Etyka Biblii

Michał Wojciechowski

ETYKA BIBLII

ISBN: 978-83-7505-374-6

wyd.: WAM 2009

WPROWADZENIE

A. Przedmiot i tytuł tej książki. Całościowe opracowanie poglądów Biblii na moralność jest z wielu powodów ważne i potrzebne. Chrześcijanie, opierając swoją wiarę i teologię na Piśmie Świętym, do niego się też zwracają, żeby znaleźć odpowiednie zasady życia. Biblijne nauczanie na tematy moralne pozostaje zarazem jednym z kluczowych czynników w dziejach etyki w ogóle i nadal odgrywa wielką rolę, zarówno dlatego, że jest uznawane, jak też z tej racji, że budzi sprzeciw.

Stąd płynie potrzeba naukowych i popularnych opracowań przedstawiających moralne przesłanie Biblii. Jest ich bardzo wiele, ale zaskakująco rzadko mają one charakter kompletny, dotyczący całości etyki biblijnej. Znacznie częstsze jest przedstawianie osobno treści moralnych samego Starego bądź Nowego Testamentu. Stosunkowo rzadziej podejmowano też temat ogólnych pojęć moralnych w świetle Pisma Świętego, czyli etyki Biblii jako systemu, a częściej kwestie konkretnych, szczegółowych norm moralnych. Dość często przedstawia się też zasady etyki chrześcijańskiej w ogóle; wtedy łączy się jednak w jednym dziele treści biblijne, dorobek tradycji chrześcijańskiej, inspiracje filozoficzne i problematykę współczesną. W takich opracowaniach czynnik biblijny nie zawsze znajduje się w centrum. Książka obecna w zamierzeniu ma być syntezą, która całościowo przedstawi zasady moralne ujęte w Piśmie Świętym, wychodząc od zagadnień ogólnych, takich jak uzasadnienie i struktura etyki biblijnej. Kwestie te wymagają odwołania się do generalnych poglądów Biblii na Boga i na człowieka. Od zasad ogólnych przejdziemy do wybranych zagadnień szczegółowych, które również zostaną potraktowane syntetycznie i przekrojowo.

Książka ma zatem pod względem metody charakter teologiczno- -biblijny. Odwołuje się do Pisma Świętego jako pewnej całości, czyli kanonu. W szczegółach sięga do źródeł starożytnych i do olbrzymiego dorobku egzegezy, traktowanego jako materiał. Przy pewnych problemach będzie jednak potrzebna dokładniejsza, badawcza analiza wybranych tekstów i wybór między hipotezami. Tylko w niektórych przypadkach wspominana będzie kwestia zależności etyki biblijnej od środowiska starożytnego, gdyż celem książki nie jest szukanie źródeł etyki biblijnej, w dużej mierze swoistej na tle tego środowiska. Dlaczego książka nosi tytuł Etyka Biblii? W teologii stosuje się raczej terminy takie jak „teologia moralna” czy „nauka moralna”, natomiast etykę pojmuje się jako dyscyplinę filozoficzną. W filozofii natomiast etykę rozumie się jako odkrywanie czy ustalanie zasad moralnych wysiłkiem umysłu ludzkiego. Zastosowanie terminu „etyka” do Biblii jest jednak zamierzone i celowe. Przecież moralne treści Biblii są podobnego rodzaju, co osądy i zalecenia moralne zawarte w filozofi cznych systemach etycznych niezależnie, czy są one z nimi zgodne, czy też im przeciwne. Kto zaś chce wypowiadać się kompetentnie o etyce w cywilizacji starożytnej, musi orientować się i w poglądach antycznych szkół filozoficznych, i w przesłaniu Biblii.

Badanie i porządkowanie zasad moralnych zawartych w Biblii musi zakładać ogólne pojęcie etyki jako dziedziny wiedzy, jak również jakieś usystematyzowanie jej zagadnień (z tej przyczyny etyka chrześcijańska, od starożytności począwszy, obficie korzystała z dorobku etyki grecko-rzymskiej). Badając biblijne poglądy na moralność jako system, traktuje się je z konieczności jako pewną etykę. Takie podejście pomaga również wydzielić etykę z teologii biblijnej, gdyż dość często przy prezentacji biblijnej moralności dodaje się tyle wątków z nauki Pisma Świętego o Bogu, człowieku i zbawieniu, że tematyka ściśle etyczna ulega rozmyciu.

Sama Biblia wprawdzie nie przedstawia wykładu etyki w sposób systematyczny, podobnie zresztą jak i wykładu teologii. Nauki moralne przybierają w niej formę praw, pouczeń, maksym, opowiadań, modlitw itp. Biblia nie posiada nawet terminu odpowiadającego naszemu pojęciu etyki. Najbliższe słowa to hebr. musar (postępowanie, edukacja) i derek (droga) oraz gr. ethos (postępowanie, obyczaj). Z tych powodów mówi się często nie o etyce biblijnej, lecz o biblijnym etosie, rozumiejąc go jako konsekwentną postawę w sprawach moralnych, niewyłożoną jednak teoretycznie.

Uporządkowaną prezentację tego etosu trafniej będzie jednak nazwać, na sposób filozoficzny, etyką biblijną. Abowiem właśnie na terenie filozofii greckiej, pojawiła się systematyzacja zasad moralnych. Filozof tym różni się od wychowawcy czy kaznodziei, że potrafi nie tylko głosić zasady moralne i żyć według nich, ale również sensownie je wykładać jako system. Szersze koncepcje moralne były wprawdzie znane przed filozofią, ale dopiero na gruncie jej abstrakcyjnego i uporządkowanego sposobu myślenia zostały wydzielone i wyraźnie nazwane. Etykę można więc rozumieć jako metanaukę. Moralność to czyny, osądy i pouczenia moralne, zaś etyka to moralność uświadomiona i przemyślana, refleksja nad dobrem i złem w świadomym postępowaniu ludzi, nad istotą i uzasadnieniem dobra, nad regułami postępowania.

Książka ta nie zmierza więc do wydobycia z Pisma Świętego samej listy zasad, praw czy przepisów, choćby najsłuszniejszych. Kompletna etyka wymaga nie tylko samego wyłożenia treści zasad moralnych, lecz przede wszystkim ich uzasadnienia, powiązania ze światopoglądem i uporządkowania. Za poszczególnymi postulatami moralnymi stoi system myślowy, z którego one wynikają. Przedmiotem zainteresowania są więc pytania typu filozoficznego, jakie można kierować pod adresem Pisma Świętego. Brzmienie tytułu łączy termin „etyka”, kojarzący się z filozofią, ze słowem „Biblia”, wskazującym na podstawowe źródło wiary i teologii chrześcijańskiej. Zapowiada to pewną złożoność metodyczną, właściwą zresztą całej teologii (choć często nieuświadomioną). Teologia bowiem polega w dużym stopniu na wyrażaniu treści biblijnych w ramach języka i systemu jakiejś filozofii czy szerzej kultury. W tym przypadku trzeba będzie w nauczaniu moralnym Biblii znaleźć cechy ogólniejsze, założony w nich system. Książka ta, należąc zasadniczo Przedmiot i tytuł tej książki do teologii biblijnej, lokalizuje się już na pograniczu etyki filozoficznej i teologii moralnej.

„Etykę Biblii” i „etykę biblijną” traktuję tu jako synonimy. Pojęcie etyki biblijnej bywa jednak rozumiane inaczej. Dotyczy to w szczególności kręgu języka angielskiego. Dla konserwatywnych protestantów anglosaskich nazwa „biblical ethics” dość często nie dotyczy etyki samej Biblii, lecz dzisiejszej etyki chrześcijańskiej, która odwołuje się do Pisma Świętego i w oparciu o nie rozstrzyga problemy jak najbardziej współczesne. Rozumiejąc intencję takiego sposobu mówienia, trzeba go jednak uznać za nieco mylący. Nie wyodrębnia on bowiem należycie zjawiska aktualizacji orędzia biblijnego. Przy stosowaniu Biblii do rozwiązywania problemów życia dzisiejszego jest ona konieczna, wprowadza bowiem do nauk biblijnych czynnik wiedzy o świecie współczesnym. W tej książce nie chodzi o etykę biblijną w powyższym znaczeniu, lecz o „ethics of the Bible”, czyli o etykę wyłożoną w samej Biblii.

B. Czy etyka biblijna jest możliwa? Podstawową trudnością przy realizacji przedstawionego powyżej zamysłu jest znaczna różnorodność nauk moralnych Pisma Świętego. Wynika ona z wielu przyczyn. Jak już wspomniałem, zasady moralne są w Biblii przedstawiane poprzez rozmaite środki wyrazu i w kontekście różnych gatunków literackich. Różne są metody ich uzasadniania. Poszczególne teksty dotyczą rozmaitych sytuacji historycznych i są w nie uwikłane. Zawierają i jednostkowe osądy moralne, i elementy refleksji etycznej. Moralność i etyka ze swej natury dotyczą życia ludzkiego w jego mnogich i różnorodnych przejawach. Wreszcie sama treść wskazań bywa rozbieżna, zwłaszcza jeśli bierze się pod uwagę obydwa Testamenty.

Z tej racji wielu biblistów przeczy możliwości całościowego, syntetycznego przedstawienia etyki biblijnej, a nawet etyki jednego tylko Testamentu. Gotowi są badać raczej dzieje poglądów etycznych w Izraelu i w chrześcijaństwie (aspekt historyczny i socjologiczny) oraz ujęcie etyki przez poszczególnych autorów biblijnych czy przez pewne nurty myśli biblijnej (aspekt normatywny, ale ograniczony do przypadków jednostkowych). Kwestia jedności i różnorodności etyki biblijnej zostanie podjęta dokładniej w dalszych rozważaniach (zob. p. I.6, a także III.1 oraz 4, 7 i 8). W tym miejscu, aby uzasadnić powyższy zamiar, wystarczy stwierdzić dwie rzeczy.

Po pierwsze, sprawdzianem możliwości owej syntezy jest doświadczenie. Skoro powstała w miarę spójna etyka chrześcijańska oparta na Piśmie Świętym, to różnorodność myśli biblijnej najwyraźniej nie wyklucza uogólnienia i ujednolicenia. Pomniejszymi dowodami są też istniejące podsumowania etyki biblijnej, choćby niedoskonałe. Wolno więc roboczo przyjąć, że istnieje jedna etyka biblijna. Po drugie, z góry wiadomo, iż każda taka systematyzacja musi zawierać pewne, nowe względem Biblii, kryteria teologiczno-filozofi czne, które posłużą jako klucze porządkujące, pomocne przy wydobywaniu i nazywaniu często niejawnych czynników jedności myśli biblijnej. Takie kryteria są konieczne, gdyż prezentacja wyłącznie historyczna do syntezy rzeczywiście nie doprowadzi. Natomiast można i trzeba redukować użycie tego rodzaju pojęć zewnętrznych do niezbędnego minimum. Bardzo ryzykowne jest zwłaszcza interpretowanie stwierdzeń biblijnych z punktu widzenia nowszych ideologii. Na ile to możliwe, stosować więc będę podejście opisowe.

Etosu biblijnego bowiem, w całej jego historycznej i socjologicznej różnorodności, nie da się przedstawić jednolicie. W dodatku poglądy moralne starożytnego Izraela w różnych epokach i w różnych grupach społecznych znamy przecież tylko wycinkowo. Można natomiast próbować uchwycić zasady porządkujące, wewnętrzną logikę i główne cechy tego etosu, czyli właśnie usystematyzowaną etykę Biblii. Dodajmy, że jej znajomość może być z kolei pomocna w zrozumieniu bardziej szczegółowych koncepcji i stwierdzeń etycznych, zawartych w różnych częściach Pisma Świętego.

Kolejna trudność wiąże się z przewagą metod historycznych w obecnych studiach biblijnych. Metody te z założenia skupiają się na szczegółach, szukają różnorodności i swoistości zjawisk. Przy konsekwentnie stosowanej metodzie historycznej uogólnienia są prawie niemożliwe. Generalizacja wymaga bowiem uwzględnienia czynników, które z samych badań historycznych nie wynikają: szerszych ram pojęciowych, porządkowania i wartościowania. Można odnieść wrażenie, że podejście historyczne i filozoficzne (a szerzej analityczne i syntetyczne) są komplementarne w tym sensie, w jakim stosuje się ten termin w fizyce: są do siebie niesprowadzalne, a jednak pełny opis zjawiska wymaga i jednego, i drugiego.

Czym jednak proponowane podejście różni się od istniejącej w chrześcijańskiej teologii moralnej systematyzacji zasad biblijnych? Inaczej mówiąc, pytamy o to, czym teologia biblijna różni się od teologii systematycznej? Normalnie przyjmuje się, że w teologii czy w etyce biblijnej nie opieramy się na systemie dostarczonym przez filozofię (np. pojęciach metafizycznych albo liście cnót), lecz szukamy systemu zawartego bądź założonego w samej Biblii. Nie podpieramy się też dowodzeniami filozoficznymi, choć w razie potrzeby posługujemy się pojęciami i sposobami rozumowania wziętymi z filozofii. System buduje się jednak z materiału biblijnego i z wyjaśnianych pojęć biblijnych, zaś znajomość problematyki filozoficznej i teologicznej służy jedynie jako inspiracja.

Przy takiej syntezie treści Biblii badacze odwołują się często do podejścia kanonicznego. Można je rozumieć na dwa sposoby. W pierwszym przyjmuje się, że badając Biblię, z konieczności przyjmujemy uprzednio jej skład, czyli opieramy się na teologicznym założeniu o istnieniu Pisma Świętego jako kanonu. Ustalenie listy ksiąg biblijnych było bowiem decyzją teologiczną, podjętą przez Kościół. Pytamy wtedy, jakie jest teologiczne przesłanie kanonu biblijnego, choć dla zrozumienia jego szczegółów stosowanie metody historycznej pozostaje często konieczne.

Drugie rozumienie podejścia kanoniczneego kładzie nacisk na historyczny fakt, że Biblia, choć złożona z wielu utworów, stała się w końcu jedną książką, wyrazem wiary Kościoła starożytnego. Powstanie kanonu to ostatni etap redakcji tego dzieła. Bada się więc treść Pisma Świętego jako całość, historycznie osadzoną w kontekście wiary chrześcijańskiej, zaś egzegezę fragmentów traktuje się jako dane na temat procesu powstawania Biblii i znaczenia jej szczegółów.

Wydaje się jednak, że tak mocne (w sensie logicznym) założenia nie są niezbędne dla prawomocnego badania Biblii jako całości. Księgi Biblii są także w aspekcie historycznym reprezentatywnym świadectwem silnego i swoistego nurtu myśli ludzkiej, zwanego tradycją judeo chrześcijańską. Stąd również wynikła ich rola w teologii. Można więc sądzić, że utwory biblijne wzajemnie się uzupełniają i zapytywać o ich wspólne czynniki, o zasady leżące u ich podłoża, o główne cechy ich doktryny. Skupiając się na księgach kanonicznych, można też, gdy potrzeba, wyjaśniać je z pomocą innych źródeł starożytnych dotyczących judaizmu i chrześcijaństwa.

Podkreślić jednak trzeba, że celem książki jest przedstawienie etyki Biblii, czyli głoszonej przez autorów biblijnych w utworach zaliczanych do kanonu. Nie chodzi natomiast o rekonstrukcję etosu starożytnego Izraela czy wczesnego chrześcijaństwa, choć stanowią one tło etyki biblijnej i w części się z nią pokrywają. Taka historyczno- -socjologiczna rekonstrukcja byłaby zresztą skazana na niekompletność. Ponadto warto zauważyć, że autorzy biblijni przeważnie odnoszą się krytycznie do praktyk i opinii moralnych swojego otoczenia.

dalej >>

opr. aw/aw