Kto szuka Boga. Napomnienia św. Franciszka

Zdzisław Józef Kijas OFMConv KTO SZUKA BOGA Napomnienia św. Franciszka ISBN: 978-83-7505-670-9 wyd.: WAM 2011

Wybrane fragmenty WSTĘP NAPOMNIENIE PIERWSZE Ciało Pańskie, czyli o posiadaniu wizji swojego życia Problematyka Tylko ten, kto kocha, słucha najpełniej Słuchać i po-słuchać Pytać i słuchać Aby znaleźć odpowiedź Wizja życia

WSTĘP

Napomnienia to dwadzieścia osiem wskazań, pouczeń czy zachęt mniej lub bardziej obszernych, które tradycja franciszkańska przypisuje św. Franciszkowi, powstały one w różnym czasie i przy różnych okazjach, a późniejszy redaktor zebrał je i poddał „redakcji przy końcu jego życia”¹. Ich rozważania krążą wokół cytatów z Pisma Świętego, zaczerpniętych głównie z ksiąg nowotestamentowych. Są bardzo zbliżone do literackiej formy „błogosławieństw” i mają na celu podtrzymanie ducha braci, „którzy krocząc po obranej drodze, wystawiają się na niebezpieczeństwo zobojętnienia i zejścia ze słusznej drogi”². Franciszek, chcąc zapobiec temu, starał się zachęcić braci, osobiście lub przez swoich delegatów, aby trwali mocno w wierze i w powołaniu, a sami mocni, aby pouczali błądzących, umacniali słabych i podtrzymywali ich w dobrym życiu. Św. Franciszek z Asyżu (1181—1226) najczęściej czerpie inspiracje z Ewangelii według św. Mateusza, potem z Łukasza i Jana oraz z tekstów Pawłowych (prawie nieobecna jest Ewangelia wg św. Marka).

Poverello korzysta z napomnienia (admonitio) jako ze środka duszpasterskiego mającego służyć poprawie. Kieruje swoje admonitio do przełożonych (ministrów) i do podwładnych, aby ci, którzy żyją według ciała (carnaliter), nie zaś według ducha (spiritualiter), zmienili swoje życie, zeszli ze złej i niebezpiecznej drogi, prowadzącej na zatracenie, i żyli tak, jak przyrzekli Panu. Do nich wszystkich Franciszek zwraca się z wielką miłością i z głębokim szacunkiem, o czym świadczy używane słowo „brat”, zamiast „sługa Boży”. W formie prostych słów, ale pełnych mądrości życia, Poverello zachęca i karci swoich „braci”, zaprasza ich do jeszcze większej gorliwości lub też przestrzega ich przed pójściem drogą, która prowadzi donikąd, która nie ma przyszłości. Po latach studium nad Napomnieniami Martin Conti umieszcza je „w rzędzie «powiedzeń» (dicta) lub «słów» (verba) Pańskich oraz «powiedzeń» (dicta) lub «słów» (verba) Ojców Pustyni”³.

Zgodzić się więc można, że od strony formalnej Napomnienia należą do nurtu literatury mądrościowej⁴. „Wybierając ten rodzaj wypowiedzi, typowy dla literatury mądrościowej Starego Testamentu i dla powiedzeń Ojców Pustyni, św. Franciszek jest świadom tego, że jest mistrzem życia duchowego, tzn. wychowuje wspólnotę franciszkańską i jako taki działa z całą prostotą. W Porcjunkuli, żegnając się z braćmi, stwierdza: «Ja, co do mnie należało, zrobiłem, a co do was należy, niech nauczy was Chrystus»”⁵.

Osoby zajmujące się bliżej tym tekstem zasadniczo zgodnie przyjmują, że Napomnienia zostały zebrane przez pierwsze pokolenie franciszkańskie, prawdopodobnie jeszcze za życia św. Franciszka. Znacznie trudniejsza natomiast jest kwestia czasu i miejsca ich powstania. Niektórzy uważają, że pochodzą one z różnych okresów życia św. Franciszka i obejmują lata jego „publicznej” działalności, czyli okres od 1208 do 1226, chociaż niektóre wskazówki pozwalają przypuszczać, że najbardziej prawdopodobnym okresem ich powstania są lata przed i po zredagowaniu obydwu Reguł, czyli 1208—1210 oraz 1221—1223 lub też przygotowania do kapituł w 1217 i 1221 r. Jednak abstrahując „od różnych teorii dotyczących ich napisania, wydaje się pewne — jak sądzi znawca tematu Martin Conti — iż Sitz im Leben Napomnień winien być poszukiwany w kontekście zgromadzeń kapitulnych, a oprócz tego w rozmowach, jakie św. Franciszek prowadził z braćmi. Niektóre z nich zostałyby następnie zebrane w bliżej nieokreślonym czasie przez niego samego lub innych i przekazane jako Verba admonitiones Santi Francisci”⁶.

Struktura Napomnień

Zajmujący się bliżej tekstem zgodnie przyznają, że Napomnienia nie stanowią zwartej całości, różnią się bowiem w swym wewnętrznym podziale. Większość jednak opowiada się za podziałem Napomnień na cztery mniejsze jednostki: Wstęp (Napomnienie 1) — Nauczanie (Napomnienia 2—13) — Błogosławieństwa (Napomnienia 14—26) — Hymn i błogosławieństwo wieńczące (Napomnienia 27—28). W moim komentarzu będę pomijał powyższy wewnętrzny podział Napomnień, przyjmując ów „linearny”, jaki zasugerowali późniejsi ich redaktorzy. Jestem przekonany, że ich obecny układ nie jest układem przypadkowym, w którym redaktorzy w nieuporządkowany sposób zebrali rozproszone fragmenty wypowiedzi Poverella i umieścili je jeden po drugim. Wychodzę z założenia, że jego aktualny układ kryje w sobie jakiś głębszy zamiar, bardziej duchowe przesłanie, jakim kierowali się dawniejsi wydawcy, a który współczesny czytelnik winien odkryć i przyjąć. Sądzę, że Napomnienia to nie tylko luźny zbiór zachęt, wskazań, upomnień czy błogosławieństw, ale coś więcej. Jest on rodzajem drogi integralnego rozwoju, którą podążać winien każdy człowiek — mężczyzna i kobieta, a nie tylko naśladowca św. Franciszka. Jest to droga prowadząca zarówno do wnętrza osoby, która pragnie żyć głębiej swoim życiem, która szanuje swoje ciało i dary natury, ale przy ich pomocy pragnie iść dalej, wychodzić na spotkanie Boga, jednoczyć się z Nim. Stąd również Napomnienia są propozycją „drogi” do Bożego wnętrza, do zjednoczenia się z Nim. Idąc nią, dusza staje się coraz mocniej zjednoczona z Bogiem, a jednocześnie bardziej dojrzała, odpowiedzialna i zarazem jeszcze szczęśliwsza. Żyje w ciele, ale nie dla ciała. Jest w świecie, ale nie w nim szuka swojego pełnego i ostatecznego szczęścia.

Początek i wizję tej drogi wyznacza pierwsze Napomnienie, które mówi o Ciele Pańskim, pośrednio natomiast o konieczności posiadania wizji życia, jasnego i konkretnego programu, możliwego do zrealizowania, do ucieleśnienia, podobnie jak realnym stało się wcielenie Syna Bożego. Franciszek-mistrz prowadzi następnie swojego ucznia przez życie. Mówi mu, czym jest grzech i jak go omijać, jak uwalniać się z jego objęć. Uczy go również, jak ewangelicznie kochać siebie, swoje ciało i czas, dany do dyspozycji przez Stwórcę. Nieprzerwanie zachęca go do cierpliwości względem siebie i bliźnich, do pokory i umiejętności przebaczenia sobie i innym. Jak prawdziwy mędrzec dzieli się z nim wiedzą, w jaki sposób odnosić się do innych, aby wspólnie wznosić gmach dobrej, zdrowej rodziny. Przypomina jednocześnie o potrzebie ciągłej gotowości do zaczynania od nowa, do podnoszenia się z upadków i rozbudzania w sobie dobrych pragnień. Franciszek przekazuje bardzo wiele innych cennych nauk, ważnych nie tylko dla jego naśladowców, ale także dla każdego, kto pragnie integralnego rozwoju. Odnoszę wrażenie, że ostatnie Napomnienie to rodzaj kontemplacji tajemnicy dobra posiadanego, medytacja tych bogactw, które Bóg udzielił duszy gorliwej, dał człowiekowi, który nie zawrócił z drogi wewnętrznego wzrostu, z drogi pracy nad sobą i swoim miejscem w świecie, który pomimo wielu przeciwności współpracował z Bożą łaską i teraz cieszy się jej owocami w swoim życiu. Lecz prawdziwa kontemplacja jest również silną tęsknotą za darami, które Bóg nadal jeszcze pragnie duszy udzielić. Droga duchowa, aczkolwiek zmierza do właściwego sobie celu, jest ciągle drogą w Drodze, którą jest Jezus Chrystus. Jest pełna dynamiki i przygody, pełna życia i owoców.

Niniejsze opracowanie liczy 28 rozdziałów, a więc tyle samo, ile jest Napomnień. Pierwszy człon tytułu każdego rozdziału jest dziełem wcześniejszych wydawców tekstu, drugi natomiast jest moim dodatkiem, który sugeruje wstępnie treść dalszego komentarza. Jego wewnętrzny podział jest również mojego autorstwa. Ma za zadanie przedstawić rozwój myśli, a jednocześnie pomóc czytelnikowi w jego lekturze. Podział taki stwarza bowiem dobrą okazję do zatrzymania się i ewentualnego zastanowienia nad fragmentem już przeczytanym, co pozwala uczynić go bardziej „swoim”, odnosząc jego przesłanie do osobistych potrzeb duchowych. W niniejszym komentarzu korzystam z tekstu Napomnień, jaki został zamieszczony w najnowszym wydaniu pism św. Franciszka pt. Pisma św. Franciszka z Asyżu. Teksty łacińskie i starowłoskie w polskim przekładzie, Wydawnictwo „Bratni Zew”, Kraków 2009. Do oryginalnego tekstu Napomnień dołączyłem odsyłacze do konkretnych tekstów biblijnych. Niniejsza pozycja zawiera łacińską wersję Napomnień oraz ich polskie tłumaczenie. W przypisach odwołuję się również do innych pozycji, które ułatwiają odczytanie przesłania Napomnień, poszerzają je lub aktualizują ich przekaz.

Cel obecnego komentarza

Napomnienia, aczkolwiek zajmują ważne miejsce w całości pism św. Franciszka, nie doczekały się jak dotąd licznych komentarzy. W literaturze światowej⁷, podobnie jak w literaturze polskiej⁸, istnieje niewiele pozycji omawiających ich zawartość. Istniejące natomiast bardzo mocno skupiają się na historycznej egzegezie ich treści w perspektywie duchowych potrzeb tych, którzy związani są z osobą św. Franciszka profesją zakonną. Mój zamiar tymczasem jest nieco odmienny. Nie zamierzam bynajmniej pomijać aspektów teologiczno-duchowych Napomnień, które są zawsze aktualne, ale nie chcę także zatrzymywać się wyłącznie na nich, by nie powtarzać tematów już omówionych. Intencją niniejszego komentarza nie jest pozostawanie wyłącznie w historycznej egzegezie tekstu Napomnień i szukanie ewentualnych powiązań między treściami, które pojawiają się w nich i innych pismach Franciszka, czy też staranie, by wskazać liczne analogie z wypowiedziami biblijnymi oraz tekstami patrystycznymi. I chociaż bardzo cenię tych, którzy to zrobili, ten rodzaj komentarza interesuje mnie w mniejszym stopniu, dlatego nie pojawi się on jako zasadniczy. Korzystając natomiast z refl eksji fi lozofi cznej i psychologicznej, z mądrości Pisma Świętego i Ojców Pustyni, autorów duchownych i pisarzy różnych czasów, chcę odnieść się do treści Napomnień jako do tekstu napisanego teraz, w naszym aktualnym dzisiaj, którego treść skierowana jest do każdego, do mężczyzn i kobiet, którzy szczerze pragną uwolnić się ze swoich słabości lub postąpić w doskonałości, którzy żyją w ciele, ale nie chcą żyć wyłącznie dla ciała. Jestem przekonany, że Franciszek nie tylko mówił w wieku XIII, ale że przemawia nadal równie mocno jak dawniej. Jego głos dociera również dzisiaj do uszu wielu. Jego proste, lecz pełne wewnętrznego żaru, słowa zachęty, jego troska o każdego człowieka, o jego prawdziwe szczęście i pokój ducha, o zgodę z własnym sumieniem i z Bogiem, swoim Stwórcą, są nadal bardzo aktualne. Świeżości i aktualności tych wypowiedzi nie można przykryć płaszczem historii. Ich prostoty nie wolno schować pod korzec mniej lub bardziej „uczonych” komentarzy, ale postawić na świeczniku, aby rozpraszały ciemności mnóstwa słów, w które obfi tuje współczesność, a które pozbawione są szlachetnych treści, wzniosłych wyzwań, jasnych kierunków.

Wysiłek intelektualny i duchowy, ostateczny motyw, dla którego Franciszek ma odwagę prosić o głos i komunikować określone treści, zdają się uzasadniać jego słowa z Napomnienia piątego, kiedy mówi: „Zwróć uwagę, człowieku, w jakiej godności postawił cię Pan Bóg”. Troska, aby człowiek uświadomił sobie swoją godność i wielkość, nierzadko ignorowana czy spychana na margines, niszczona przez grzech własny lub złośliwość innych, każe Franciszkowi redagować Napomnienia. Do tych, którzy chcą go słuchać, mówi, jak winni postępować, co czynić, a czego unikać, aby być szczęśliwym i aby raz osiągnięte szczęście nie przemijało. Pragnie przekazać im mądrość, którą sam zdobył, i podzielić się z nimi tym entuzjazmem i radością, której sam doświadczył.

¹ Tak pisze G. V. Sabatelli, Francesco d'Assisi. Gli Scritti, Porziuncola 1971, s. 29, co przyjął również K. Esser, Gli Scritti di s. Francesco d'Assisi. Nuova edizione critica e versione italiana, Padova 1982, s. 148.

² M. Conti, Napomnienie, tłum. B. S. Matula, [w:] Leksykon duchowości franciszkańskiej (wyd. polskie, przekłady i opracowania zbiorowe), Kraków — Warszawa 2006, s. 1010.

³ M. Conti, Il genere letterario delle Ammonizioni di san Francesco, „Antonianum” 54 (1979), s. 30, Tekst został następnie umieszczony w Napomnienie, [w:] Leksykon duchowości franciszkańskiej, s. 1025. Niniejszy autor pisze ponadto, że „wiele napomnień przypisywanych św. Franciszkowi L. Wadding zebrał w dziele pt. Apophtegmata, Collloquia fraterna, Propohetiae, Parabolae et exempla, Oracula et sententiae (L. Wadding, B. P. Francisci Assisiensis Opuscula, Antwerpiae 1623, s. 422—507). Temat ten zostaje podjęty ponownie w S. Anniballi, Le «Ammonizioni» di san Francesco e i «Detti» dei Padri del deserto, in G. Spirito (red.), I Padri del deserto tra i francescani, Padova 2007, s. 55—80.

⁴ Temat ten zostaje podjęty w pozycji D. Cz. Postawa, Mądrość Franciszkowych Napomnień, Kalwaria Zebrzydowska 2001, a także Dinh Anh Nhue Nguyen, La vera sapienza. Commenti-studi sulle Ammonizioni di San Francesco alla luce della tradizione sapienziale biblica, Roma 2010.

⁵ M. Conti, Napomnienie, [w:] Leksykon duchowości franciszkańskiej, dz. cyt., s. 1026.

⁶ Tamże, s. 1019.

⁷ Mam tutaj na myśli następujące komentarze do tego tekstu: K. Esser, Le ammonizioni di San Francesco, Roma 1974. Komentarz ten cieszył się wielką popularnością i był wielokrotnie wznawiany; L. Del Fabbro, Le Ammonizioni di s. Francesco d'Assisi. Presentazione e commento, Vicenza 1992; S. Duranti, Francesco ci parla. Commento alle ammonizioni, Assisi 1992; C. Paolazzi, Lettura degli „Scritti” di Francesco d'Assisi, Milano 2002, 175—192; P. Messa — L. Profi li, Il Cantico della fraternita. Le Ammonizioni di frate Francesco d'Assisi, Assisi 2003; F. Uribe, Prolegómenos para el estudio de las Admoniciones de san Francisco de Asís. Ensayo introductivo y bibliográfi co, „Antonianum” 84 (2009) 65—108; Dinh Anh Nhue Nguyen, La vera sapienza. Commenti-studi sulle Ammonizioni di San Francesco alla luce della tradizione sapienziale biblica, Roma 2010; L. Hardick, Die Ermahnungen des heiligen Franziskus von Assisi, Werl/Westf. 1981. Książkę przełożył na angielski David Smith: The Admonitions of Saint Francis of Assisi, Chicago 1982; R. J. Karris, The Admonitions of St. Francis. Sources and Meanings, New York 1999; R.J. Armstrong, Prophetic Implications of the „Admonitions”, „Laurentianum” 26 (1985) 396—464. Artykuł został zamieszczony również w: E. Covi (red.), Francescanesimo e profezia, Roma 1985, s. 188—256; P. Brunette, Essai d'analyse symbolique des Admonitions de François d'Assise. Une herméneutique de son expérience spirituelle a travers ses écrits, Montréal 1989 ; A. Ciceri, Le Ammonizioni, in Le origini del francescanesimo negli Scritti di Francesco d'Assisi. Atti della Settimana di francescanesimo. Palermo-Baida 28 agosto — 2 settembre 2006, Palermo 2007, 71—174; B. Pennacchini, Le beatitudini e le ammonizioni di S. Francesco, [w:] G. Betori i inni, Parola di Dio e Francesco d'Assisi, Assisi 1982, s. 203—215.

⁸ D. Cz. Postawa, Mądrość Franciszkowych Napomnień, Kalwaria Zebrzydowska 2001; K. Synowczyk, Błogosławieni słudzy. Wokół Napomnień św. Franciszka z Asyżu, Kalwaria Zebrzydowska 2009.

opr. ab/ab