Średniowiecze i epoka nowożytna

Andrzej Napiórkowski OSPPE

JEZUS CHRYSTUS OBJAWIONY I OBJAWIAJĄCY

ISBN: 978-83-7505-189-6

wyd.: WAM 2008

Teologia fundamentalna jako dyscyplina teologiczna

1.2.1.3. Średniowiecze

Działania zmierzające do intelektualnej obrony objawienia chrześcijańskiego w tym okresie czasu były uwarunkowane dwoma głównymi zagrożeniami: judaizmem i islamem. Przeciwko talmudystycznym interpretacjom Biblii występowali: Izydor z Sewilli (560-633), Beda Czcigodny (672-735), Raban Maurus (780-856), Piotr Damiani (1007-1072) i inni. Przeciwko judaistycznemu redukcjonizmowi Pisma Świętego Mojżesza Majmonidesa (1135-1204) występowali Piotr Abelard (zm. 1142) w dziele Dialogus inter philosophum, iudaeum et christianum czy Albert Wielki (1200-1280).

Z kolei Tomasz z Akwinu (122 5/6-1274) w swoim dziele Summa contra Gentiles prezentował apologię chrześcijaństwa wobec niektórych ujęć myśli grecko-arabskiej (Awicenna: 980-1037; Awerroes: 1126-98), opierającej się na panteistycznym rozumieniu filozofii Arystotelesa. Interesujący wkład wniósł również Mistrz Eckhart (1260-1328).

Islam w swej ekspansji zniszczył całe prowincje chrześcijańskie (Palestyna, Syria, Egipt, Afryka północna, Hiszpania). Wraz z ekspansją militarną szeroko rozpowszechniły się wówczas poglądy filozofów arabskich, Awicenny i Awerroesa, którzy zarzucali chrześcijaństwu sprzeczność z zasadami rozumu. Obronę chrześcijaństwa podjęła scholastyka, wypracowując harmonijną syntezę prawd objawionych oraz wykazując, iż wiara i intelekt wzajemnie się potrzebują i uzupełniają. Refleksja średniowieczna podkreślała wyraźnie rolę rozumu w poznaniu Boga i genezie aktu wiary (rationes necessariae), coraz bardziej aktualne stawały się też kwestie „przedsionków wiary” (pra1.2. eambula fidei). W tym względzie Summa contra gentiles Akwinaty stała się doskonałym przykładem traktatu apologetycznego. Celem tego dzieła było uzasadnienie i obrona chrześcijaństwa w stosunku do przeciwników, którzy nie uznawali ani Pisma Świętego ani autorytetu Kościoła.

W dobie renesansu godny uwagi wkład w apologetykę wniósł Girolamo Savonarola (1452-1498), który w swoim dziele Triumphus crucis seu de veritate fidei (1497), w racjonalny sposób rozwinął tezę chrystologiczną i eklezjologiczną.²

1.2.1.4. Epoka nowożytna

W okresie nowożytnym apologetyka zaczyna się wyodrębniać z nauk teologicznych, określając swój właściwy przedmiot, zakres i metodę. Wynikało to z pewnością z szeregu prądów umysłowych, które od XVI w. godziły w podstawy chrześcijaństwa. Te powstające w XVI wieku teologiczne traktaty stanowiły impuls do wykształcenia się w pierwszej połowie XIX w. samodzielnej dyscypliny zwanej apologetyką, która w dobie Soboru Watykańskiego II przybrała ostatecznie postać teologii fundamentalnej.

W okresie Reformacji w centrum uwagi znajdowało się pojęcie Kościoła, co dla apologetyki wyznaczało zakres jej działań: Kościół Chrystusowy, jego założenie, podstawowe struktury, znamiona, autorytet. Pierwszą usystematyzowaną apologię Kościoła stworzył G. Savonarola (†1498) w swoim dziele De veritate fidei christiane³. Z innych ważniejszych autorów należy tutaj wymienić: Jana z Raguz (Tractatus de Ecclesia), Stanisława Hozjusz (†1579) i jego dzieło Confessio fidei christiane przetłumaczone jako Wyznanie chrześcijańskie wiary katolickiej — koncentrujące się na ukazaniu Boskiej genezy Kościoła katolickiego za pomocą metody znamion, Jana Torquemadę i jego Summa de Ecclesia oraz św. Roberta Bellarmina.

Warto zwrócić tu też uwagę na protestanckiego polityka i prawnika z Niderlandów, Hugo Grotiusa (de Groota), który jako pierwszy teolog oddzielił myśl apologetyczną od dogmatycznej; wydał on pierwszy systematyczny podręcznik apologetyki pt. De veritate religionis christianae (1627), gdzie w schemacie wykładu apologetycznego znajdowały się praeambula fidei, objawiony charakter chrześcijaństwa, polemikę z religiami pogańskimi oraz z judaizmem i islamem.

²Por. I. S. Ledwoń, Apologetyka, [w:] Leksykon Teologii Fundamentalnej, red. M. Rusecki, K. Kaucha, I. S. Ledwoń, J. Mastej, Lublin-Kraków 2002, 78-79.

³Por. R. Aubenas, R. Ricard, L'Eglise et la Renaissance (1449-1517), Paris 1951, 136.

opr. aw/aw