Życie Mojżesza - Inspiracje Grzegorza. Data i miejsce powstania dzieła

Grzegorz z Nyssy

ŻYCIE MOJŻESZA

ISBN: 978-83-7505-261-9

wyd.: WAM 2009

Marta Przyszychowska

WSTĘP

3. Inspiracje Grzegorza

Pierwszym i najważniejszym źródłem inspiracji dla Życia Mojżesza Grzegorza z Nyssy jest niewątpliwie dzieło Filona z A leksandrii o tym samym tytule. To on zapoczątkował alegoryczną interpretację życia patriarchy jako wzoru życia duchowego. C. Peri wskazuje nie tylko na ideę przewodnią, jaką Grzegorz niewątpliwie zaczerpnął od Filona, ale także na egzegezę poszczególnych etapów życia Mojżesza, które obaj autorzy komentują podobnie³⁰.

Oto kilka przykładów: pisząc o napaści pasterzy na córki Jetry, o której wspomina Wj 2, 17, Filon stwierdza, że Mojżesz został doceniony za to, że bronił dobra, które uznał za wartość samą w sobie³¹; podobnie Grzegorz: według niego Mojżesz zlekceważył własny interes i stanął w obronie sprawiedliwości, uznając, że jest ona wartością samą w sobie³². U obu autorów znajdziemy podobny opis przejścia przez Morze Czerwone³³. Objawienie na górze Synaj obaj opisują jako wtajemniczenie (μυσ ταγωγι α)³⁴. Niemniej trzeba zauważyć znaczące różnice. Filon pisał swoje dzieło dla rodaków studiujących filozofię grecką oraz dla Greków zainteresowanych judaizmem, dlatego przedstawia Mojżesza jako wielkiego kapłana, prawodawcę i filozofa, unika natomiast interpretacji symbolicznych czy duchowych³⁵.

Jeszcze więcej zbieżności w szczegółach znajdziemy między dziełem Grzegorza a Quaestiones in Exodum Filona. U obu płeć żeńska jest symbolem świata zmysłowego i namiętności³⁶; nadproże i odrzwia, które mają być pokropione krwią Baranka, symbolizują podział duszy na część rozumną, popędliwą i pożądliwą³⁷; strój kapłański oznacza ozdobę duszy, powstałą dzięki cnotliwym uczynkom³⁸. J. Daniélou zwraca uwagę, że najbardziej uderzającą zależnością od Filona jest interpretacja ciemności³⁹. Otóż ciemność oznacza dla Grzegorza transcendencję Boga wobec wszelkiego bytu stworzonego:Skoro więc Mojżesz nieobciążony już strachem ludu pozostał sam, odważył się wkroczyć w ciemność i znikł z oczu patrzących; znalazł się wewnątrz rzeczywistości niewidzialnej. Wstąpił do sanktuarium Bożego wtajemniczenia i sam niewidoczny spotkał się z tym, co niewidzialne. Dał nam tu, sądzę, do zrozumienia, że kto chce nawiązać kontakt z Bogiem, powinien porzucić rzeczywistość widzialną i wznieść się umysłem ku temu, co niewidzialne i niepojęte, wejść jakby na jakiś szczyt górski, a wszedłszy tam, wierzyć, że Bóstwo przebywa tam, gdzie nie dociera ludzkie postrzeganie⁴⁰.

Filon także tłumaczy, że wejście w ciemności oznacza wkroczenie w tajemnicze i niewidoczne myśli na temat Bytu, a jedyne, co człowiek jest w stanie pojąć, to to, że Bóg jest niepoznawalny i niewidzialny⁴¹.

Tradycję wyjaśniania życia Mojżesza jako przykładu rozwoju życia duchowego kontynuował Orygenes, szczególnie w swoich Homiliach do Księgi Wyjścia. I znów można znaleźć mnóstwo przykładów na podobieństwa interpretacji etapów życia Mojżesza, których to podobieństw nie można wytłumaczyć inaczej niż na zasadzie reminiscencji⁴². Chociażby mówiąc o przejściu przez Morze Czerwone: Orygenes uważa, że niszczy Egipt ten, kto nie spełnia uczynków ciemności, niszczy Egipt ten, kto żyje duchowo, a nie cieleśnie, niszczy Egipt ten, kto usuwa z serca brudne i nieczyste myśli albo ich w ogóle nie przyjmuje⁴³. I podobnie Grzegorz pyta: Któż bowiem nie rozumie, że wojsko egipskie — owe konie, owe rydwany, owi żołnierze na rydwanach, łucznicy, procarze, ciężkozbrojni i cała reszta — symbolizuje różne namiętności duszy, które ujarzmiają człowieka?⁴⁴. Takich przykładów można by podać bez liku.Jeśli chodzi o samą formę wypowiedzi Grzegorza, to uczeni widzą ogromny wpływ na jego język drugiej sofistyki. J. Daniélou zwraca uwagę nie tylko na charakterystyczną, pełną dygresji, kompozycję, ale także na figury retoryczne: przede wszystkim oksymorony, którymi najeżone jest całe dzieło⁴⁵.

Przykłady można by mnożyć, wystarczy jednak podać kilka: Grzegorz używa między innymi takich określeń: pycha jest wspinaniem się w dół⁴⁶, natomiast mówiąc o rozwoju życia duchowego, nazywa bieg ku cnocie bezruchem⁴⁷.

4. Data i miejsce powstania dzieła

Nie znamy dokładnej daty powstania Życia Mojżesza, uczeni nie są nawet zgodni, czy powstało ono w ostatnich latach życia Grzegorza, czyli w latach 390-394. Za tą opcją opowiada się przede wszystkim J. Daniélou. Argumentuje on, że w Życiu Mojżesza, podobnie jak w Homiliach do Pieśni nad Pieśniami, które powstały mniej więcej w tym czasie, Grzegorz rozwija temat doskonałości rozumianej jako nieustanny rozwój⁴⁸. Sam Grzegorz wspomina także o swoich siwych włosach⁴⁹, co sugeruje, że pisał, będąc już w późnym wieku. G. May zwraca jednak uwagę, że aluzja do siwych włosów pojawia się także w II księdze Contra Eunomium, powstałej w 381 roku, więc nie może być argumentem rozstrzygającym⁵⁰. Niemniej zgadza się on z Daniélou, że jest to późne dzieło Grzegorza.

R. E. Heine, opierając się także na treści dzieła, uważa, że powstało ono mniej więcej w tym samym czasie, co Contra Eunomium, a więc w latach 380-384. Opiera się na spostrzeżeniu, że Życie Mojżesza w dużej mierze jest polemiką z E unomiuszem i O rygenesem⁵¹. Na bliskie pokrewieństwo z Contra Eunomium wskazuje zwłaszcza rozwinięcie w Życiu Mojżesza tematu nieskończoności i niepoznawalności Boskiej natury⁵². M. Simonetti podważa z kolei wywody Heinego, twierdząc, że Życie Mojżesza nie jest dziełem polemicznym, ale przede wszystkim ascetycznym i duchowym⁵³. Na tej podstawie zbija też jego argumenty za wcześniejszym powstaniem dzieła. Simonetti widzi podobieństwo przede wszystkim do Homilii do Pieśni nad Pieśniami i powraca do daty podawanej przez Daniélou, czyli około roku 390⁵⁴. Chociaż stwierdzenia Heinego nie wydają mi się bezpodstawne, niemniej osobiście skłaniam się do przyznania racji tym, którzy uznają Życie Mojżesza za późne dzieło Grzegorza.Jest możliwe, że Życie Mojżesza powstało w Nyssie. G. May zwraca uwagę na zdanie, w którym Grzegorz mówi o sobie, że jak ojcu powierzono mu opiekę duchową nad liczną gromadką ludzi⁵⁵. Stwierdzenie to może być aluzją do piastowanego od 371 roku urzędu biskupiego. May nie zgadza się przy tym z Daniélou, że koniecznie trzeba się tu dopatrywać aluzji do przewodniczenia wspólnocie klasztornej⁵⁶.

³⁰ Por. C. Peri, La „Vita di Mose” di Gregorio di Nissa, un viaggio verso l'arete cristiana, w: Vetera Christianorum 11 (1974) 315-317.

³¹ Por. Filon Aleksandryjski, De vita Mosis I, 59.

³² Życie Mojżesza I, 19.

³³ Por. Filon I, 177, Grzegorz I, 31.

³⁴ Por. Filon II , 71, Grzegorz I, 42.

³⁵ Por. C. Peri, La „Vita di Mose” di Gregorio di Nissa, un viaggio verso l'arete cristiana, 316n.

³⁶ Por. Filon I, 8, Grzegorz II , 2.

³⁷ Por. Filon I, 12, Grzegorz II , 96.

³⁸ Por. Filon II , 114, Grzegorz II , 189n.

³⁹ Grégoire de Nysse, La vie de Moise, 21.

⁴⁰ Życie Mojżesza I, 46. 41 Por. Filon Aleksandryjski, De posteritate Caini 5.

⁴² Por. Grégoire de Nysse, La vie de Moise, 26.

⁴³ Orygenes, WjHom V, 5, tł. S. Kalinkowski, w: Homilie o Księgach Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej, PSP 31, z. 1, Warszawa 1984, 197n.

⁴⁴ Życie Mojżesza II , 122.

⁴⁵ Grégoire de Nysse, La vie de Moise, 12.

⁴⁶ Życie Mojżesza II , 280.

⁴⁷ Życie Mojżesza II , 243.

⁴⁸ Por. J. Daniélou, La chronologie des oevres de Grégoire de Nysse, w: Studia Patristica VII , t. 1, Berlin 1966, 168;

⁴⁹ Por. Życie Mojżesza I, 2.

⁵⁰ Por. G. May, Die chronologie des Lebens und der Werke des Gregor von Nyssa, w: M. Harl (ed.), Écriture et culture philosophique dans la pensée de Grégoire de Nysse, Leiden 1971, 64.

⁵¹ Por. R. E. Heine, Perfection in the virtuous life, 15.

⁵² Por. R. E. Heine, Perfection in the virtuous life, 114.

⁵³ Por. M. Simonetti, w: Gregorio di Nissa, La vita di Mose, Milano 1984, XX.

⁵⁴ M. Simonetti, w: Gregorio di Nissa, La vita di Mose, XIX.

⁵⁵ Życie Mojżesza I, 2.

⁵⁶ Por. G. May, Die chronologie des Lebens und der Werke des Gregor von Nyssa, 62.

opr. aw/aw