Targum Neofiti 1: Historia, tekst i teologia

Targum Neofiti 1 odkryty został w Bibliotece Watykańskiej w 1949 r. Zawiera on pełne tłumaczenie Pięcioksięgu na język aramejski.

Targum Neofiti 1: Historia, tekst i teologia

BIBLIA ARAMEJSKA

Targum Neofiti 1
Księga Rodzaju

Historia, tekst i teologia Targumu

Tom 1

Przekład i opracowanie: Mirosław Stanisław Wróbel
Wydawnictwo Gaudium Lublin 2014
ISBN 978-83-7548-182-2


II. Historia Targumu Neofiti 1

Targum Neofiti 1 został odkryty w Bibliotece Watykańskiej w 1949 r. przez profesorów A. Díeza Macha i J. Millasa Vallicrosa, którzy realizowali projekt krytycznego wydania Targumu Onkelosa. Po wnikliwych badaniach A. Díez Macho w 1956 r. ogłosił światu nauki, że odkryty Kodeks nie jest Targumem Onkelosa, lecz należy do grupy aramejskich tłumaczeń Pięcioksięgu określanych mianem „Palestyńskie Targumy Pięcioksięgu”22. Krytyczne wydanie tego Kodeksu zostało dokonane przez odkrywcę w latach 1968–197823 z tłumaczeniem hiszpańskim (A. Díez Macho), francuskim (R. Le Déaut) i angielskim (M. McNamara). Targum Neofiti pierwotnie znajdował się w Pia Domus Neophytorum w Rzymie. Informuje o tym pieczęć na jego stronie tytułowej oraz imię Ludovicus Canonicus Schüller, który był ostatnim rektorem tego kolegium. Papież Paweł III w 1543 r. założył w Rzymie Domus Catechumenorum dla konwertytów z judaizmu. W 1577 r. papież Grzegorz XIII utworzył przy nim kolegium o nazwie Pia Domus Neophytorum (Collegium Ecclesiasticum Adolescentium Neophytorum) z możliwością nadawania stopni naukowych. Targum Neofiti mógł trafić do biblioteki Pia Domus Neophytorum jako dar U. Boncampagniego, nawróconego Żyda, który przekazał tam osiemdziesiąt dwa dzieła ze swojej kolekcji otrzymanej w testamencie od rabina A. de Montego w 1587 r. Rabin ten po przyjęciu wiary chrześcijańskiej został profesorem w Collegium Neophytorum i pełnił funkcję oficjalnego kościelnego cenzora literatury żydowskiej. W 1891 r. książki i manuskrypty należące do Collegium zostały zakupione przez Bibliotekę Watykańską i skatalogowane przez G. Sacerdotego24. Targum Neofiti został skatalogowany w Bibliotece Watykańskiej jako Targum Onkelosa. Na pierwszej stronie Kodeksu widnieje aramejski napis (Targum Chumasz Jeruszalmi – „Przekład Pięcioksięgu Jerozolimskiego”). Hiszpański uczony A. Diéz Macho zidentyfikował manuskrypt jako kopię „Palestyńskiego Targumu Pięcioksięgu”. Na końcu kodeksu widniał napis hebrajski informujący, że kodeks został sporządzony w Rzymie przez skrybę Menachema25 syna Mordechaja dla Maestra Egidia w 1504 r. Mogło tu chodzić o Egidia z Viterbo (1469–1532), który w latach 1505–1517 był generałem zakonu augustianów, a w 1517 r. został kardynałem. Interesował się on literaturą żydowską i współpracował w Rzymie w latach 1517–1527 z targumistą E. Levitą, który w 1542 r. opublikował Leksykon targumiczny (Meturgeman)26.

III. Tekst Targumu Neofiti 1

Tekst Targumu Neofiti zawiera pełne tłumaczenie Pięcioksięgu na język aramejski w dialekcie palestyńskim (z wyjątkiem ok. trzydziestu wersetów). Język aramejski Targumu Neofiti stał się przedmiotem pogłębionych badań uczonych, którzy nie są jednomyślni co do datacji jego powstania (propozycje od I do IV w.)27. Zdaniem odkrywcy A. Díeza Macha tekst Targumu Neofiti jest starożytny i może pochodzić nawet z I w. po Chr.28 Badacze zwracają szczególną uwagę na istnienie w tekście wielu starożytnych tradycji sięgających ery przedchrześcijańskiej. Uczeni analizują także w Kodeksie glosy marginalne, które wskazują na istnienie w nim różnych tradycji targumicznych29. Świadczy to ich zdaniem o złożonym i wielowarstwowym charakterze Targumu Neofiti. Badacze zwracają uwagę na szczególną zbieżność tych glos w Księdze Rodzaju z manuskryptami z genizy synagogi w Kairze30. W tekście występują także glosy interlinearne, które mają głównie charakter poprawek gramatycznych. Tekst Kodeksu zawarty na czterystu czterdziestu dziewięciu kartach pergaminu został sporządzony przez trzech kopistów. W całości nie jest on wokalizowany. Wyjątek stanowi passus dotyczący snu faraona w Targumie Neofiti Rdz 41,1-7. Na ostatniej stronie sporządzono notatkę w języku aramejskim, która w polskim tłumaczeniu brzmi: „Tutaj, w Rzymie, we wspaniałym miesiącu Adar”. Przymiotnik „wspaniały” swoją wartością cyfrową (264) wskazuje na datę ukończenia dzieła w roku żydowskim 5264, który jest odpowiednikiem 1504 r. Choć odnaleziony w Bibliotece Watykańskiej Kodeks Targumu Neofiti został sporządzony w XVI w., to jednak nie ulega wątpliwości, że tekst w nim zachowany ma starożytne pochodzenie. Może na to wskazywać świadectwo zawarte u św. Hieronima w Hebraicae quaestiones in Genesis 8,6, gdzie – podobnie jak w Targumie Neofiti – użyty został termin „drzwi” w tekście odnoszącym się do uratowania Noego po potopie, a nie termin „okno” jak w Biblii Hebrajskiej31. Niewykluczone, że św. Hieronim pod koniec IV w. mógł mieć dostęp do formy tekstu reprezentowanej przez Targum Neofiti32. W tekście Targumu Neofiti występują także zapożyczenia z terminologii greckiej i łacińskiej33. Wiele wersetów w Targumie Neofiti rozpoczyna się lemma w języku hebrajskim, aby lepiej zorientować się w tłumaczonym tekście. Tekst Targumu Neofiti jest podzielony na sekcje liturgiczne, które odpowiadają sedarim trzyletniego cyklu czytań w Palestynie34. Na użycie Targumu Neofiti w synagodze wskazuje hebrajska formuła skierowana w sposób bezpośredni do uczestników zgromadzenia synagogalnego: „O mój ludu, moi synowie / domu Izraela”. Formuła ta występuje w tekście ok. osiemdziesięciu razy, poprzedzając aramejskie tłumaczenie. Niektóre passusy zostały poddane cenzurze i wymazane z tekstu. Chodzi tu o passusy odnoszące się do bożków, które w średniowieczu mogły być uważane za antychrześcijańskie35. Analizując parafrazy Targumu Neofiti, można wyodrębnić kilka zasadniczych racji ich tworzenia: 1. lepsza identyfikacja osób i miejsc; 2. eliminowanie antropomorfizmów w przedstawianiu Boga; 3. lepsza prezentacja argumentów polemicznych; 4. niwelowanie sprzeczności między tekstami Biblii; 5. ukazywanie pozytywnych cech postaci biblijnych, zwłaszcza patriarchów36.

Porównując aramejski tekst Targumu Neofiti z tekstem hebrajskim, można wyodrębnić pewne charakterystyczne cechy i techniki przekładu37. Głównym celem tłumacza jest oddanie pełnego znaczenia tekstu Biblii Hebrajskiej przełożonej na język aramejski, aby był on dobrze rozumiany przez słuchacza lub czytelnika. Kiedy dany termin hebrajski ma więcej niż jedno znaczenie, wówczas Targum Neofiti podaje jego różne sensy, aby uwypuklić bogactwo tekstu. Na przykład w Rdz 3,15 termin „zmiażdżyć” jest tłumaczony jako „zwrócić się”, „ugodzić”. W tym samym wersecie wyrażenie targumiczne mówiące o końcu czasów: „gdyż oni doświadczą pokoju na końcu, w dniu Króla Mesjasza” uwypukla sens mesjański. Niekiedy w tekście aramejskim są stosowane „targumiczne dublety” polegające na tym, że pojedynczy termin hebrajski tłumaczy się przez dwa słowa aramejskie. Na przykład w Rdz 4,7 hebrajski termin „podnieść” jest tłumaczony przez podwójne sformułowanie: „odpuścić” i „przebaczyć”. Ważną cechą tekstów targumicznych jest unikanie antropomorfizmów w odniesieniu do natury i działania Boga. Ilustrują to następujące przykłady:

– określenie „w oczach Boga” w Targumie Neofiti jest zastępowane wyrażeniem „przed Bogiem”,

– określenie „ręka Pana” jest zastępowane w Targumie Neofiti różnymi wyrażeniami38,

– określenie „usta Pana” w Targumie Neofiti jest tłumaczone „rozporządzenie Słowa Pana”,

– określenie „Bóg widział światłość, że była dobra” (Rdz 1,4) jest tłumaczone w Targumie Neofiti „było widoczne przed Panem, że światłość była dobra”39.

Z tendencją antyantropomorficzną w tłumaczeniach targumicznych wiąże się także przekład imion Boga. Autorzy targumiczni tłumaczą na aramejski rzadkie imiona Boże, np.: El Szaddai40 jest tłumaczony przez Targum Neofiti jako „Bóg Niebios”, a El Eljon41 jako „Najwyższy Bóg”. W tekstach targumicznych pojawia się także określenie Boga jako „Ojca w niebiosach”42. Wyrażenie to występuje w kontekstach: 1. modlitwy do Ojca, który jest w niebiosach (Targum Neofiti Rdz 21,33; Wj 1,19; 17,11; Lb 21,9; Pwt 28,32); 2. nagrody od Ojca, który jest w niebiosach (Targum Neofiti Lb 23,23); 3. miłosierdzia Ojca, który jest w niebiosach (Targum Neofiti Kpł 22,28).

IV. Teologia Targumu Neofiti 1

W Targumie Neofiti, podobnie jak w całej tradycji targumicznej, unika się użycia imienia Bożego JHWH. W tym miejscu stosuje się potrójny zapis litery „jod”, który jest odpowiednikiem tetragrammatonu Biblii Hebrajskiej. W Targumie Neofiti na określenie Boga jest używane wyrażenie: „Słowo (Memra) Pana”, „Chwała Obecności (Szekina) Pana”, „Chwała Pana”.

W Targumie Neofiti ponad trzysta razy używa się wyrażenia „Słowo (Memra) Pana”. Termin „Memra” wywodzi się od rdzenia ’mr oznaczającego „mówić”, „powiedzieć”. Występuje tu wyraźne nawiązanie do biblijnego „Słowa Boga”. Memra to stwarzające, objawiające i zbawiające Słowo Boga. Cała historia zbawienia jest realizowana zgodnie ze Słowem Boga. Słowo ma atrybuty osobowe, podobnie jak Mądrość i Duch43. W terminie „Memra” targumiści rozwijają teologię Bożej obecności, łącząc aspekty dwóch czasowników: „mówić” i „być”. W ten sposób Memra wyraża odwieczną obecność Boga i Jego szczególną relację do stworzenia i do historii44. Termin ten w Targumie Neofiti pojawia się w kontekście relacji pomiędzy Bogiem a człowiekiem i jest związany z Bożym objawieniem45. Użycie terminu „Memra” w Targumie Neofiti wykazuje głęboki związek z tekstem Prologu Janowego, w którym akcentuje się stwórczą rolę Słowa (J 1,3)46. W Biblii Hebrajskiej w opisie stworzenia świata i człowieka mocno akcentowana jest instrumentalna rola Słowa. Choć sam termin „słowo” (dbr) nie występuje, to jednak każdy stwórczy akt Boga poprzedzony jest Jego słowem. Dobrze wyraża to Ps 33,6: „Przez słowo Pana powstały niebiosa i wszystkie ich zastępy przez tchnienie ust Jego”. Tradycja targumiczna poprzez wprowadzenie terminu „Memra” (Słowo) prawdę tę akcentuje w sposób szczególny. Ewangelista Jan, używając w Prologu terminu „Słowo, podkreśla Jego preegzystencję i fakt, że wszystko przez Nie się stało. Chce przez to ukazać, że Słowo należy do istoty Boga, który jako jedyny Stworzyciel przez swoje Słowo stwarza świat. W J 1,14 św. Jan utożsamia Słowo z osobą Jezusa Chrystusa, kładąc akcent na obecność wcielonego Słowa, które w sposób obrazowy rozbija namiot wśród ludzkości i objawia swą chwałę47. W teologii Janowej Jezus – Słowo Boga był na początku obecny w procesie stwórczym wszystkich rzeczy i poprzez wcielenie jest obecny pośród swego stworzenia. Można tu dostrzec nawiązanie do targumicznej idei „Szekiny Pana” (Obecności Pana), który objawia się w swojej chwale.

Obecność Boga w Targumie Neofiti określa się terminem „Szekina Pana”48. Termin ten nie występuje w Biblii Hebrajskiej, jednak rdzeń „szaken” (škn) w znaczeniu „zamieszkać, osiedlić się” jest często obecny. Terminu tego używa się w odniesieniu do Boga, który zamieszkał pośród swego ludu49. Namiot (przybytek, sanktuarium) zamieszkania Boga określa się w Biblii Hebrajskiej terminem „miszkan”50.

Wyrażenia „Chwała Pana” tradycja targumiczna używa w celu uwypuklenia idei Boga objawiającego się w chwale. W aramejskim tekście Księgi Daniela termin „chwała” (jqr) został użyty w odniesieniu do Syna Człowieczego (Dn 7,14). W Targumie Neofiti ponad sto razy występuje wyrażenie „Chwała Szekiny Pana”. Jest to rozbudowane tłumaczenie targumiczne podkreślające chwalebną obecność Boga.

W Targumie Neofiti do Księgi Rodzaju można znaleźć odniesienia mesjańskie51. Mesjasz w tych tekstach, podobnie jak w innych targumach, jest określany terminem „Król”. Ma się On pojawić na końcu czasów, aby przynieść pokój i sprawiedliwość. W Targumie Neofiti Rdz 3,15 w kontekście Protoewangelii jest mowa o dniu Króla Mesjasza. Osoba i dzieło Mesjasza zostają przywołane w błogosławieństwie Jakuba skierowanym do Judy w Targumie Neofiti Rdz 49,10-12.

W tradycji targumicznej zauważyć można silne przekonanie, że istnieje inny świat wykraczający poza doczesność, oraz wiarę w zmartwychwstanie. Słowa Boga skierowane do Adama i Ewy po grzechu: „Prochem jesteś i w proch się obrócisz” zostają uzupełnione przez tradycję targumiczną słowami wyrażającymi wiarę w zmartwychwstanie: „Lecz z prochu powstaniesz ponownie, aby zrozumieć i rozpoznać to wszystko, co uczyniłeś” (Targum Neofiti Rdz 3,19). W Targumie Neofiti Rdz 4,8 Abel wyraża wiarę w inny świat i w sprawiedliwy sąd52.

W Targumie Neofiti podkreśla się znaczenie Tory. Według ujęcia Targumu Neofiti Rdz 3,24 Tora została stworzona przez Boga dwa tysiące lat przed założeniem świata. Tradycja ta bazuje na utożsamieniu Tory z Mądrością oraz inspiruje się tradycją zawartą w midraszach do Prz 8,22.30. Tora jest porównywana do drzewa życia w ogrodzie Eden. Każdy, kto przestrzega jej przepisów, będzie trwał – podobnie jak drzewo życia – w świecie, który nadejdzie. Przeznaczeniem tych, którzy nie przestrzegają przepisów zawartych w Torze, jest Gehenna (Targum Neofiti Rdz 3,24). Tekst Targumu Neofiti Rdz 3,15 podkreśla, że potomstwo niewiasty zwycięży nad szatanem lub zostanie przez niego poranione w zależności od tego, czy będzie przestrzegało przepisów Tory, czy je odrzucało. W podobnym kontekście jest komentowana w Targumie Neofiti Rdz 27,40 relacja pomiędzy Jakubem a Ezawem. Przykazanie miłości: „Będziesz miłował Pana, Boga twojego, z całego swego serca, z całej duszy swojej, ze wszystkich swych sił”, zawarte w wyznaniu Szema Izrael (Pwt 6,5), jest przez tekst targumiczny komentowane w duchu przestrzegania przepisów Tory53. Tematyka dotycząca przestrzegania Tory na zasadzie inkluzji do tekstu zawartego w Księdze Rodzaju jest rozwijana także w końcowej części Pięcioksięgu – w Księdze Powtórzonego Prawa54.

W tekście Targumu Neofiti często występuje użycie rdzenia lj, który odnosi się do modlitwy55. Terminy „ ’q” lub „qr’” używane w Biblii Hebrajskiej na oznaczenie wołania do Boga są tłumaczone przez pojęcie lj (modlić się)56. Odpowiedź Boga także jest wyrażana jako wysłuchanie modlitw kierowanych do Niego57. Odniesienia do modlitwy są często spotykane również w targumicznych parafrazach58.

V. Znaczenie Targumu Neofiti 1

Targum Neofiti to pełny tekst zapisu palestyńskiej odmiany przekładu Tory, który jako świadek tekstu oryginalnego jest bardzo przydatny w badaniach tekstualnych. O jego wartości stanowią zawarte w nim starożytne tradycje przekazywane ustnie we wspólnocie żydowskiej w okresie Drugiej Świątyni oraz utrwalone w nim różne interpretacje Biblii59. Targum Neofiti ukazuje, w jaki sposób pod koniec czasów starotestamentalnych i na początku epoki Nowego Testamentu wyznawcy judaizmu rozumieli i objaśniali Pismo Święte. Jednocześnie odsłania, na ile treści w nim zawarte znajdowały recepcję wśród pierwszych żydowskich wyznawców Jezusa. Targumy wraz z najstarszymi midraszami stanowią bardzo ważne świadectwo starożytnej żydowskiej egzegezy biblijnej. Aramejskie przekłady Biblii ukazują w całym blasku, jak wyglądał i rozwijał się judaizm na przełomie czasów Starego i Nowego Testamentu. Język Targumu Neofiti używany w Palestynie w I w. odgrywa istotną rolę w badaniach nad językiem Jezusa, apostołów i rodzącego się chrześcijaństwa. Choć Targum Neofiti był przekazywany w formie pisemnej przez rabinów w epoce późniejszej (ok. II–IV w.), to jednak zawiera on liczne tradycje z okresu przed zburzeniem świątyni jerozolimskiej w 70 r. To sprawia, że ma on istotne znaczenie zarówno w badaniu przedrabinicznej halachy i hagady palestyńskiej, jak i w głębszym poznaniu kontekstu religijno-historycznego tekstów Nowego Testamentu, które w tym okresie się kształtowały60. Wielu pierwszych chrześcijan wywodzących się z judaizmu dzięki uczestnictwu w kulcie synagogalnym bardzo dobrze znało wersję aramejską Starego Testamentu. Spisana forma Targumu Neofiti nie miała na celu zastąpienia oryginału hebrajskiego, lecz stanowiła popularną formę rozumienia ksiąg świętych. Jej celem było jak najlepsze przybliżenie i objaśnienie treści zawartych na kartach Tory Mojżeszowej.

W Targumie Neofiti interpretacja tekstu łączy się z jego praktycznym zastosowaniem w konkretnych warunkach życiowych zarówno społeczności żydowskiej, jak i judeochrześcijańskiej. Targumiści starali się tłumaczyć tekst biblijny w taki sposób, aby był on zrozumiały dla prostych słuchaczy w konkretnych uwarunkowaniach życiowych61. Tekst targumiczny stanowił zatem pewne dostosowanie Biblii do etosu wspólnoty żydowskiej. Poprzez harmonizowanie tekstu biblijnego i nadawanie mu jednoznacznego sensu teologicznego targumiści pomagali zrozumieć Biblię w miejscach szczególnie trudnych i złożonych. Dzięki tradycjom targumicznym, głęboko zakorzenionym w judaizmie okresu Drugiej Świątyni, jego wyznawcy mogli głębiej poznawać święty tekst Biblii. Dotyczyło to także wyznawców Jezusa, którzy w świetle targumów lepiej mogli zrozumieć i przyjąć orędzie Mistrza z Nazaretu.



Przypisy:

23 A. Díez Macho, Neophyti I. Targum Palestinese. MS de la Biblioteca Vaticana, t. 1-5.

24 G. Sacerdote, Codici Ebraici della Pia Casa dei Neofiti in Roma. Zob. opis historii związanej z odkryciem Targumu Neofiti 1 w: R. Le Déaut, „Jalons pour une histoire d’un manuscrit du Targum Palestinien (Neofiti 1)”, s. 509-533.

25 Imię Menachem uwypuklił skryba także w tekście (Targum Neofiti Wj 35,29-30), powiększając litery składające się na to słowo. Krytyka wewnętrzna Targumu Neofiti pozwala na konkluzję, że w zapisie manuskryptu brało udział trzech skrybów, z których Menachem był ostatni. Analiza not marginalnych i interlinearnych prowadzi do stwierdzenia działalności także innych osób w poprawianiu i uzupełnianiu Targumu Neofiti.

26 F.X. Martin, The Problem of Egidio da Viterbo: A Historiographical Survey.

27 J.A. Foster, The Language and Text of Codex Neofiti 1 in the Light of Other Palestinian Aramaic Sources; B. Barry Levy, The Language of Neofiti 1: A Descriptive and Comparative Grammar of the Palestinian Targum; E.M. Borobio, Estudios linguisticos sobre el arameo del MS. Neofiti 1; J. Lund, A Descriptive Syntax of the Non-translational Passages According to Codex Neofiti 1; D.M. Golomb, A Grammar of Targum Neofiti 1; A. Rosenthal, „The Dialects of Jewish Palestinian Aramaic and the Palestinian Targum of the Pentateuch”, s. 441-448; B. Barry Levy, Targum Neophyti 1 a Textual Study, t. 1: Introduction, Genesis, Exodus; M. Sokoloff, A Dictionary of Jewish Palestinian Aramaic of the Byzantine Period.

28 A. Díez Macho, „En torno a la datación del Targum «Palestinense»”, s. 3-16. Zob. inne propozycje datacji tekstu Targumu Neofiti 1 w: A.D. York, „The Dating of Targumic Literature”, s. 49-62.

29 S. Lund – J.A. Foster, Variant Versions of Targumic Traditions within Codex Neofiti 1; J.R. Miller, A Grammar of the Type II Marginalia within Codex Neofiti 1 with Attention to the Other Aramaic Sources.

30 Są one wyraźne zwłaszcza w Targumie Neofiti Rdz 6,18 – 7,15; 9,5-23; 28,17 – 29,17; 31,16 – 39,10; 41,6-26; 43,30 – 44,5. Zob. M. McNamara, Targum Neofiti 1: Genesis, s. 9.

31 Zob. Hebraicae quaestiones in Genesis 8,6: „Post quadraginta dies aperuit Noe ostium arcae… Pro ostio fenestra scripta est in hebraeo” (Po czterdziestu dniach Noe otworzył drzwi arki. Na [określenie] „drzwi” w hebrajskim użyte jest „okno”).

32 M. McNamara, Targum Neofiti 1: Genesis, s. 45.

33 Zob. listę greckich i łacińskich terminów oraz toponimów w Targumie Palestyńskim w: M. McNamara, Targum Neofiti 1: Genesis, s. 17-23.

34 Wyjątek stanowią sekcje Targum Neofiti Lb 20,13-14; Pwt 4,24-25.

35 M. McNamara, Targum and Testament. Revisited Aramaic, s. 273. Podobną praktykę cenzury żydowskiej i chrześcijańskiej stosowano wobec tekstów talmudycznych zawierających wzmianki o Jezusie i Jego wyznawcach. Zob. K. Pilarczyk, „Historia prześladowań Talmudu i jego cenzurowania”, 237-291; M.S. Wróbel, Jezus i Jego wyznawcy w Talmudzie, s. 34-35, zwłaszcza przypisy 56 i 57.

36 M. Rosik – I. Rapport, Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej okresu biblijnego i rabinicznego, s. 147.

37 R. Le Déaut, „Les etudes targumiques: Etat de la recherche et perspective pour l’exégèse de l’Ancien Testament”, s. 22-34; Tenże, „La tradition juive ancienne et l’exégèse chrétienne primitive”, s. 31-50; M.L. Klein, „Converse Translation: A Targumique Techinique”, s. 515-537; B. Grossfeld, An Analytic Commentary of the Targum Neofiti to Genesis: Including Full Rabbinic Parallels.

38 Zob. np. Wj 7,5: Tekst hebrajski: „Kiedy wyciągnąłem moją rękę na Egipt” jest tłumaczony w Targumie Neofiti Wj 7,5: „Kiedy ustanowiłem plagę mojej kary na Egipt”.

39 Zob. też Targum Neofiti Rdz 6,12; 21,7; 31,12.42.

40 Targum Neofiti Rdz 17,1; 28,3; 35,11; 43,14; 49,25; Wj 6,3; Lb 24,4; 24,16.

41 Targum Neofiti Rdz 14,18.19.20.22; Lb 24,16; Pwt 32,8.

42 Zob. Targum Neofiti Wj 1,19; Pwt 33,24.

43 D. Muñoz León, Dios – Palabra. Memra en los Targumim del Pentateuco, s. 606-620.

44 C.T.R. Hayward, Divine Name and Presence the Memra, s. 15-20.

45 A. Kuśmirek, Balaam i jego wyrocznie (Lb 22-24) w tradycji targumicznej, s. 434-436.

46 J 1,3: „Wszystko przez Nie się stało, a bez Niego nic się nie stało, co się stało”.

47 J 1,14: „A Słowo stało się ciałem i rozbiło namiot wśród nas. I oglądaliśmy Jego chwałę, chwałę, jaką Jednorodzony otrzymuje od Ojca, pełen łaski i prawdy”.

48 Zob. np. Targum Neofiti Rdz 3,24; 17,22; 18,3; 22,14; 28,16; 35,13; 49,27.

49 Zob. np. Wj 25,8; 29,46; Lb 5,3; Ez 43,9.

50 Zob. np. Wj 25,9; 39,40; Lb 7,1; 1 Krn 23,26.

51 S.H. Levey, The Messiah: An Aramaic Interpretation. The Messianic Exegesis of the Targum; M. Pérez-Fernández, Tradiciones Mesiánicas en el Targum Palestinense.

52 Targum Neofiti Rdz 4,8: „Abel, odpowiadając, rzekł do Kaina: «Jest sąd i jest sędzia, i jest inny świat. Jest nagroda dla sprawiedliwych i jest kara dla złych w świecie, który przyjdzie»”.

53 Targum Neofiti Pwt 6,5: „Będziesz żył nauką Prawa Pana całym swoim sercem, całą swoją duszą i całym swym bogactwem”.

54 Zob. np. Targum Neofiti Pwt 32,14.29-30; 33,29.

55 M. Maher, „The Meturgemanim and Prayer”, s. 226-246; M. Baraniak, „Słowo «modlitwa» (slw/sly) w aramejskich targumach do Biblii Hebrajskiej – z perspektywy tekstów palestyńskich (II w. p.n.e. – I w. n.e. oraz VIII w. n.e.)”, s. 35-54.

56 Zob. Targum Neofiti Rdz 12,8; Wj 14,15; Lb 12,13; Pwt 4,7; 26,7.

57 Zob. Targum Neofiti Rdz 17,20; Lb 21,3; Pwt 3,26; 9,19; 10,10; 26,7.

58 Zob. np. Targum Neofiti Rdz 24,63; 29,17; 30,8.

59 K. Pilarczyk, Literatura żydowska od epoki biblijnej do haskali, s. 107.

60 R. Harris, „Traces of Targumism in the New Testament”, s. 373-376; A. Díez Macho, „Targum y Nuevo Testamento”, s. 153-185; J. Ramón Díaz, „Targum Palestinense y Nuevo Testamento”, s. 24-30; S. Mędala, Wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej, s. 356-357; 367-370.

61 Zob. S. Mędala, Wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej, s. 353.

Spis treści
Słowo abp. Henryka Muszyńskiego, Prymasa Seniora9
Słowo bp. Mieczysława Cisły, Przewodniczącego Komitetu Konferencji Episkopatu Polski ds. Dialogu z Judaizmem15
Słowo Michaela Schudricha, naczelnego rabina Polski19
The Word of Michael Schudrich, Chief Rabbi of Poland20
Przedmowa21
Wstęp23
Wprowadzenie29
I. Pochodzenie i wiek Targumów Pięcioksięgu32
II. Historia Targumu Neofiti 138
III. Tekst Targumu Neofiti 140
IV. Teologia Targumu Neofiti 145
V. Znaczenie Targumu Neofiti 149
Targum Neofiti 1 Księga Rodzaju:
Rozdział 1Rozdział 2Rozdział 3
53
Bibliografia301
Indeksy321

opr. mg/mg



« 1 »
oceń artykuł Pobieranie..

reklama

reklama

reklama