Formularz Przymierza

Możliwe, że połączenie Dekalogu — zbioru norm etycznych — z instytucją Przymierza nastąpiło w epoce późniejszej, dla upamiętnienia wydarzenia na Synaju

W przeciwieństwie do przepisów prawnych Starego Testamentu, które przybierają zwykle formę kazuistyczną, Dziesięć Przykazań sformułowano w stylu apodyktycznym.

W starotestamentowych przepisach występuje forma warunkowa pouczająca o karze, jaka spotka przestępcę, np.: „Jeśli kto tak uderzy kogoś, że uderzony umrze, winien być sam ukarany śmiercią” (Wj 21, 12). Czasem forma kazuistyczna ma postać następującą: „ktokolwiek”, „każdy kto” to uczyni, zostanie tak a tak ukarany (zob. Kpł 17, 3. 8. 10).

Boski autorytet

Przykazania Dekalogu natomiast wypowiadane są w postaci nakazu lub zakazu. Forma apodyktyczna podkreśla autorytet Boga zwracającego się do człowieka oraz moc danego zakazu czy nakazu. Do jednych przykazań Dekalogu zostały dodane objaśnienia w postaci motywacji i obietnic, np.: „W sześciu dniach uczynił Jahwe niebo, ziemię, morze oraz wszystko, co jest w nich, w siódmym dniu odpoczął. Dlatego pobłogosławił Jahwe dzień szabatu i uznał go za święty” (Wj 20,11), a do innych nie.

Dekalog ewoluował

Z różnic tekstowych między obu wersjami Dekalogu wynika, że jest on wyrazem ewolucji prawodawstwa moralnego Starego Testamentu. Dlatego właśnie Dekalog nie był tekstem niezmiennym, raz na zawsze ustalonym, lecz podlegał rozwojowi i przemianom. Jak wyglądała forma wyjściowa Dekalogu i kiedy, przez kogo i w jakich okolicznościach została ona sformułowana?

Prawzorca nie odkryto

Dawniej najbardziej rozpowszechniona była opinia, że pierwotnie istniał rodzaj pradekalogu, który składał się z krótkich przykazań, przy czym wszystkie były sformułowane negatywnie. Jednak wszelkie próby dotarcia — przez badanie obu wersji Dekalogu — do jakiejś prostszej, pierwotnej jego formy, kończyły się niepowodzeniem.

Znamienna zmiana osoby

Wysuwano też tezę, że obecna struktura Dekalogu powstała na skutek zrośnięcia się w jedną całość przynajmniej dwóch oddzielnie istniejących gatunków literackich: formularza Przymierza i prawa apodyktycznego. Ślady tego połączenia można dostrzec w braku proporcji między poszczególnymi przykazaniami oraz w zmianie podmiotu — w zakazie wzywania imienia Jahwe: w zdaniu wstępnym Dekalogu oraz w pierwszym przykazaniu Bóg przemawia w pierwszej osobie, natomiast drugie przykazanie mówi już o Bogu w osobie trzeciej i ten wzór jest kontynuowany w pozostałej części tekstu.

Elementy umowy

Na Wschodzie w drugim tysiącleciu przed Chrystusem, przy spisywaniu umowy między królem a jego wasalem, posługiwano się odpowiednim formularzem Przymierza. Czy ten formularz jest istotnie dostrzegalny w Dekalogu? Ów oficjalny wzorzec składał się z następujących elementów: przedstawienie się króla proponującego Przymierze swemu wasalowi; prolog historyczny ukazujący dotychczasowe relacje między obu partnerami — wymieniano tu głównie dobrodziejstwa wyświadczone przez króla wasalowi; sformułowanie podstawowego zobowiązania wasala — obowiązku wierności; zobowiązania szczegółowe; wezwanie na świadków przymierza bogów i siły natury; lista warunków błogosławieństw i przekleństw skierowanych do wasala, które stanowiły obietnice nagrody za wierność Przymierzu, względnie groźby kar za jego złamanie.

Układ spisywano w dwóch egzemplarzach i składano w głównej świątyni sprzymierzonych narodów.

Podobieństwa

W Dekalogu można odnaleźć niektóre elementy takich właśnie formularzy Przymierza, mianowicie: przedstawienie się króla: „Ja jestem Jahwe, twój Bóg”; prolog historyczny, w którym Jahwe przypomina Izraelitom uwolnienie z niewoli egipskiej: „Jahwe (...) który cię wyprowadził z ziemi egipskiej, z domu niewoli”; deklarację podstawową zobowiązującą Izraela do wierności: „Nie będziesz miał bogów cudzych oprócz mnie”; zobowiązania szczegółowe (przykazania Dekalogu od drugiego począwszy).

Różnice

Jest zrozumiałe, że w Dekalogu nie stosuje się wzywania bogów na świadków porozumienia; tę rolę spełnia tutaj sam Jahwe — jest On partnerem, ale i gwarantem umowy. Są natomiast w Starym Testamencie teksty, w których na świadków wzywa się siły natury — „niebo i ziemię” (Pwt 4, 26; 30, 19; 31, 28).

W Dekalogu brak listy błogosławieństw i przekleństw; jest jednak bardzo prawdopodobne, że przy redakcji Księgi Wyjścia i Powtórzonego Prawa zostały one odłączone od przykazań. W obu wersjach brak też wzmianki o umieszczeniu zbioru tych przepisów w miejscu świętym, potwierdzają to jednak inne teksty biblijne. W Księdze Wyjścia czytamy: „I włożysz do arki świadectwo, które dam tobie” (Wj 25,16). Wiadomo, że słowem „świadectwo” Biblia określa Dekalog.

Twarde „nie”

Poza formularzem Przymierza, drugi gatunek literacki zastosowany w Dekalogu to forma apodyktyczna. Jako gatunek literacki pochodzi ona z okresu wspólnoty plemiennej. W czystej postaci gatunek ten występuje w trzech przykazaniach Dekalogu: nie zabijaj, nie cudzołóż, nie kradnij. Pozostałe przykazania, choć ułożone w stylu prawa apodyktycznego, zostały rozszerzone oraz zabarwione ideą Przymierza i wskazówkami mędrców.

Niepewna forma redakcji

Zarówno formularz Przymierza, jak i prawo apodyktyczne sięgają najstarszego okresu dziejów Izraela, dlatego można przyjąć, że istotna treść Dekalogu może pochodzić od Mojżesza.

Przypisując Mojżeszowi jakiś pradekalog, nie mamy oczywiście żadnych danych do stwierdzenia, w jakiej formie Mojżesz zredagował ten dokument, ani nawet, że na pewno on go zredagował. Jeśli jest jego autorem, mógł go zredagować jako prawo Przymierza, bowiem prawdopodobne formularz był mu znany. Według tradycji biblijnej, ten gatunek kształtował się w Egipcie i mógł posłużyć jako schemat do spisania przymierza między Bogiem a Izraelem.

opr. mg/mg