740.  M. Argyle, Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1991, s. 98.

741.  Por. CP 8.

742.  Por. T. Gordon, Wychowanie bez porażek w praktyce, dz. cyt., s. 264.

743.  Por. J. Mellibruda, Ja - Ty - My..., dz. cyt., s. 181.

744.  Por. M. Majewski, Uwarunkowania wychowawczej skuteczności, w: Wychowanie chrześcijańskie w duchu świętego Jana Bosko, red. M. Majewski, Kraków 1988, s. 108.

745.  M. Majewski, Kształtowanie kompetencji katechetów, s. 80-81.

746.  Por. tamże.

747.  Tamże, s. 81.

748.  Por. F. Weidmann, Der Religionslehrer, w: Didaktik des Religionsunterrichtes, red. F. Weidmann, Donauwörth 1979, s. 101-102.

749.  Por. B. Jendorff, Religion unterrichten - aber wie?, München 1992, s. 37.

750.  Por. Schülerorientierter Unterricht, red. W. Einsidler, H. Hartle, Donauwörth 1976. Cyt. za: H. Schuh, Interaktionsanalyse, dz. cyt., s. 364.

751.  Por. H. Schuh, Interaktionsanalyse, dz. cyt., s. 364.

752.  A. Potocki, Społeczna formacja katechetów, dz. cyt., s. 148.

753.  Por. B. Jendorff, Religion unterrichten - aber wie? dz. cyt., s. 39-40.

754.  Por. M. Król-Fijewska, Stanowczo, łagodnie, bez lęku, Warszawa 1996; P. Fijewski, Jak rozwinąć skrzydła, Warszawa 1996.

755.  Por. M. Król-Fijewska, Trening asertywności. Scenariusz i wykłady, Warszawa 1993, s. 9.

756.  Por. M. Łobocki, W poszukiwaniu skutecznych form wychowania, dz. cyt., s. 38.

757.  Por. M. Schneider-Corey, G. Corey, Grupy. Zasady techniki grupowej pomocy psychologicznej, Warszawa 1995, s. 36-43.

758.  H. Rylke, Klimowicz, Szkoła dla ucznia, dz. cyt., s. 8-9; J. Maślanka, O potrzebie i możliwościach stosowania wiedzy teoretycznej w praktyce pedagogicznej, w: Psychospołeczne uwarunkowania pracy i doskonalenia nauczycieli, red. E. Staszyński i in., Warszawa 1986, s. 119; M. Łaguna, A. Gałkowska, Umiejętności społeczne i ich znaczenie w pracy nauczyciela, w: Wybrane zagadnienia z psychologii wychowawczej, red. A. Gała, Wrocław 1994, s. 73-82; A. Przecławska, Personalistyczne odniesienia pedagogiki społecznej, w: Poza kryzysem tożsamości. W kierunku pedagogiki personalistycznej, red. F. Adamski, Kraków 1993, s. 132; K. Misiaszek, Formacja katechetów, w: K. Misiaszek, A. Potocki, Katecheta i katecheza w polskiej szkole, dz. cyt., s. 117; M. Szentmartoni, Psychologia pastoralna, Kraków 1995, s. 40-41.

759.  Association for Advancement of Behavior Therapy. Por. M. Król-Fijewska, Trening asertywności, dz. cyt., s. 9.

760.  Por. tamże, s. 12-15.

761.  Por. H. Rylke, Klimowicz, Szkoła dla ucznia, dz. cyt., s. 173.

762.  Por. J. Mellibruda, Ja - Ty - My..., dz. cyt., s. 179.

763.  Por. H. Rylke, Klimowicz, Szkoła dla ucznia..., dz. cyt., s. 174.

764.  Różnice w nazewnictwie, występujące w różnego rodzaju opracowaniach, zakładają posługiwanie się podczas treningu wyłącznie informacjami werbalnymi (np. Grupa T), ewentualnie w połączeniu z oddziaływaniami niewerbalnymi (grupa spotkaniowa). Por. M. Łobocki, W poszukiwaniu skutecznych form wychowania, dz. cyt., s. 85-86.

765.  Por. Z. Zaborowski, Trening interpersonalny, Wrocław 1985; D.W. Johnson, Podaj dłoń, Warszawa 1992; J. Janowska, Trening interpersonalny jako metoda rozwijająca umiejętności psychopedagogiczne nauczycieli, w: Nauczyciele nauczycieli. Z teorii i praktyki kształcenia nauczycieli, red. H. Kwiatkowska, A. Kotusiewicz, Warszawa-Łódź 1992, s. 272-288.

766.  Por. M. Argyle, Psychologia stosunków międzyludzkich, dz. cyt., s. 362-364.

767.  Por. H. Schuh, Interaktionsanalyse, dz. cyt., s. 364.

768.  E. Aronson, Człowiek istota społeczna, Warszawa 1995, s. 480-481.

769.  Por. tamże.

770.  Por. tamże.

771.  Por. M. Argyle, Psychologia stosunków międzyludzkich, dz. cyt., s. 358.

772.  Por. B. Jendorff, Verbesserung des Lehrverhaltens durch Training methodischer Schritte (Microteaching), KB 103 (1978), s. 794-801.

773.  Microteaching został po raz pierwszy wprowadzony w 1963 r. Por. A. Janowski, Psychologia społeczna a zagadnienia wychowania, Wrocław 1980, s. 217-218.

774.  Por. tamże.

775.  Por. tamże.

776.  Por. M. Argyle, Psychologia stosunków międzyludzkich, dz. cyt., s. 359-362.

opr. ab/ab