Publikacja faksymile akt procesu templariuszy

W celu pozyskania funduszy, które pozwolą na poszerzenie zakresu prac nad restauracją najbardziej zagrożonych lub uszkodzonych przez niszczące działanie upływu czasu zasobów Tajnego Archiwum Watykańskiego, w 1999 r. podjęto decyzję o publikacji wiernych reprodukcji (faksymili) starych i cennych dokumentów, w ograniczonej liczbie egzemplarzy, a więc — co zrozumiałe — kosztownych, dla miłośników pamiątek historycznych. Publikacje te ukazują się zwykle co trzy lub cztery lata, wymagają bowiem odpowiedniego przygotowania, i są rozpowszechniane jako «Exemplaria Praetiosa Archivi Secreti Vaticani».

Pierwsza edycja «Exemplariów» wydana została w 2000 r. z okazji wielkiego jubileuszu i nosiła tytuł Jubilaeum 1300-2000. Eleganckie etui zawierało reprodukcję na pergaminie bulli Antiquorum habet z 22 lutego 1300 r., którą Bonifacy VIII ogłosił pierwszy jubileusz w dziejach; oraz wydrukowany tekst bulli Jana Pawła II Incarnationis mysterium z 29 listopada 1998 r., ogłaszającej jubileusz roku 2000; obydwie bulle opatrzone były ołowianą pieczęcią papieską (publikację tę przygotował autor niniejszego tekstu).

Druga edycja «Exemplariów» przyniosła cenny i elegancki dokument — opublikowany w 399 egzemplarzach w 2004 r. — jakim jest akt donacyjny z 1586 r., w którym doża Pasquale Cicogna, człowiek o wybitnych talentach militarnych i handlowych, ofiarował Pałac Grittich papieżowi Sykstusowi V jako godną rezydencję dla papieskiego «oratora», czyli nuncjusza w Najjaśniejszej Republice. Faksymile na pergaminie, bogato ozdobionego fryzami i medalionami oraz opatrzonego złotą pieczęcią (również odtworzoną w złocie, o identycznych wymiarach i wadze), uzupełniał wolumin oprawny w skórę i drukowany na papierze akwafortowym, zawierający krytyczną transkrypcję dokumentu oraz obszerne wprowadzenie historyczne, poświęcone weneckiemu doży i jego słynnemu pałacowi, wcześniej rezydencji doży Andrei Grittiego (1533- -1538); autorem wprowadzenia był dr Luca Becchetti, pracownik Archiwum Watykańskiego.

Dzisiaj zostaje przedstawiony prasie i miłośnikom cennych pamiątek historycznych trzecia edycja «Exemplaria Praetiosa», przynosząca zachowane akta procesu templariuszy, przeprowadzonego w 1308 r. przez Klemensa V (Processus contra Templarios), wydane niedawno w 399 egzemplarzach (przewidziany jest nakład maksymalny 799 egzemplarzy).

Także tym razem jest to cenne faksymile. Umieszczone jest ono w eleganckim futerale ze skóry toskańskiej (typu pieno fiore), ręcznie wyprawianej, oraz etui na dokumenty, wykonanym z drewna i oprawnym w arkusz pergaminu z koziej skóry. Etui zawiera cztery pergaminy, na których spisano zachowane do naszych czasów akta głośnego procesu przeciw Rycerzom Świątyni; znajdziemy tam 72 protokoły przesłuchań templariuszy i tekst słynnego rozgrzeszenia, udzielonego przez kardynałów pełnomocników Klemensa V wielkiemu mistrzowi templariuszy Jakubowi de Molay i innym wysokim dostojnikom zakonu w zamku w Chinon, gdzie bezprawnie osadził ich Filip Piękny. W tym samym etui mieści się także wierna reprodukcja pliku dokumentów na papierze, tzw. Rejestru Awiniońskiego 48 z czasów papieża Benedykta XII (1334-1342), w których zachowało się 47 cennych rubrice, czyli skrótów zeznań templariuszy, zredagowanych na polecenie Klemensa V; natomiast w specjalnych przegródkach umieszczono wierne reprodukcje trzech pieczęci kardynałów uczestniczących w śledztwie w charakterze komisarzy apostolskich: Pietra Colonny (1288-1306), Pierre'a de La Chapel (1306-1312) i Berengera Frčdola (1298-1309).

W skórzanym futerale oprócz etui z dokumentami mieści się też licząca 256 stron książka, oprawna w pergamin zdobiony złotymi literami, drukowana na papierze z czystej bawełny, pochodzącym z papierni Amatruda w Amalfi. Książka jest niezbędnym uzupełnieniem faksymile, umożliwiającym korzystanie z niego. Jej pierwsza część to nowe wydanie krytyczne tekstu z czterech pergaminów i z pliku Rejestru Awiniońskiego 48. Pergaminy zawierają zeznania złożone przez templariuszy w czasie śledztwa w Poitiers oraz tekst rozgrzeszenia z Chinon. Akta te zostały zredagowane po łacinie na podstawie transkryptów zeznań złożonych w ojczystych językach przez poszczególnych przesłuchiwanych. Na końcu każdego transkryptu zostały umieszczone obszerne przypisy, co ma pomagać w odczytaniu publikowanego tekstu i umożliwić jego zestawienie z wiernymi reprodukcjami dokumentów; zainteresowany czytelnik będzie mógł niejako prześledzić drogę, często uciążliwą, jaką przeszli redaktorzy (Marco Maiorino i Pier Paolo Piergentili, pracownicy Archiwum Watykańskiego), którzy posługując się odpowiednimi urządzeniami technicznymi (lampa Wooda) zdołali odtworzyć całe fragmenty tekstu pokryte rozległymi plamami wilgoci i wcześniej nie odczytane, lub też zinterpretowane w sposób budzący wątpliwości.

Tekst udostępniony w tym nowym wydaniu akt Procesu, powstały w efekcie dziewięciu miesięcy badań, w wielu miejscach przewyższa poprzednie, opracowane przez Konrada Schottmüllera (1887 r.) i Heinricha Finke (1907 r.), m.in. dzięki zestawieniu różnych oryginałów, których treść, spisana często sztywnym, formalnym językiem, pozwalała edytorom na zinterpretowanie kontrowersyjnych fragmentów, a także na ujednolicenie nazw własnych i toponimów, w niektórych wypadkach zniekształconych lub nie zrozumianych. Nie ulega wątpliwości, że publikacja ta — niezależnie od tego, że ukazuje się w tak eleganckiej i cennej oprawie edytorskiej jako trzecia edycja serii «Exemplaria» — dostarczy społeczności naukowej nowych przyczynków do refleksji, a zarazem pozwoli nie tylko specjalistom zapoznać się bliżej z dziejami Zakonu Świątyni poprzez żywe, realne obcowanie z dokumentami źródłowymi.

W tym samym tomie zamieszczono także obszerne i wszechstronne omówienie dziejów głośnego i do dziś kontrowersyjnego procesu, pióra Barbary Frale (również pracowniczki Tajnego Archiwum Watykańskiego), której zawdzięczamy m.in. wcześniejsze, cenione publikacje na temat templariuszy. Całości dopełnia bardzo przydatny indeks nazwisk. Warto podkreślić, że tom ozdobiony jest reprodukcjami trzech niepublikowanych dotąd rycin Domenica Marchettiego oraz reprodukcją rysunku Tommasa De Via, które wydrukowano offsetem na papierze podobnym do oryginalnego, z zastosowaniem wyrafinowanej techniki graficznej.

Jest zupełnie oczywiste — jak sądzimy — że teksty dotyczące procesu templariuszy, ponownie dziś opublikowane w wydaniu krytycznym, bardziej wiarygodnym od poprzednich, a także cenne faksymile pergaminów i innych dokumentów procesu, przechowywanych w Archiwum papieskim, ukazując się w ramach serii wydawniczej «Exemplaria Praetiosa», zyskują tym samym charakter wydawnictwa «artystycznego» lub kolekcjonerskiego, które nie zajmuje się (nie ma takiej intencji ani możliwości) oceną głośnego procesu lub jego wyników z punktu widzenia prawa czy dyplomatyki, nie opowiada się po niczyjej stronie w kwestii niewinności bądź winy ani radykalnie odmiennych ocen na temat słynnego «rozgrzeszenia» z Chinon; tym bardziej też najnowsza publikacja nie może wyrażać przychylnego czy nieprzychylnego stosunku do templariuszy. Dzieło należy wyłącznie do sfery historii i dyplomatyki, a jego celem jest dostarczenie koneserom ważnych dokumentów historycznych i pobudzić rozwijanie zainteresowań, kultury i być może także zamiłowań kolekcjonerskich.

Faksymile sporządzone przez Archiwum Watykańskie (które wykorzystało tu mistrzowskie umiejętności rzemieślnicze Bruna Becchettiego) jest sprzedawane wyłącznie przez Spółkę «Scrinium» z Mestre, która od lat współpracuje z Tajnym Archiwum Watykańskiem, zajmując się rozpowszechnianiem kolejnych edycji «Exemplaria Praetiosa».

Wydanie dokumentów procesu templariuszy zostało zaprezentowane przedstawicielom prasy i publiczności 25 października w Watykanie, w Starej Auli Synodu, w obecności abpa Raffaele Fariny, Archiwisty i Bibliotekarza Świętego Kościoła Rzymskiego, oraz niżej podpisanego. Zalety dzieła przedstawili także Barbara Frale, Marco Maiorino, prof. Valerio Massimo Manfredi i Ferdinando Santoro (prezes «Scrinium» z Mestre).

Bp Sergio Pagano
Prefekt Tajnego Archiwum Watykańskiego

opr. mg/mg