Przestrzeń liturgiczna - miejsca w świątyni

Trudno wyobrazić sobie normalne życie w mieszkaniu, w którym nie byłoby mebli. Stanowią one nieodzowną część każdego domu i przez swoją funkcjonalność przyczyniają się do normalnego życia. Pośród wielości domowych mebli niewątpliwie najważniejszy jest stół. Również w kościele, jako domu Bożym i miejscu gromadzenia się wiernych na liturgii nie może zabraknąć odpowiednich „mebli”. Trzeba jednak zawsze pamiętać, że cały wystrój kościoła i wszystkie przedmioty, które się w nim znajdują są znakami rzeczywistości nadprzyrodzonych.

Najważniejszym elementem wyposażenia każdego kościoła jest ołtarz. Od najdawniejszych czasów i we wszystkich religiach ludzie wznosili ołtarze swoim bogom. Ołtarz jest budowlą mającą kształt stołu i służącą do składania ofiar bogom. Jego podwyższenie symbolizuje wznoszenie darów do boga. Także w Starym Testamencie budowano ołtarze, aby składać ofiary Bogu jedynemu i prawdziwemu.

Dla chrześcijan ołtarzem jest sam Chrystus. Ojcowie Kościoła często powtarzali, że Chrystus jest ołtarzem, żertwą ofiarną i kapłanem składającym ofiarę z samego siebie. Podobnie wszyscy chrześcijanie jako cząstki Ciała Chrystusa są duchowymi ołtarzami, na których składa się Bogu świętą ofiarę. W symbolice ołtarza można wyróżnić dwa podstawowe znaczenia: jest on obrazem stołu z Ostatniej Wieczerzy, na którym Chrystus ustanowił Ofiarę eucharystyczną oraz jest symbolem krzyża, na którym Zbawiciel dokonał ofiary odkupienia. Dlatego można powiedzieć, że ołtarz jest miejscem uwielbienia i dziękczynienia, na którym dokonuje się wielkie misterium naszego zbawienia.  Wokół niego gromadzi się cała wspólnota wiernych, aby uczestniczyć w Uczcie eucharystycznej. Z ołtarza bierzemy Ciało i Krew Pańską. Św. Jan Chryzostom nazywa go miejscem cudownym i wzbudzającym podziw, ponieważ jest uświęcony przez przyjęcie Ciała Chrystusa. Natomiast Symeon z Tesaloniki nazwał ołtarz „drugim niebem”.

Współczesne przepisy liturgiczne przewidują, że w każdym kościele powinien być jeden ołtarz stały, czyli taki, którego nie można przenosić. Najlepszym budulcem dla ołtarzy jest kamień. Ma to również znaczenie symboliczne. Zwłaszcza mensa, istotna część ołtarza, jest symbolem Chrystusa - Kamienia, który „odrzucony przez budujących stał się kamieniem węgielnym” (Ps 118,22). Stały ołtarz w kościele powinien być poświęcony (dedykowany). Do najważniejszych elementów liturgii poświęcenia ołtarza należy zaliczyć jego namaszczenie. Czynności tej towarzyszy śpiew Psalmu 45, który uważa się za królewską pieśń weselną i opiewa zaślubiny Króla ze swą Oblubienicą, czyli Chrystusa z Kościołem. Ołtarz przedstawiony jest jako poświęcona komnata nowożeńców, którą przygotowuje sam Bóg. Podczas każdej Eucharystii dokonują się na nim tajemnicze zaślubiny Chrystusa ze swoim Kościołem.

Bogata symbolika i znaczenie ołtarza domagają się okazywania mu należnej czci. W czasie liturgii oddaje się cześć ołtarzowi przez ucałowanie, ukłony, okadzenia oraz zdobienie go kwiatami.

Ambona — stół słowa Bożego

Soborowa Konstytucja o liturgii wskazując na różne formy obecności Chrystusa w celebracjach liturgicznych, mówi także o Jego obecności w słowie Bożym: „albowiem gdy w Kościele czyta się Pismo święte, wówczas On sam mówi” (KL 7). Oznacza to, że głoszone w czasie zgromadzenia liturgicznego słowo Boże nabiera szczególnego znaczenia, ponieważ staje się żywe i skuteczne. Ponieważ sam Chrystus kieruje do nas swoje słowo, możemy mówić, że w czasie liturgii dokonuje się aktualizacja, uobecnienie tegoż słowa, czyli że to słowo posiada moc zbawczą.

Godność głoszonego słowa Bożego wymaga, aby w kościele było ono głoszone ze specjalnego miejsca. W pierwotnym kościele miejscem przepowiadania słowa była biskupia katedra. Wraz z rozwojem architektury kościelnej wyodrębniło się specjalne miejsce przeznaczone tylko do głoszenia słowa Bożego. Obok ołtarza budowano podwyższenie, które nazywano amboną, od greckiego czasownika „anabainen” oznaczającego „wstępować, wchodzić”.

Początkowo podwyższanie ambony miało znaczenie praktyczne i służyło lepszej słyszalności mówiącego. Potem ambony oraz sposób ich budowania, dekorowania i skierowania nabrały znaczenia teologicznego. Zwykle w kościołach umieszczano trzy ambony. Pierwsza z nich, najwyższa i najbardziej okazała, służyła do proklamacji Ewangelii. Ambona ta skierowana była ku północy. W Piśmie świętym północ oznacza obszar ciemności i nocy, bo żyją tam narody nie znające Boga, czyli żyjący w ciemności i grzechu. Ewangelia natomiast, będąca słowem Jezusa Chrystusa, podobnie jak On sam jest światłem. Światło Ewangelii jest skierowane ku narodom żyjącym w ciemności. Tylko to światło może  rozproszyć i pokonać ciemności zła i grzechu, ciemność nieznajomości Boga i Jego Dobrej Nowiny. Druga ambona, nieco mniejsza, z której czytano fragmenty Starego Testamentu, skierowana była ku ołtarzowi. Oznaczało to, że wszystkie obietnice i zapowiedzi Starego Testamentu wypełniły się w Jezusie Chrystusie, którego znakiem jest ołtarz. Trzecia ambona skierowana była w stronę ludu i służyła do prowadzenia śpiewu, komentarzy liturgicznych, przekazywania ogłoszeń, odczytywania wezwań modlitwy powszechnej. W wiekach późniejszych zredukowano liczbę ambon. Jedyną ambonę, często bardzo ozdobną i w różnych symbolicznych kształtach, umieszczano na jednym z filarów kościoła.

Niekiedy ambonę porównywano do góry, z której Chrystus głosił Dobrą Nowinę. Dziś bardziej podkreśla się aspekt stołu. Ambona to stół słowa Bożego. W modlitwie błogosławieństwa nowej ambony celebrans mówi: „Ty zaspokajasz nasz głód pożywnym pokarmem swego słowa”. Dlatego współczesne przepisy liturgiczne mocno podkreślają, ażeby ambona służyła tylko i wyłącznie do czytania i wyjaśniania słowa Bożego. Można z niej czytać także wezwania modlitwy powszechnej. Natomiast nie powinno się od ambony rozpoczynać i kończyć Mszy świętej, robić komentarzy i prowadzić śpiewu.

Miejsce przewodniczenia

Każde zgromadzenie liturgiczne jest hierarchicznie uporządkowaną wspólnotą. Każdy z uczestników ma do wykonania ściśle określone zadania. Wypełnienie tych zadań wiąże się z konkretnym miejscem znajdującym się w prezbiterium lub poza nim. Wspominaliśmy już o najważniejszych miejscach umieszczonych w prezbiterium każdego kościoła, czyli o ołtarzu i ambonie. W każdym prezbiterium powinno znajdować się także miejsce dla przewodniczącego celebracji liturgicznych, czyli specjalne miejsce dla kapłana.

W kościołach starożytnych, krzesło, z którego biskup przewodniczył liturgii lub nauczał nazywano katedrą. Określenie to pochodzi ze świeckiej tradycji rzymskiej, gdzie oznaczało miejsce nauczyciela, sędziego, urzędnika. Biskup jako przewodniczący zgromadzenia liturgicznego oraz jako pasterz powierzonego kościoła był jednocześnie urzędnikiem, sędzią i nauczycielem. W pierwszych wiekach katedra była ruchoma i przenośna, ustawiana zwykle wewnątrz absydy. W czasach rozkwitu budowli kościelnych, od wieku V i później, katedrę ozdabiano baldachimem oraz stopniami. Biskup miał prawo zasiadania na katedrze, ponieważ w Cesarstwie Rzymskim był także urzędnikiem państwowym.

Wraz z rozwojem tak zwanych kościołów parafialnych powstawały miejsca przewodniczenia dla kapłana jako przewodniczącego celebracji liturgicznej. Niestety, kiedy pojawiły się „msze prywatne” w IX i X wieku cała akcja liturgiczna została przeniesiona na ołtarz, co spowodowało zlikwidowanie miejsc przewodniczenia.

Po Soborze Watykańskim II Kościół chciał przywrócić znaczenie wszystkim „miejscom” liturgicznym w prezbiterium.  Ogólne wprowadzenie do Mszału Rzymskiego mówiąc o urządzeniu i wystroju kościoła do potrzeb liturgii przypomina o „siedzeniu dla kapłana”, czyli o miejscu przewodniczenia. Krzesło kapłana powinno uwydatniać jego funkcję przewodniczącego zgromadzenia i kierującego modlitwą. Kapłan jako przewodniczący akcji liturgicznej musi zawsze pamiętać, że w liturgii swoją osobą uobecnia działającego Chrystusa, że celebruje w Jego imieniu i z jego polecenia, i w końcu, że przy ołtarzu działa „in persona Christi”. W związku z tym miejsce przewodniczenia powinno być dobrze widoczne, zwrócone w stronę ludu i skromne, to znaczy nie powinno przypominać tronu. Z tego miejsca odbywają się obrzędy wstępne i obrzędy zakończenia. Poza tym można z miejsca przewodniczenia głosić homilię i odmawiać Modlitwę powszechną (OWMR 310). Ważność i wymowa teologiczna powinna skłonić wszystkich duszpasterzy do wyodrębnienia miejsca przewodniczenia w prezbiterium kościoła.

Ołtarz, umieszczony w centralnym miejscu prezbiterium, ambona, wysunięta do przodu, przed ołtarz oraz miejsce przewodniczenia stanowią najważniejsze elementy wyposażenia każdego kościoła. Przy nich celebrowana jest liturgia Kościoła, uobecniająca i aktualizująca misterium Chrystusa, czyli wielkie dzieła Boże dokonane dla naszego zbawienia.

Chrzcielnica

Wskazując na miejsca celebracji liturgicznych w kościele nie sposób zapomnieć o chrzcielnicy. To przy niej dokonuje się pierwsza i najważniejsza celebracja liturgiczna w życiu każdego chrześcijanina. Chrzcielnica to miejsce ściśle związane  udzielaniem chrztu. Ważność i godność pierwszego sakramentu, który otwiera drogę do innych sakramentów inspirowała pierwszych chrześcijan do wznoszenia specjalnych budynków przeznaczonych do udzielania chrztu. Nazywano je „baptysteriami”. Pierwsze baptysteria pojawiły się już w III wieku. Budowano je przy kościołach katedralnych, gdzie przede wszystkim udzielano sakramentu chrztu. Były to budynki o zaokrąglonym kształcie. Ponieważ w Kościele pierwotnym chrzczono przez zanurzenie, wewnątrz baptysterium znajdował się głęboki na 40 — 60 cm basen z wodą. Do źródła chrzcielnego prowadziły trzy stopnie. Ściany chrzcielnicy ozdabiano pięknymi mozaikami przedstawiającymi teologiczne treści sakramentu chrztu.

Z czasem chrzcielnicę - baptysterium włączono do całości budynku kościelnego. Począwszy od końca V wieku, rozwój życia parafialnego i upowszechnienie się praktyki chrztu dzieci sprawił, że zaczęto używać naczyń przenośnych do przechowywania wody. Naczynia te nazywano „fons baptismalis”, czyli źródło chrzcielne, albo po prostu chrzcielnica. Przybrała ona kształt przykrytego kielicha, który był bardzo bogato zdobiony. Potem na przykryciu chrzcielnicy umieszczano figurę Jana Chrzciciela. Chrzcielnicę wykonywano z kamienia lub z metalu i zwykle oddzielano ją od prezbiterium. Zwyczaj budowania chrzcielnicy wewnątrz kościoła przetrwał do naszych czasów. W niektórych kościołach buduje się specjalną kaplicę chrzcielną.

Wymowa symboliczna chrzcielnicy zawarta jest w Ogólnym wprowadzeniu do Obrzędów Chrztu, gdzie czytamy: „Chrzcielnica, z której wypływa woda chrztu, albo w której się ją przechowuje, niech będzie przeznaczona wyłącznie do sakramentu chrztu i w pełni godna tego, aby tam chrześcijanie odradzali się z wody i z Ducha Świętego. Bez względu na to czy mieści się ona w jakiejś kaplicy wewnątrz lub obok kościoła, czy też jakiejś części kościoła na widoku wiernych, tak ją należy urządzić, by w obrzędach chrztu mogło uczestniczyć wiele osób. Po zakończeniu okresu wielkanocnego w miejscu udzielania chrztu wypada ze czcią przechowywać paschał i zapalać go podczas udzielania chrztu, aby od niego łatwo było zapalać świecę ochrzczonych” (nr 25). Chrzcielnica jest symbolem odrodzenia z wody i z Ducha Świętego. Modlitwa błogosławieństwa nowej chrzcielnicy nazywa ją „źródłem zbawienia” i „bramą duchową”. Każdemu człowiekowi przychodzącemu do kościoła ma przypominać przyjęty chrzest, czyli moment wszczepienia w Chrystusa i Jego Kościół. Dla chrześcijanina oznacza to początek nowego życia, życia Dziecka Bożego. Tutaj umieramy dla grzechu i rodzimy się dla Boga. Taki jest sens zanurzenia w śmierć i zmartwychwstanie Jezusa.

Trzeba z żalem stwierdzić, że w wielu naszych kościołach znak chrzcielnicy jest nieczytelny. Źródło chrzcielne zostało zamienione małym metalowym naczyniem i często obrzędy chrzcielne odbywają się daleko od prawdziwej chrzcielnicy. To uproszczenie w znacznej mierze zniekształca wymowę symboliki chrzcielnej.

Tabernakulum

Dla wielu chrześcijan tabernakulum to najważniejsze miejsce w kościele. Wchodząc, czy wychodząc z kościoła zaraz szukamy tabernakulum, aby oddać cześć obecnemu tam Chrystusowi. Zdarza się także, że po przyjęciu Komunii świętej idziemy do kaplicy, w której znajduje się Najświętszy Sakrament i tam robimy nasze dziękczynienie. Stąd może ktoś się zdziwi, że dopiero teraz, po przedstawieniu ołtarza, ambony, chrzcielnicy, piszemy o tabernakulum. Czyżby brak szacunku, albo przeoczenie? Odpowiadając na ewentualne wątpliwości trzeba powiedzieć, że ani jedno, ani drugie. To tylko właściwe ustawienie roli tabernakulum w kościele.

Tabernakulum, czyli szafka służąca do przechowywania Komunii świętej dla chorych posiadało w historii różne formy i różne znaczenie. Pierwotnie Ciało Chrystusa przechowywano w domach prywatnych, tam gdzie była odprawiana Msza święta, potem w mieszkaniu kapłana, obok kościoła. Od VIII wieku, skrzynkę do przechowywania Eucharystii, ustawiano na ołtarzu, lub zawieszano nad nim. Wiszące tabernakula często miały kształt gołębia. Potem zaczęto umieszczać tabernakula w bocznych ścianach kościoła, a w okresie gotyku w wolno stojących filarach. Od XV wieku w Hiszpanii i we Włoszech przyjął się zwyczaj umieszczania tabernakulum w głównym ołtarzu. Tak jest praktycznie do dnia dzisiejszego.

Tabernakulum służyło do przechowywania Eucharystii, którą zanoszono do chorych. Właściwie aż do późnych wieków średnich nie było mowy o adoracji Chrystusa Eucharystycznego w tabernakulum. Właściwą adoracją było przyjmowanie Komunii świętej w czasie Eucharystii. Msza święta bez Komunii nie miała sensu. Ciało Pana Jezusa zanoszono także wszystkim chorym oraz tym, którzy nie z różnych ważnych przyczyn nie mogli przyjść na Eucharystię. Z czasem zaprzestano systematycznego przyjmowania Komunii i ludzie zaczęli szukać czegoś w zastępstwie. Pojawił się zwyczaj adoracji Chrystusa ukrytego w tabernakulum. Ołtarz stracił swe znaczenie na rzecz tabernakulum.

Współczesne przepisy kościelne przywracają pierwszorzędne znaczenie ołtarzowi. To na nim dokonuje się Eucharystia. Bez obecności Chrystusa, która uobecnia się na ołtarzu nie byłoby tabernakulum. W związku z tym zaleca się, aby Najświętszy Sakrament był przechowywany w tabernakulum znajdującym się w oddzielnej kaplicy. Natomiast jeżeli tabernakulum umieszczone jest w głównym ołtarzu, to w czasie celebrowania Mszy świętej ważniejszy jest ołtarz i jemu przede wszystkim należy oddawać cześć.

Tabernakulum powinno być nieusuwalne, zbudowane z trwałego i nieprzezroczystego materiału. Zwraca się uwagę, że musi być tak zamknięte, ażeby wykluczyć możliwość profanacji. Na stałe w kaplicy Najświętszego Sakramentu zapala się tak zwaną wieczną lampkę, która przypomina o obecności Chrystusa. Znakiem szacunku i czci dla Najświętszego Sakramentu jest przyklęknięcie.    

Tekst pochodzi z książki ks. prof. Dariusza Kwiatkowskiego, Zaczerpnąć ze źródła wody życia. W świecie liturgicznych znaków, Kalisz 2007

opr. mg/mg