Najnowsze paradoksy

Henri de Lubac tłumacz: Katarzyna Dybeł, Arkadiusz Ziernicki NAJNOWSZE PARADOKSY ISBN: 978-83-7505-845-1 wyd.: Wydawnictwo WAM 2012

Wybrane fragmenty Wstęp - O. Marek Wójtowicz SJ Ewangelia

Wstęp

Najnowsze paradoksy kard. Henri de Lubaca (1896-1991) stanowią połowę francuskiej książki Paradoxes wydanej w serii „Dzieła wszystkie”. Jej Autor należy do grona najwybitniejszych teologów XX wieku, którzy program teologicznej odnowy oparli na źródłach Bożego Objawienia — Słowie Bożym i Tradycji¹. Ten nurt odnowy teologicznej, powstały w pierwszej połowie XX wieku, przygotował w dużym stopniu Sobór Watykański II.

Wokresie największego rozkwitu twórczości Henri de Lubaca, po opublikowaniu głównego dzieła Surnaturel (1946), został on poddany surowej krytyce przez niektórych rzymskich teologów. Atmosfera tej polemiki sprawiła, że po ukazaniu się encykliki Humani generis Piusa XII (1950) francuski jezuita został odsunięty od nauczania. Tę niesprawiedliwą decyzję przyjął z wielką godnością teologa i pokorą człowieka Kościoła. Nie okazując sprzeciwu władzom kościelnym i przełożonym zakonnym, wszystkie swe siły poświęcił osobistym studiom i bardzo twórczej pracy pisarskiej. Zanim papież Jan XXIII zaprosił go do Komisji Teologicznej (1960), której zadaniem było przygotowanie ogłoszonego Soboru, napisał kilka książek, wśród nich niezapomnianą i moim zdaniem najpiękniejszą: Medytacje o Kościele, będącą pieśnią na cześć Kościoła-Matki, który w Maryi, zasłuchanej w Słowo, odnajduje swój najgłębszy wzór.

Zaangażowanie na Soborze

Henri de Lubac pracował głównie przy redagowaniu następujących dokumentów soborowych: Dei Verbum, Lumen gentium oraz Gaudium et spes. Ten ostatni przygotowywał m.in. razem z arcybiskupem Krakowa Karolem Wojtyłą. W dokumentach tych można odkryć fragmenty, które wyszły spod pióra francuskiego jezuity, np. pierwszy rozdział Dei Verbum, do którego napisał później komentarz². W rozdziale pierwszym Lumen gentium „Misterium Kościoła” można odkryć inspirację z jego książki Medytacje o Kościele. Zarówno w książce, jak i w dokumencie ostatni rozdział poświęcony został Maryi. W Gaudium et spes numery 19-21, opisujące zjawisko niewiary w różnych nurtach kultury, są jakby streszczeniem klasycznej już książki francuskiego teologa Dramat humanizmu ateistycznego. Bez tego kontekstu trudno zrozumieć Inne paradoksy.

Inne paradoksy

Niniejszą publikację rozpoczyna zbiór refleksji Autora zatytułowany Inne paradoksy. Są one przedłużeniem jego rozważań zawartych we wcześniej wydanej książce Paradoksy i Nowe paradoksy (1959), które zdaniem Hansa Ursa von Balthasara, bardziej niż inne, ukazują — choć niebezpośrednio — samą duszę Henri de Lubaca.

Inne paradoksy mają swoją historię. W 1989 roku Henri de Lubac przekazał swój rękopis belgijskiemu jezuicie, którym był o. Georges Chantraine, i pozostawił go do jego dyspozycji. Notatki te zostały zredagowane już po śmierci Autora (4 września 1991 roku w Paryżu). Po dokonaniu wyboru teksty ukazały się w Wydawnictwie Culture et Vérité w Namur (1994). Świadczą one, że Henri de Lubac do końca życia pozostał teologiem z pasją, a jego żarliwa służba w Kościele polegała na trudzie refleksji nad Bożym Objawieniem i obronie katolickiej wiary.

W Innych paradoksach Autor kontynuuje trud duchowego rozeznawania w okresie, który nastąpił bezpośrednio po Soborze Watykańskim II. Francuski teolog przybliża niełatwą atmosferę posoborową Kościoła, zwłaszcza na zachodzie Europy. Choć Henri de Lubac dostrzegał wiele nowych owoców działania Ducha Świętego w Kościele, to jednak był też rozczarowany, czytając artykuły niektórych teologów promowanych przez środki masowego przekazu. W ich publikacjach dostrzegał bowiem tendencje odśrodkowe, nadmiernie krytyczne wobec Kurii Rzymskiej i osłabiające posługę i nauczanie Pawła VI w Kościele. Jego zdaniem miały one znaczący wpływ na pomniejszanie znaczenia Stolicy Świętej i Magisterium Kościoła w oczach wiernych i tzw. opinii publicznej. Skutkiem takich destruktywnych działań przekaz Bożego Objawienia oraz całościowej wizji jednej wiary Kościoła był bardzo utrudniony. Z tego powodu Henri de Lubac przypominał, że tylko w jedności z całą wspólnotą Kościoła można poprawnie odczytać Pismo Święte³.

Francuski teolog przedstawia egzegetyczne problemy związane z powstawaniem Ewangelii, krytykując zbytnie przecenianie ze strony niektórych biblistów tzw. mitu „twórczej” roli wspólnoty. Henri de Lubac zakłada żywą wiarę egzegety katolickiego, który stosując metodę badań historyczno-krytycznych nad tekstami Nowego Testamentu, jest w stanie odkryć absolutną „nowość” Jezusa Chrystusa i oryginalność Ewangelii. Broni też prawdy wiary o zrodzeniu Kościoła z przebitego boku Jezusa Chrystusa.

W kolejnym rozdziale Innych paradoksów Henri de Lubac skupia się na interpretacji nauczania Soboru Watykańskiego II. Wyraża ubolewanie, że niektórzy teologowie podkreślają brak ciągłości pomiędzy Kościołem przed- i posoborowym. Dla francuskiego jezuity Kościół jest tajemnicą, miejscem zamieszkiwanym przez Trójcę Świętą, Mistycznym Ciałem Chrystusa oraz Ludem Bożym pielgrzymującym na drogach świata. Teolog z przykrością stwierdza, że „Sobór jest zdradzany: zarówno w duchu, jak i literze”, co prowadzi wprost do apostazji. Dlatego pisze o potrzebie wiary dyskretnej, ale nie wstydliwej! Krytykuje tych teologów, którzy poddają swoją wiarę niepewności, utrzymując, że „wątpienie wpisane jest w samą ideę wiary [...]. I tak sieją przez swe sugestie niepewność, defetyzm, zamęt, wyrzuty sumienia w duszach słuchających ich wiernych i gratulują sobie zwycięstwa”. Według ojca Henri de Lubaca jedyną właściwą postawą, która potwierdza wiarygodność teologa, jest ta przyjęta na klęczkach i na modlitwie. Dopiero wtedy jest on zdolny otworzyć się na wielkość i głębię chrześcijańskiej Tajemnicy, czerpiąc z niej Bożą mądrość dla siebie i dla Kościoła, któremu powinien wielkodusznie służyć. Tylko w ten sposób można będzie się obronić przed sekularyzacją wewnątrz Kościoła, która nieuchronnie prowadzi do apostazji i utraty wiary. Henri de Lubac wspomina, że już podczas trwania Soboru niektórzy teologowie „progresywni”, wspierani przez mass media, w sposób przesadny i niesprawiedliwy krytykowali Kościół. Dziennikarze manipulowali fragmentami dokumentów i dyskusji toczących się w różnych soborowych Komisjach. Wpodobny sposób zniekształcone informacje niechętne Kościołowi i papieżowi Pawłowi VI zostały przekazane światu zaraz po ogłoszeniu encykliki Humanae vitae w 1968 roku. Bł. Jan Paweł II, również atakowany przez liberalne mass media, nazwał Sługę Bożego Pawła VI „ukrzyżowanym Piotrem”.

Fałszywe interpretacje Soboru Henri de Lubac zdemaskował już w książce O naturze i łasce (1980)⁴, w której wskazywał na niebezpieczeństwo radykalnej przemiany, zinterpretowanej jako radykalna zmiana istoty przekazu wiary. Było to wbrew spodziewanego po Soborze aggiornamento polegającego na próbie nawiązania przyjaznego i uczciwego dialogu ze światem.

W Innych paradoksach Henri de Lubac interpretuje soborowe nauczanie i przemiany zachodzące w Kościele w duchu „hermeneutyki ciągłości”. Jej aktualność i pilną potrzebę przypomniał też Ojciec Święty Benedykt XVI w przemówieniu do Kurii Rzymskiej (27 grudnia 2005 roku). Papież powiedział, że tylko taka hermeneutyka jest właściwa i chroni nas przed fałszywym podziałem na Kościół przed- i posoborowy. Papież przestrzega przed „hermeneutyką nieciągłości i zerwania z przeszłością”, która „nierzadko zyskiwała sympatię środków przekazu, a także części współczesnej teologii”.

Henri de Lubac na stronach Innych paradoksów zwraca uwagę na wiele nurtów pozytywnych w posoborowej odnowie, np. na nowe ruchy charyzmatyczne i rolę świeckich w Kościele.

Niemniej jednak z niepokojem odnotowywał odejście od litery i ducha Soboru, co odbywało się ze szkodą dla prostych wiernych. Jak zauważa w innym miejscu, po Soborze, zamiast głębokiej odnowy wewnętrznej i koniecznych reform, „pewien nurt parasoborowy narzucił się opinii jako jedynie słuszna interpretacja ducha soborowego; reakcja na wczorajsze nadużycia czyniła ślepym na liczne dobra w Kościele; otwarcie na świat z myślą o ewangelizacji zamieniło się w banalne, a niekiedy skandaliczne zeświecczenie; liczni księża i zakonnicy, tracąc świadomość swojej tożsamości, tracili też świadomość swojej misji [...]; wzgardzono Tradycją, którą Sobór wychwalał”⁵. I tak pod pretekstem walki z dogmatyzmem odrzucono samą dogmatykę, zaś pod pozorem otwarcia się na ludzkie problemy wprowadzono rozluźnienie moralne.

Henri de Lubac przestrzega przed pojawiającymi się zagrożeniami i tendencjami odśrodkowymi w Kościele, takimi jak np. egzegeza odcięta od Tradycji Kościoła, dążenie do osłabiania roli papieża i Stolicy Apostolskiej, kryzys rozumienia teologicznych fundamentów sakramentu kapłaństwa. Znając doskonale najlepszą Tradycję Kościoła od czasów apostolskich aż po współczesność, Henri de Lubac po mistrzowsku i z ogromną swobodą wskazuje na braki w refleksji u tych teologów, którzy zbyt łatwo i z pominięciem źródeł Bożego Objawienia chcieliby dostosować Kościół katolicki do wymogów demokracji i aktualnych nurtów pluralistycznych w kulturze, nierzadko wrogich chrześcijaństwu.

Henri de Lubac, choć sam był erudytą, to jednak w wielu swoich wcześniejszych dziełach umiał docenić wiarę ludzi prostych, takich jak jego matka. Z nieukrywanym zdziwieniem obserwował, jak niektórzy teologowie i egzegeci bardziej ufają swoim czysto naukowym metodom niż długiej i sprawdzonej życiem Tradycji Kościoła oraz nauczaniu jego Magisterium.

Powołanie chrześcijanina w świecie

W drugiej części Najnowszych paradoksów, zaraz po Innych paradoksach, znajdujemy cztery artykuły, dzięki którym można poznać dojrzałą myśl teologiczną Henri de Lubaca, pochodzącą z bardzo ważnego okresu w całej jego twórczości. Właśnie w tym trudnym czasie II wojny światowej przygotowywał on swoje najważniejsze dzieło Surnaturel (1946). Przypomina w nim o jedynym i nadprzyrodzonym powołaniu człowieka do życia w przyjaźni z Bogiem. Według niego wiara człowieka zanurzonego w Bogu powinna przenikać także całe jego życie społeczne i zaangażowanie polityczne. Chrześcijanin żyjący w świecie nie powinien dopuszczać do oddzielenia natury od łaski, co niestety doprowadzało w przeszłości do laicyzmu, a nawet, w skrajnych przypadkach, do powstawania systemów ateistycznych. Henri de Lubac dostrzegał też zagrożenie ze strony komunizmu i ideologii pozytywistycznej, wykluczającej wiarę w Boga w imię nauki, czemu dał wyraz w książce Dramat humanizmu ateistycznego (1945).

W tej części Najnowszych paradoksów zostały umieszczone także wybrane odczyty i artykuły wygłaszane i publikowane przez Henri de Lubaca w różnych czasopismach w czasie trwania II wojny światowej. Autor zaangażowany był duchowo we francuski ruch oporu. Starał się odczytywać wydarzenia jako teolog i jezuita, reagując bardzo krytycznie na zjawisko antysemityzmu w niektórych kręgach francuskiego społeczeństwa⁶.

W artykule Kościół wobec światowego kryzysu Henri de Lubac wskazuje na kryzys samego człowieka, któremu nadzieję może jedynie przywrócić chrześcijańskie przesłanie. Zdaniem Autora największym zagrożeniem dla współczesnej cywilizacji jest proponowany humanizm ateistyczny, który dążąc do wyniesienia człowieka, doprowadza go w końcu do ruiny. Dlatego Autor postuluje: „Chcąc na nowo odnaleźć człowieka, koniecznie musimy na nowo odnaleźć Boga”. Zadanie gromadzenia ludzkości w jedną wspólnotę zostało powierzone Kościołowi i tylko on może uratować świat przed tendencjami rasistowskimi, a także przed kolektywizmem komunistycznym. Zrodzona z Boga chrześcijańska miłość może ocalić godność każdej osoby. Artykuł ten zawiera nauczanie, które powróci w tekście soborowej konstytucji Gaudium et spes.

Henri de Lubac — obok problemów społeczno-politycznych, które oceniał zawsze w świetle wiary — troszczył się o właściwą metodę pracy teologicznej, tak by wiara mogła być przekazywana w sposób wiarygodny, biorąc pod uwagę wymagania rozumu, a także szacunek wobec tajemnicy i transcendencji Boga. Autor podejmuje ten temat w kolejnym artykule Wewnętrzne przyczyny osłabienia i zaniku sacrum (1942). Wskazuje w nim m.in. na braki w dotychczasowym traktacie o Kościele, zbytnio polemicznym, a także na dualizm i rozdział między naturą i nadprzyrodzonością, co skutkuje tworzeniem ludzkiej kultury bez odniesienia do Boga. Henri de Lubac jest bardzo krytyczny zarówno wobec powierzchownej pobożności, jak i wobec nadużyć racjonalizmu. Postuluje na koniec powrót do mistyki i adoracji, by ocalić religijny wymiar teologii czerpiącej z Tajemnicy Boga, który się objawia w Jezusie Chrystusie.

W artykule Chrześcijaństwo wcielone (1943) wskazuje na rytm chrześcijańskich tajemnic, które powinny kształtować życie chrześcijanina i życie Kościoła, uwzględniając aktualny kontekst procesu ewangelizacji. Dlatego, zdaniem Autora, „przystosowanie jest dla apostolatu koniecznością, jest to prawo miłości”. Potrzeba dzisiaj chrześcijaństwa mocnego i wymagającego, które nie poprzestaje jedynie na pobożnych praktykach. Są to bardzo ważne refleksje w dobie nowej ewangelizacji. Tajemnica wcielenia, śmierci i zmartwychwstania wskazuje na potrzebę zakorzenienia, oderwania i przemienienia.

W ostatnim artykule zatytułowanym Wymagania chrześcijańskie (1946) postuluje, by chrześcijaństwo było blisko życia, aby działanie łaski miało wpływ na ludzkie wybory. Według niego zaniedbanie przez Kościół szerokich mas robotniczych w XIX wieku przyczyniło się do szybkiego rozwoju ideologii marksistowskiej i filozofii Fryderyka Nietzschego. Tak w radykalnej opozycji do chrześcijaństwa rodził się „nowy człowiek”. Dlatego tak ważne jest, by chrześcijanie dzisiaj odkryli na nowo „dumę z wiary” i odzyskali Siłę Ducha Chrystusowego. Jedynie mając żywą wiarę w wieczne powołanie człowieka, mogą ludziom przywrócić nadzieję, bo tylko w tej wierze historia ludzka, zdaniem Henri de Lubaca, ma sens.

O wolności religijnej

Na końcu niniejszej publikacji znajdziemy tekst francuskiego arcybiskupa Marcela Lefebvre'a, który wyraża szereg zastrzeżeń pod adresem Deklaracji o wolności religijnej. Na prośbę Ojców soborowych Henri de Lubac odniósł się do trudności wyrażonych przez arcybiskupa. Jezuicki teolog jasno wykazał bezpodstawność argumentów arcybiskupa, uzasadniając przy tym główne przesłanie Deklaracji broniące wolności sumienia każdego człowieka, zwłaszcza w sferze religijnej. Jakikolwiek zewnętrzny przymus w tej dziedzinie, zarówno ze strony Kościoła, jak i państwa, Henri de Lubac uznał za niezgodny z Ewangelią i Tradycją Kościoła.

Henri de Lubac jest wiarygodnym przewodnikiem w trudzie odczytywania na nowo konstytucji i deklaracji Soboru Watykańskiego II, którego 50. rocznicę rozpoczęcia świętować będziemy 11 października 2012 roku. Francuski jezuita, otwarty na duchową odnowę, którą Sobór zapoczątkował, przestrzega przed pokusą przystosowania chrześcijaństwa do ducha świata, redukując je do sfery czysto ludzkiej, co powoduje jego pomniejszenie, zniekształcenie lub osłabienie. Dlatego apeluje do czytelnika tej książki: „Oby chrześcijańska Tajemnica nigdy nie straciła w nas swej żywotnej siły”⁷.

¹ Zob. M. Wójtowicz SJ, Henri de Lubac, Kraków 2004.

² H. de Lubac, Słowo Boga w historii człowieka, Kraków 1997.

³ Idem, Pismo Święte w Tradycji Kościoła, Kraków 2008.

⁴ Idem, O naturze i łasce, Kraków 1986, s. 134-149.

⁵ Idem, Kościoły partykularne w Kościele powszechnym, Kraków 2004, s. 16.

⁶ Idem, Résistance chrétienne a l'antisémitisme, Paris 1988.

⁷ Idem, Medytacje o Kościele, Kraków 1997, s. 244.

opr. ab/ab