Początki ambony

Ks. Bogusław Nadolski Ambona - stół słowa Bożego ISBN: 978-83-927267-2-2 wyd.: Wydawnictwo PETRUS 2008

Wybrane fragmenty Słowo wstępne Ambona - miejsce odczytywania słowa Bożego w liturgii Początki ambony Nazwy ambony Funkcja ambony Lektorium Kazalnica Symbolika ambony Kształt i dekoracja ambony

Początki ambony

Najprawdopodobniej początki ambony to miejsce do siedzenia dla biskupa lub przewodniczącego liturgii. W starożytności takie prawo przysługiwało i było praktykowane. Nauczyciele zajmowali miejsce na zwykłym krześle lub na krześle z oparciem, uczniowie natomiast stali, bądź słuchali wykładu przykucnięci. W miejscach sprawowania liturgii, które w początkach względnie nieceremonialne, było zapewne umieszczono blisko zgromadzonych także ze względów akustycznych.

Z organizacji przestrzeni synagogalnej dowiadujemy się, że rabbi przemawiali „z katedry Mojżesza” (Mt 23,2). Podobnie w małych wspólnotach np. w Dura Europos ( III w.) znajdowała się estrada, na której stało krzesło podczas liturgii słowa, a podczas Eucharystii stawiano ruchomy ołtarz. Gdy liturgię sprawował biskup obok niego siedzący prezbiter występował do przodu i odczytywał teksty. Sytuacja uległa zmianie po reskrypcie Konstantyna Wielkiego i w obszernych przestrzeniach, wówczas siedziba biskupa była mocno oddalona (nawet do 50 m.) od uczestników, do odczytywania tekstów posługiwano się pulpitem..

Źródła z III i IV stulecia wspominają podwyższone miejsce dla czytania Pisma świętego, śpiewu psalmów i okolicznościowo przepowiadania biskupa, miejsce z pulpitem lub bez. Chodziło nie tylko o względy słyszalności. Czytanie winno się dokonywać „na widoku wszystkich”. Widzenie księgi i czytającego należą do siebie. Księga i miejsce podkreślają znaczenie słowa. są jak obdarzająca dłoń. Pojawił się, więc w prezbiterium podest, ustawiany jak najbliżej wspólnoty, a w czasach konstantyńskich przy przegrodzie ołtarzowej (zwanej niekiedy balustradą) ołtarzowej względnie przy balustradzie- cancelli. Platforma ta posiadała podwyższony parapet, pulpit służący do oparcia księgi. Podest dostępny był przez jeden lub dwa symetryczne stopnie gradus ascensionis i descensionis.

Mógł on być podobny do opisanego w Neh 8,4: „podwyższonego miejsca”. ”Pisarz Ezdrasz stanął na drewnianym podwyższeniu, które zrobiono w tym celu (dla odczytania Księgi Prawa)...Ezdrasz otworzył księgę na widoku całego ludu- znajdował się bowiem wyżej niż wszystek lud, a gdy ja otworzył, podniósł się wszystek lud”. Cyprian z Kartaginy (zm.258) w Liście XXXVIII,2 i w XXXIX wspomina pulpitum, na który wstępował lektor. Podobnie Konstytucje Apostolskie (II/LVIII) zaświadczają, że czytający winien stać na podwyższonym punkcie w kościele.

Euzebiusz z Cezarei opisując dedykację bazyliki w Tyrze (314/315) nie wspomina o ambonie. Wymienia natomiast katedrę biskupa, ławki dla prezbiterów, ołtarz. Nie wiadomo, czy bazyliki wznoszone od czasów Konstantyna Wielkiego posiadały takie podwyższenie, które pod koniec IV w. w Grecji określano słowem ambona, od tego czasu rozpoczyna się jej bogata droga rozwoju umiejscowienia, formy, dekoracji.

Św. Augustyn, gdy mówi o ambonie, wspomina, że wprowadzono ją ze względu na commoditas (Sermo XXIII,1 PL 38,155). dogodność, stosowność: Quamquam propter commoditatem depromendae vocis altiore loco stare videamur- wydaje się ,że dla wydobycia donioślejszego głosu, stajemy na wyższym miejscu.

Syryjska wersja Konstytucji Apostolskich używa wyrażenia „podwyższone miejsce” —bema

Bema= wzniesienie, podium — fenomen Syrii zachodniej i wschodniej, (nie było bemy w kościołach na południu Syrii).W IV-VI w pojawiła się w Syrii, w Antiochii nad Orontesem, szczególna forma ambony zwana bema- z 2-3 stopniami, z miejscami do siedzenia dla biskupa i duchowieństwa, pulpitem do czytań, niekiedy z cyborium, jako miejsce całej liturgii słowa. Bema była konstrukcją analogiczną do przestrzeni ołtarza, wyrażała godność słowa Bożego. Bema jest jednak terminem niejasnym. Może oznaczać miejsce dla orkiestry w teatrach, scenę, podium z miejscem, które zajmował sędzia, a także niszę otwartą w kierunku wschodnim, ku sanktuarium, forma w kształcie U, prostokątną lub kwadratową. Znajdowały się w niej ławki dla prezbiterów (synthronon), od strony wschodniej (w Syrii Wschodniej) katedra biskupa, natomiast w Syrii Zachodniej, od strony zachodniej. Nie można było siadać na tym miejscu, stanowiło bowiem rodzaj pulpitu dla umieszczania księgi Ewangelii. Ewangeliarz dominowal pośrodku zgromadzenia.Na bemie znajdowały się dwa pulpity do czytania, w centrum natomiast ołtarz, nazywany niekiedy „tronem”, na którym składano krzyż i Ewangeliarz. Od bemy prowadził rodzaj korytarza dla łączności z zgromadzonymi, te drogę nazywano sqaqona, przy wejściu do sanktuarium znajdowała się qestroma- platforma tej samej wysokości, co sanktuarium, Bema, sqaqona, qestroma i sanktuarium stanowiły jedno. Syryjczycy nazywali bema także amboną.

Symbolika bemy ujmowana była w kontekście sanktuarium, Sanktuarium symbolizuje niebo, nawa kościoła świat, Bema umieszczona w nawie tj pośrodku świata jest obrazem Jeruzalem (Jeruzalem rozumiane, jako centrum świata- konkretnie chodziło o Kalwarię z czaszką Adama).

-Qestroma przed sanktuarium przestawia raj,

- sqaqona- przejście symbolizowała drabinę Jakuba, a także drogę proroków przygotowujących przyjście Jezusa Chrystusa.

Do późnego średniowiecza istniała zwykle jedna ambona służąca do czytań. Malary z Metz jest pierwszym z autorów, który wspomina o excellentior locus- wyniosłe miejsce,, z którego czyta się Ewangelie (De ecclesiasticis officiis III,18 (PL 105,1126C).Ordo Romanus II nr 7 (PL 78,971 (skomponowane w X w. w krajach północy) zachęca subdiakona by przy odczytywaniu lekcji wstępował nie na najwyższy stopień ambony, z którego proklamuje się Ewangelie- non tamen in superiorem gradum,quem solum solet ascendere qui evangelium lecturus est —jednak nie na najwyższy stopień, na który zwykł wchodzić tylko odczytujący ewangelię.

Pontificale Romanum przy ustanowieniu lektora (używając dzisiejszego języka):Dum legitis, in alto loco ecclesiae stetis, ut ab omnibus audiemini et videamini, gdy czytacie, stajecie na wysokim miejscu kościoła, abyście przez wszystkich byli słyszani i widziani”.

W XI w wprowadzono drugą ambonę w apsydzie, jedną dla odczytywania Ewangelii, drugą do czytań „apostoła” i proroków. W niektórych kościołach gotyckich wprowadzono trzecią w nawie dla przepowiadania, które uprzednio wygłaszano z podwyższonego miejsca w apsydzie, z „sedile”- z miejsca przewodniczenia celebransa, a biskup z „katedry”. Pierwsze ambony były ruchome, podobnie jak ołtarz. Wprowadzenie dwóch ambon wiąże się zwykle z alegoryczną wykładnią Mszy św. zapoczątkowaną przez Amalarego z Metz.

W zakresie „poprzedników” ambony nie można odwołać się do świątyń pogańskich. W świątyniach, bowiem greckich czy rzymskich sprawowanie kultu polegało jedynie na wykonywaniu pewnych rytów. Nie wyklucza się wpływu, krzesła, pulpitów, trybun lektorów w szkołach greckich, o czym wyżej wspomniano.

Największe znaczenie posiadała bima w synagogach. Było to podwyższenie, podium w synagodze, z którego odczytywano Torę i prowadzono modły. Posiadała ona kształt czworoboczny lub ośmioboczny. Była otoczona balustradą, dostępna dzięki schodom z jednej lub jednej i drugiej strony. Znajdowała się albo pośrodku głównej sali modlitw z wykorzystaniem filarów nośnych, albo pod ściana zachodnią, naprzeciw aron ha kodesz-dosłownie „sowięta skrzynia”- szafa zawierająca ręcznie przepisany zwój Tory (sefer Tora) z hebrajskim tekstem Pięcioksięgu (aron ha kodesz zastępowała utraconą Arkę Przymierza).

W cytowanej już Neh 8,4 czytamy, Pisarz Ezdrasz stanął na drewnianym podwyższeniu, które zrobiono w tym celu. Obok niego stanął po prawicy: Mattatiasz, Szema, Anajasz, Uriasz, Ezechiasz i Maasejasz, a po lewicy: Pedajasz, Miszael, Malkiasz, Czhanum,Chaszabaddana, Zachariasz, Meszulamm. Ezdrasz otworzył księgę na widoku całego ludu- znajdował się bowiem wyżej niż wszystek lud, a gdy ją otworzył podniósł się wszystek lud. I Ezdrasz błogosławił wielkiego Boga Jahwe, a wszystek lud z podniesieniem rąk swoich odpowiedział Amen, Amen. Potem pokłonili się i padli na kolana, twarzą do ziemi A lewici,...podczas gdy lud pozostawał na miejscu, objaśniali ludowi Prawo. Czytano wiec z tej księgi, księgi Prawa Bożego, dobitnie z dodaniem objaśnienia, tak, że lud rozumiał czytanie.

Istnienie ambony i odpowiednie wymagania znajdujemy wypowiedziach Ojców Kościoła jak i w postanowieniach synodów. Synod w Laodycei ((371) w kanonie 15 rezerwuje wstęp na ambonę jedynie dla kantorów non licere praeter canonicos psaltes, id est qui regulariter cantores existunt, quique pulpitum ascendent et de codice Legut, alium quempiam in ecclesia psalere” II sobór w Nicei zabronił wstępu na ambonę tym, którzy nie otrzymali nałożenia rąk (kanon 14.) Komentator, kantor i kierownik chóru wypełniali swoje funkcję z innego miejsca.

opr. aw/aw