Katechizacja jako forma komunikacji

Katecheza jest istotnym elementem w ewangelizacyjnej posłudze Kościoła. Katechizacja może być owocna jedynie wtedy, gdy jest ściśle i harmonijnie zintegrowana ze wszystkimi innymi formami pastoralnej działalności danej wspólnoty wierzących. W Catechesi trandendae czytamy, że między katechizacją a ewangelizacją nie zachodzi ani separacja czy opozycja, ani całkowita tożsamość. Działalność katechetyczna jest konsekwencją pracy misyjnej i zwykle poprzedza inne formy posługi duszpasterskiej.

Głównym celem katechizacji jest pomaganie danej grupie ludzi ochrzczonych, by uczyli się oni interpretować, przeżywać i wyrażać swoją sytuację egzystencjalną w świetle Ewangelii. Poprzez katechizację Kościół dąży do tego, by wiara „embrionalna” uczniów Chrystusa przemieniała się w wiarę dojrzałą i by mogła ona wydać obfite owoce. Innymi słowy katechizacja to niezwykle ważny sposób towarzyszenia dzieciom, młodzieży i dorosłym w ich wysiłku pogłębiania wiary, w ich dążeniu do coraz pełniejszego nawrócenia, w ich staraniu o coraz lepsze rozumienie zasad Ewangelii oraz życie w sposób godny dzieci Bożych. Dzięki udziałowi w katechizacji wierzący w Chrystusa mają szansę w coraz bardziej pogłębiony i dojrzały sposób włączyć się we wspólnotę z Bogiem i ludźmi. Nic zatem dziwnego, że Kościół pragnie objąć katechizacją wszystkich swoich członków i że powinna ona towarzyszyć wierzącym we wszystkich fazach ich życia. Korzystanie z katechizacji umożliwia pełne zrozumienie historii zbawienia oraz odkrycie i realizację własnego powołania.

Katechizacja jest niezwykle istotnym i nieodzownym elementem ewangelizacji, gdyż staje się ona miejscem spotkania wierzącego z Chrystusem i Jego Ewangelią. Do szczegółowych celów katechizacji należy pomaganie katechizowanym, by coraz lepiej rozumieli tajemnicę Boga i człowieka, by coraz dojrzalej odczytywali znaki czasów, by formowali w sobie prawe sumienie, by świadomie przeżywali Eucharystię i owocnie przyjmowali sakramenty, by myśleli, kochali i modlili się tak, jak Chrystus, by aktywnie i ofiarnie włączyli się we wspólnotę ludzi wierzących.

Katecheza ma karmić wiarę, umacniać tożsamość chrześcijańską, pomagać żyć wartościami Ewangelii w kontekście kultury, która w znacznym stopniu ignoruje Boga, prowadzi do indyferentyzmu religijnego, ubóstwia rzeczy względne, łudzi perspektywą łatwego szczęścia i kieruje się ideologiami, które w swej istocie powtarzają dramat grzechu pierworodnego, gdyż sugerują, że człowiek bez pomocy Boga potrafi odróżnić dobro od zła i poradzić sobie z własnym życiem. Katecheza pomaga uczestnikom, by na tyle mocno przylgnęli do Boga, aby o Nim świadczyć w cywilizacji, która proponuje żyć tak, jakby Boga nie było.

Treścią katechezy jest cała tajemnica zbawienia, zawarta w Objawieniu i przekazywana w jedności z Magisterium Kościoła. Podstawowymi elementami katechezy są: słowo, pamiątka i świadectwo. Słowo to przekaz wiedzy z zakresu prawd wiary, wyjaśnienie symboli religijnych, refleksja nad objawieniem, wyznawanie wiary chrzcielnej. Z kolei pamiątka to wprowadzanie katechizowanych w świat modlitwy i kultu, a także przygotowanie ich do przyjęcia sakramentów i owocnego przeżywania Eucharystii. Wreszcie świadectwo to formowanie katechizowanych, by kierowali się w życiu moralnością Ewangelii, by naśladowali słowa i czyny Chrystusa, by uczyli się nowych form świadczenia o Chrystusie i Jego miłości w środowisku rodzinnym, parafialnym, szkolnym, rówieśniczym, a także w miejscu pracy i sąsiedztwie.

Istnieje ścisły związek między katechizacją a komunikacją międzyludzką, gdyż katecheza z natury jest formą porozumiewania się w celu umacniania wiary i kształtowania postaw. Jest to zatem intensywna forma zarówno komunikowania wiary, jak i komunikacji wychowawczej. Komunikacja ze strony katechizujących powinna ułatwiać rozumienie wiary, a także usuwać bariery i wątpliwości w tym względzie. Nie może natomiast oddziaływać bezpośrednio na samą wiarę katechizowanych, gdyż wiara jest zawsze związana z działaniem Bożej łaski i z wolną odpowiedzią poszczególnych ludzi na słowo Boże. Można komunikować informacje i doktrynę, dzielić się refleksjami i przekonaniami, ale wiara pozostaje zawsze darem Boga, który oczekuje odpowiedzi człowieka. Katecheza powinna tworzyć optymalne warunki, które ułatwiają przyjęcie łaski wiary, podjęcie trudu nawrócenia włączenie się w świat Bożej miłości. Katecheza ma nie tylko komunikować prawdy wiary (fides quae creditur), ale również ukazywać sposoby jej osobistego przyjęcia i wyznawania ze strony katechizowanego (fides qua creditur).

Skoro katecheza jest z natury procesem komunikacji, to można opisać ją oraz interpretować w świetle tegoż procesu. Katechizacja zawiera w sobie wszystkie elementy komunikacji międzyludzkiej. Są tu zatem przekaziciele komunikacji (Chrystus, a w Jego imieniu katecheta posłany przez biskupa diecezjalnego i reprezentujący daną parafię). Są także odbiorcy tej komunikacji, czyli katechizowani we wszystkich fazach ich życia i rozwoju wiary. Jest również przekazywana treść, czyli słowo Boże zawarte w Piśmie Świętym i tradycji Kościoła. Jest tu ponadto specyficzny dla katechezy język przekazu (modlitwa, wykład, lektura objawienia, metody aktywizujące). Są różne kanały przekazu (parafia, rodzina, szkoła, grupy formacyjne, środki przekazu). Jest wreszcie informacja zwrotna, czyli odpowiedź katechizowanych - akceptacja, wyrażanie wątpliwości, pytania, krytyka, polemika, a w niektórych przypadkach nawet odrzucenie treści lub formy przekazu katechetycznego.

Katechizacja opiera się na osobistej komunikacji katechety z katechizowanymi, a przez to ułatwia uczenie się tego typu komunikacji w kontakcie z Bogiem i ludźmi. Ostatecznym wzorcem w tym względzie jest komunikacja Boga wobec człowieka w świetle całej historii zbawienia. Komunikacja w ramach katechezy obejmuje pełnię ludzkiego życia ze wszystkimi jego aspektami. Jest to przecież ten szczególny rodzaj komunikacji, która angażuje całą osobę we wszystkich jej uwarunkowaniach i dążeniach.

W Catechesi trandendae odnajdujemy szczegółową analizę dotyczącą stosowania środków społecznego przekazu w ramach katechezy oraz zasady doboru formy i języka przekazu. Jednym z istotnych celów katechezy jest takie uaktualnianie przekazu wiary, by proponowane treści mogły być łatwo przyswajane przez poszczególne grupy uczestników. Z tego względu pilnym zadaniem specjalistów z zakresu katechizacji jest poszukiwanie języka i form przekazu dostosowanego do możliwości percepcyjnych dzieci, młodzieży i dorosłych oraz do potrzeb współczesnego człowieka w ogólności. Ponadto potrzebne są poszukiwania i analizy jeszcze bardziej specjalistyczne, aby dostosować język, argumenty, metody oraz formy przekazu katechetycznego w odniesieniu do specyficznych grup korzystających z katechizacji (intelektualiści, naukowcy, artyści, ale także analfabeci, ludzie z wykształceniem podstawowym, osoby niedorozwinięte, więźniowie, osoby z zaburzeniami psychicznymi i behawioralnymi).

Z pewnością jednym z rodzajów komunikacji i języka, który warto wykorzystywać we współczesnej katechezie są takie środki społecznego przekazu, jak: telewizja, radio, prasa, płyty, kasety, środki audiowizualne, komputery, Internet. Istnieją jednak dwa bardzo istotne warunki, które należy koniecznie respektować w odniesieniu do środków społecznego przekazu wykorzystywanych w ramach katechizacji. Otóż powinny one prezentować wysoki poziom merytoryczny i artystyczny, a jednocześnie muszą w całej pełni respektować treść objawienia oraz nauczanie Magisterium Kościoła. Dojrzałe wykorzystanie środków społecznego przekazu może skutecznie pomagać katechizowanym w aktywnym słuchaniu słowa Bożego oraz w osobistym angażowaniu się w służbę na rzecz bliźniego. Popatrzmy bliżej na oba te aspekty komunikacji katechetycznej.

Po pierwsze, za pomocą nowoczesnych środków audiowizualnych można docierać do katechizowanych ze słowem Bożym w sposób wysoce odpowiadający ich wrażliwości oraz ich zdolnościom percepcyjnym. Bóg posługuje się wszelkimi narzędziami i formami komunikacji, które ułatwiają przyjęcie Jego przesłania. Kościół jest w tym względzie narzędziem uprzywilejowanym, ale nie jedynym. Bóg przemawia do nas na co dzień przez nasze osobiste refleksje i przeżycia, przez różne wydarzenia i katastrofy, przez współczesne nadzieje i rozczarowania, przez dominujące sposoby interpretowania tajemnicy człowieka, przez śpiewy chwały, ale też przez ataki na religię i na Niego samego. Czasem Bóg posługuje się bardziej oślicą niż prorokiem (por. Neh 22).

Dzięki współczesnym środkom społecznego przekazu Kościół może nie tylko skutecznie docierać do szerokich rzesz ludzi ochrzczonych, ale — co nie mniej ważne — może za pomocą mediów coraz dokładniej poznawać ich specyficzną sytuację, mentalność oraz postawę wobec prawd i wartości zawartych w Ewangelii. Z tego względu kompetentne i skuteczne prowadzenie katechizacji wymaga od katechizujących nie tylko pogłębionej i całościowej znajomości prawd wiary, ale równie pogłębionej i całościowej znajomości współczesnego człowieka: jego potrzeb i aspiracji, jego problemów i horyzontów myślenia, jego wrażliwości moralnej i hierarchii wartości. Jedną ze specyficznych cech środków społecznego przekazu jest ich otwartość na człowieka naszych czasów. Media bowiem z natury dążą do dotarcia z możliwie największą ilością informacji do możliwie największej ilości odbiorców. Dzięki temu uczą nas zasad skutecznego sposobu kontaktowania się z ludźmi żyjącymi w społeczeństwie informatycznym.

Środki społecznego przekazu mogą nie tylko być skutecznym kanałem słowa Bożego, ale także pomagać ludziom ochrzczonym w angażowaniu się na rzecz miłości bliźniego i w aktywnym włączaniu się w kościelne dzieła charytatywne. Media ukazują bowiem konkretne potrzeby osób żyjących blisko i daleko, mogą uwrażliwiać na ludzkie cierpienie i na ludzką nędzę fizyczną, moralną czy duchową. Dobrze wykorzystane środki społecznego przekazu stają się ważnym narzędziem promocji takich wartości, jak: sprawiedliwość społeczna, solidarność, pokój, wolność i prawa obywatelskie. Media potrafią skutecznie poruszać i mobilizować. Mają duży potencjał dydaktyczny i wychowawczy, który może być wykorzystany również w różnych formach i programach katechezy.

Podejmowana przez Kościół odnowa katechezy wynika ze świadomości, że katechizacja to coś znacznie więcej niż przekaz określonej wiedzy czy wyjaśnienie pojęć z zakresu teologii i moralności, które katechizowany ma biernie przyjąć i zapamiętać. Katechizacja to przede wszystkim przyprowadzanie do Chrystusa, a także włączanie katechizowanych w różne formy aktywności parafialnej, które umacniają wiarę i osobistą więź oraz uczą bezinteresownego angażowania się na rzecz bliźniego. W tak rozumianym procesie katechizacji środki społecznego przekazu mogą przyjść nam z pomocą, ale żadną miarą nie są wystarczające. Katecheza musi być i pozostać przede wszystkim miejscem dialogu z Bogiem i człowiekiem, miejscem formacji i autoformacji zarówno katechizowanych, jaki i katechizujących.

Z powyższych względów komunikacja w katechezie nie może być analizowana jedynie od strony jej poprawności formalnej, lecz musi uwzględniać także wymiar aksjologiczny. Celem katechezy nie jest ćwiczenie się w osiągnięciu określonych sprawności i kompetencji w sztuce porozumiewania się. Niektórzy politycy czy dziennikarze osiągnęli dużą biegłość w tej dziedzinie, ale korzystają z niej niestety głównie po to, by manipulować czy wprowadzać w błąd innych ludzi. Tymczasem w katechezie poprawność komunikacyjna musi iść w parze z aspektem jakościowym kontaktu międzyludzkiego. Powinna to być zatem komunikacja, która nie tylko jest poprawna technicznie, ale która staje się narzędziem prawdy i miłości, odsłania tajemnicę Boga i człowieka, uczy spotykania się z innymi ludźmi poprzez dialog, świadectwo, wymianę doświadczeń i wzajemny szacunek, mimo różnic w postawach i przekonaniach.

Katechizacja powinna zatem promować chrześcijańską kulturę porozumiewania, która polega na integracji dwóch aspektów jakimi są: przekazywanie prawdy oraz tworzenie wspólnoty. Jeden aspekt nie jest zresztą możliwy bez drugiego. Integralny przekaz prawd wiary może dokonywać się tylko w kontekście prawdziwego spotkania. Nigdy zaś w kontekście bezosobowej „transmisji” danych. Komunikacja w katechezie powinna być zatem poprawna nie tylko od strony dydaktycznej, od strony formy i techniki, ale także od strony pedagogicznej i wspólnototwórczej.

W oparciu o powyższe analizy można wyodrębnić trzy podstawowe zadania katechetyki w odniesieniu do komunikacji. Należy pogłębić refleksję teologiczną w tym aspekcie, poddać ponownej analizie i weryfikacji stosowane w przeszłości i obecnie formy komunikacji katechetycznej oraz poszukiwać nowych możliwości w tym względzie. Przypatrzmy się teraz bliżej tym trzem zadaniom.

Zadanie pierwsze to podjęcie pogłębionej refleksji teologicznej na temat sposobów komunikowania Boga w odniesieniu do człowieka. Pilnie potrzebne jest opracowanie systematycznej i szczegółowej teologii komunikacji, dzięki której możliwe staje się zrozumienie i respektowanie Bożej pedagogii w tym względzie. Komunikacja między Bogiem a człowiekiem dokonuje się w konkretnych uwarunkowaniach społecznych i historycznych, a swoją pełnię osiąga w osobie Jezusa Chrystusa, który jest ostatecznym kryterium i najdoskonalszym modelem wszelkiej komunikacji międzyosobowej, w tym również komunikacji w ramach katechezy.

Zadanie drugie współczesnej katechetyki polega na poddaniu ponownej analizie i weryfikacji wszystkich dotychczas stosowanych form i metod komunikowania w katechezie. Celem takiej analizy i weryfikacji jest zbadanie stopnia poprawności i aktualności poszczególnych narzędzi porozumiewania w świetle teologii komunikacji oraz w świetle współczesnej wiedzy na temat technik i strategii porozumiewania się w wymiarze indywidualnym i społecznym. Analiza stanu faktycznego w tym zakresie jest punktem wyjścia w procesie doskonalenia obecnie stosowanych form komunikacji w katechezie.

Trzecim wreszcie zadaniem współczesnej katechetyki jest poszukiwanie nowych metod i narzędzi komunikacji, które mogą i powinny znaleźć zastosowanie w katechezie. Realizacja tego zadania wymaga opracowania nowych hipotez w tej dziedzinie, a także dokonania ich systematycznej weryfikacji empirycznej. Wiąże się to ze zdolnością do dystansowania się wobec klasycznych metod komunikacji i przekazu, stosowanych czasem w sposób mechaniczny i bez uwzględnienia specyfiki danej grupy katechizowanych. Innymi słowy chodzi tu o tworzenie nowego „laboratorium wiary”, bez lęku wobec nowości, ale też z postawą pokory, która w świetle praktyki (a nie modnych tendencji) weryfikuje skuteczność nowych propozycji oraz dotychczas osiągnięte rezultaty.

opr. ab/ab