Atlas historyczny Biblii: wprowadzenie metodologiczne

Enrico Galbiati i Filippo Serafini

ATLAS HISTORYCZNY BIBLII

Przedmowa: GIANFRANCO RAVASI
Tytuł oryginału: Atlante Storico della Bibbia

Copyright for the Polish edition
by Wydawnictwo „Jedność”, Kielce 2005

PRZEDMOWA

Gianfranco Ravasi

„Świat jest jak oko: morze jest białkówką, ziemia tęczówką, Jerozolima źrenicą, a świątynia — odbitym w niej obrazem”. Ten sugestywny aforyzm zaczerpnięty z tradycji żydowskiej w fascynujący sposób obrazuje koncepcję przestrzeni naznaczonej Obecnością, która ją przekracza i przerasta. W świątyni na Syjonie ten Bóg, którego „niebo i niebiosa najwyższe nie mogą objąć” (1 Krl 8,27), spotyka się bowiem z ludzkością i zamieszkuje w granicach naszego horyzontu. Podobnie historia nie jest widziana jedynie jako zwyczajne następstwo zdarzeń, lecz jako historia zbawienia, święte dzieje i — żeby użyć słynnego określenia poety Thomasa S. Eliota — „punkt przecięcia się czasu i wieczności”.

Religia biblijna jest zatem objawieniem typu historycznego. Nie jest meteorytem, który spadł z nieba. Nie odkrywamy jej przez odrywanie się od rzeczywistości, w jakiej żyjemy, ku mitycznym i mistycznym niebiosom. Jest ziarnem złożonym w glebie naszego świata i naszej historii. Jest słowem powierzonym osobom i wydarzeniom zamkniętym w ramach naszych współrzędnych czasoprzestrzennych. Jest wreszcie, w chrześcijaństwie, Słowem Bożym, które stało się ciałem w konkretnym człowieku, Jezusie z Nazaretu. Dlatego Biblia rozgrywa się w historii, interesuje się nauką, ukazuje zwyczaje i obyczaje, przyjmuje języki i style. A jednak nie jest ani podręcznikiem historiografii, ani kroniką wydarzeń, ani tekstem naukowym lub najzwyklejszą literaturą. Krzyżują się w niej bowiem historia i wieczność, przestrzeń i nieskończoność, cielesność i duchowość, fizyka i mistyka, immanencja i transcendencja, człowiek i Bóg.

Na poniższych stronicach podjęto próbę zebrania i krytycznego zweryfikowania danych historycznych i geograficznych przedstawionych przez Biblię. Są one konfrontowane z dokumentami i znaleziskami archeologicznymi znanymi nam współcześnie. Wyruszamy jakby w fascynującą podróż podzieloną na sześćdziesiąt etapów, wychodząc z ograniczonego środowiska przestrzennego, jakim jest Żyzny Półksiężyc, obszar Bliskiego Wschodu, gdzie żyli i działali również przywódcy, królowie, prorocy, mędrcy żydowscy, Jezus i Jego uczniowie. Oczywiście Jerozolima, której „kamienie miłują słudzy” Pana — jak mówi Ps 102,15 — stanowi jego centrum, ale horyzont często rozszerza się, sięgając samego Rzymu, a nawet „krańców ziemi” (Dz 1,8).

Niniejsza książka nie jest wyłącznie kartograficznym atlasem terytoriów wspominanych przez Biblię lub z nią związanych. Jest także w pełnym tego słowa znaczeniu podróżą w głąb szczególnej i oryginalnej historii. Naturalnie, geografia zajmuje w niej eksponowane miejsce i jest studiowana za pomocą rozlicznych map oraz szczegółowych planów. Ale tworzą one rodzaj tła dziejów. Dlatego tekst stanowi przede wszystkim opowiadanie o wydarzeniach politycznych, wojskowych, religijnych, społecznych, kulturalnych, natomiast sugestywny i wielobarwny aparat ikonograficzny przywołuje na żywo właśnie owo tło, na którym historia ta się toczy i odciska swe ślady.

Wątku tematycznego dostarcza jednak zawsze tekst biblijny. Zgodnie ze wspomnianym wyżej specyficznym charakterem atlasu — który w zamierzeniu nie jest książką o historii w sensie ścisłym — informacje płynące z Pisma Świętego są odpowiednio analizowane i weryfikowane. Została też wzięta pod uwagę perspektywa religijna wybrana przez natchnionych autorów, aby badać, selekcjonować, oświecać i interpretować opisywane postacie oraz wydarzenia historyczne. Jest więc to książka o wielu obliczach, podróż po różnych i paralelnych torach, które obejmują geografię i historię, archeologię i tradycję artystyczną, historiografię i teologię.

Czytelników czeka niecodzienna wędrówka poprzez przestrzeń i czas, wyprawa pełna wspomnień, ale także niespodzianek, pośród kamieni wyżłobionych krwią wojen, naznaczonych krokami mężczyzn i kobiet; nad nimi zaś daje się słyszeć trzepot skrzydeł transcendentnej i Boskiej obecności. Jak bowiem mówi głos Pana skierowany do „domu” i „miejsca” Syjonu: „Tam będzie moje imię!” — czyli moja OSOBA i moja OBECNOŚĆ (1 Krl 8,29).

Atlas:

Spis treści

Wprowadzenie metodologiczne

I. Księgi Biblii

Słowo „Biblia” pochodzi od greckiego tŕ biblía, które znaczy „księgi” i jest pierwotnie w liczbie mnogiej, tak jak łacińska transkrypcja Biblia. Przechodząc z łaciny do języka polskiego, słowo to nabrało znaczenia liczby pojedynczej: Biblia. Jest ona faktycznie zbiorem różnych ksiąg, moglibyśmy powiedzieć małą biblioteką, ale jest także dziełem jednolitym, ponieważ wszystkie te księgi łączy fakt, że są „natchnione przez Boga”. Sobór Watykański II (w Konstytucji dogmatycznej o objawieniu Bożym Dei Verbum, nr 12) tak mówi o natchnieniu:

„Prawdy przez Boga objawione, zawarte i przedłożone na piśmie w księgach świętych zostały spisane pod natchnieniem Ducha Świętego. Księgi zarówno Starego, jak i Nowego Testamentu święta Matka Kościół na podstawie wiary apostolskiej uznaje w całości, ze wszystkimi ich częściami, za święte i kanoniczne, dlatego że spisane pod natchnieniem Ducha Świętego (por. J 20,31; 2 Tm 3,16; 2 P 1,19-21; 3,15n), Boga mają za autora i jako takie zostały Kościołowi przekazane. Do napisania świętych ksiąg Bóg wybrał używających własnych umiejętności i sił ludzi, którymi posłużył się, tak aby działając w nich i przez nich, to wszystko i tylko to, co sam chciał, przekazali na piśmie jako prawdziwi autorzy.

Skoro więc wszystko to, co autorzy natchnieni, czyli hagiografowie, twierdzą, należy uważać za stwierdzone przez Ducha Świętego, to z całą mocą należy też wyznać, że księgi Pisma w sposób pewny, wiernie i bez błędu uczą prawdy, jaka z woli Boga została zapisana w księgach świętych dla naszego zbawienia. Dlatego «Wszelkie Pismo jest przez Boga natchnione i pożyteczne do nauczania, do przekonywania, do poprawiania, do wychowywania w sprawiedliwości — aby człowiek Boży był doskonały, przysposobiony do każdego dobrego czynu» (2 Tm 3,16n)”.

Biblia zawiera 73 księgi, 46 w Starym i 27 w Nowym Testamencie. Słowo „testament” tłumaczy greckie diathčke, które oznacza zarówno „testament”, jak i „pakt” lub „przymierze”. Greckie diathčke faktycznie jest przekładem hebrajskiego berît, oznaczającego właśnie „przymierze”. [W niektórych nowszych wydaniach Biblii lub w seriach biblijnych unika się terminu Stary Testament, aby nie sprawiać wrażenia, że opisane w nim przymierze Boga z ludem Izraela zostało anulowane przez Nowe Przymierze zawarte przez Boga w Jezusie Chrystusie. W rzeczywistości bowiem „stare” zachowuje całą swą ważność, ponieważ — jak mówi św. Paweł w Liście do Rzymian — obietnice Boga nie mogą być zniweczone (por. Rz 9—11). Tak więc zachowując wprawdzie określenie „Nowy Testament”, używa się często terminu „Pierwszy Testament” lub tylko „Testament” w miejsce „Starego Testamentu”].

Zgodnie z systemem przyjętym w polskich wydaniach Biblii (powielających ten stosowany w Bibliach łacińskich), księgi podzielone są na trzy części: księgi historyczne, dydaktyczne (lub mądrościowe) i prorockie. Występują one w ustalonym porządku:

a) Stary Testament

Księgi historyczne: Pięcioksiąg, czyli księgi Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa; następnie Jozuego, Sędziów, Rut, 1—2 Samuela, 1—2 Królewska, 1—2 Kronik, Ezdrasza, Nehemiasza, Tobiasza, Judyty, Estery, 1—2 Machabejska;

Księgi dydaktyczne: Hioba, Psalmów, Przysłów, Koheleta (lub Eklezjastesa), Pieśń nad pieśniami, Mądrości, Syracha (lub Eklezjastyk);

Księgi prorockie: Proroków większych: Izajasza, Jeremiasza wraz z Księgą Barucha i Lamentacjami, Ezechiela, Daniela. Proroków mniejszych: Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza, Malachiasza.

b) Nowy Testament

Księgi historyczne: Ewangelia według św. Mateusza, Ewangelia według św. Marka, Ewangelia według św. Łukasza, Ewangelia według św. Jana, Dzieje Apostolskie.

Listy: 13 listów Pawłowych (określanych w oparciu o adresatów): do Rzymian, 1—2 do Koryntian, do Galatów, Efezjan, Filipian, Kolosan, 1—2 do Tesaloniczan, 1—2 do Tymoteusza, do Tytusa, Filemona; List do Hebrajczyków; 7 listów katolickich (czyli „powszechnych”, określanych w oparciu o autora): Jakuba, 1—2 Piotra, 1—3 Jana, Judy.

Księga prorocka: Apokalipsa.

Podział ksiąg na rozdziały w Biblii łacińskiej został wprowadzony przez Stefana Langtona, profesora Uniwersytetu Paryskiego w 1214 r. Podziału na wersety dokonano natomiast w późniejszym czasie. Dla Starego Testamentu zrobił to w 1528 r. Sante Pagnini z Lukki w swoim łacińskim tłumaczeniu z hebrajskiego; dla Nowego Testamentu Robert Stephanus (Etienne) w swoim wydaniu z 1555 r.

Biblia hebrajska ma inny porządek ksiąg:

Prawo (hebr. Torâ): księgi Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa.

Prorocy (hebr. Nebî'îm) podzieleni na „Proroków wcześniejszych”, czyli księgi Jozuego, Sędziów, Samuela i Królewskie, oraz „Proroków późniejszych” — księgi Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i 12 proroków mniejszych (w tym samym porządku, co w Bibliach polskich);

Pisma (hebr. Ketűbîm): księgi Psalmów, Hioba, Przysłów, 5 zwojów (hebr. megillôt), odczytywanych w synagodze w czasie obchodów 5 głównych świąt (czyli księgi Rut, Pieśń nad pieśniami, Koheleta, Lamentacje, Estery), następnie Daniela, Ezdrasza, Nehemiasza i 1—2 Kronik.

Jak widać, Biblia hebrajska nie zawiera tych samych ksiąg, jakie występują w Starym Testamencie. Niektóre z nich bowiem nie zostały uznane za kanoniczne przez uczonych żydowskich, którzy ustalili wykaz normatywny (kanon) w I w. po Chr. Te księgi (Tobiasza, Judyty, Mądrości, Syracha, Barucha, 1—2 Machabejska oraz pewne części Estery i Daniela) są nazywane deuterokanonicznymi.

Księgi deuterokanoniczne nie występują w Bibliach protestanckich, gdzie są umieszczane w dodatku i określane mianem apokryfów. Z tego powodu niekiedy Biblie ekumeniczne lub międzywyznaniowe umieszczają je na końcu Starego Testamentu. Należy pamiętać, że w środowisku katolickim termin apokryfy jest używany w odniesieniu do tych ksiąg religijnych, których Kościół nie uznał za natchnione. Natomiast księgi, które protestanci nazywają apokryfami, czyli księgi deuterokanoniczne, są dla Kościoła katolickiego księgami kanonicznymi i natchnionymi.

Przykładowe mapy z atlasu

opr. mg/mg