Badania nad genomem ludzkim

W dniach od 23 do 25 lutego odbyło się w Watykanie IV Zgromadzenie Plenarne Papieskiej Akademii «Pro Vita», poświęcone badaniom nad genomem ludzkim oraz nad biomedycznymi zastosowaniami tej dziedziny wiedzy. We wtorek 24 lutego Ojciec Święty przyjął na audiencji uczestników obrad i wręczył im tekst swojego przemówienia. Podkreślił w nim, że odkrycia naukowe powinny służyć wspólnemu dobru, które «urzeczywistnia się zawsze poprzez dobro każdej jednostki i wymaga współpracy wszystkich, a dzisiaj zwłaszcza uczonych». Poniżej publikujemy przemówienie Jana Pawła II oraz komunikat Papieskiej Akademii «Pro Vita» ogłoszony po zakończeniu obrad.

Szanowni Państwo!

1. Witając was wszystkich, członków zwyczajnych i korespondencyjnych Papieskiej Akademii «Pro Vita», pragnę serdecznie podziękować za uprzejme słowa panu przewodniczącemu, prof. Juanowi de Dios Vial Correa. Pozdrawiam także wiceprzewodniczącego bpa Elio Sgreccię, który bardzo ofiarnie służy waszej prestiżowej instytucji.

Korzystam z okazji, aby wyrazić także uznanie dla działalności, którą Akademia prowadzi od samego początku swego istnienia, realizując misję umacniania i obrony podstawowej wartości, jaką jest życie.

2. Cieszę się, że podczas waszego IV Zgromadzenia Plenarnego skupiliście uwagę na temacie «Genom ludzki: osobowość człowieka a społeczeństwo przyszłości». W swym zdumiewającym dążeniu do poznania wszechświata umysł ludzki dokonuje w ostatnich latach w dziedzinie genetyki szczególnie fascynujących odkryć, które odsłaniają przed nim najgłębsze tajniki jego własnej cielesności.

Genom ludzki jest jak gdyby ostatnim odkrywanym kontynentem. W kończącym się tysiącleciu, obfitującym w dramaty i podboje, ludzie poznali się lepiej i w pewien sposób zbliżyli do siebie nawzajem dzięki odkryciom i badaniom geograficznym. Ludzka wiedza poczyniła też poważne postępy w dziedzinie fizyki, które doprowadziły ostatnio do odkrycia struktury części składowych atomu. Dzisiaj uczeni dzięki zdobyczom genetyki i biologii molekularnej poznają najgłębsze struktury życia oraz mechanizmy, które kształtują indywidualne cechy jednostek, gwarantując trwałość żyjących gatunków.

3. Te zdobycze ujawniają coraz pełniej wielkość Stwórcy, ponieważ dzięki nim człowiek może poznać ukryty ład stworzenia i zachwycić się niezwykłymi właściwościami swojego ciała, a także rozumu, dostrzegając w nim jakby odblask Słowa, przez które «wszystko (...) się stało» (J 1, 3).

W naszej epoce występuje jednak wyraźna tendencja do zdobywania coraz większej wiedzy nie po to, aby podziwiać i kontemplować rzeczywistość, ale by umocnić władzę nad nią. Wiedza i władza splatają się coraz ściślej, tworząc mechanizm, który może skrępować wolność samego człowieka. W odniesieniu do wiedzy o ludzkim genomie ten mechanizm mógłby prowadzić do interwencji w wewnętrzną strukturę życia człowieka, a w perspektywie do poddania selekcji i manipulacji ludzkiego ciała i ostatecznie — ludzkiej osoby i przyszłych pokoleń.

Słusznie zatem Akademia «Pro Vita» podjęła refleksję nad dokonywanymi obecnie odkryciami w dziedzinie ludzkiego genomu, zamierzając w ten sposób oprzeć swoje prace na fundamencie antropologicznym, którego podstawą jest godność człowieka.

4. Genom jest elementem określającym strukturę ciała — zarówno jego cechy indywidualne, jak dziedziczne: wyznacza i warunkuje przynależność do gatunku ludzkiego, utrzymuje więź dziedziczności oraz określa cechy biologiczne i cielesne jednostki. Wywiera decydujący wpływ na strukturę istoty cielesnej od pierwszej chwili poczęcia do naturalnej śmierci. Właśnie ta prawda wpisana w genom, obecna w nim już w momencie prokreacji, kiedy to następuje połączenie dziedzictwa genetycznego ojca i matki, kazała Kościołowi wystąpić w obronie ludzkiej godności każdej osoby od pierwszej chwili istnienia.

Głębsza refleksja antropologiczna prowadzi nas bowiem do przekonania, że ze względu na istotową jedność ciała i ducha ludzki genom ma nie tylko wymiar biologiczny, ale jest wyposażony w godność antropologiczną, osadzoną na fundamencie duszy duchowej, która go przenika i ożywia.

Dlatego niedopuszczalne są jakiekolwiek interwencje w genom, których celem nie jest dobro osoby, rozumianej jako jedność ciała i ducha; niedopuszczalna jest też dyskryminacja ludzkich jednostek na podstawie ewentualnych defektów genetycznych wykrytych przed narodzeniem lub później.

5. Kościół katolicki ma świadomość, że człowiek odkupiony przez Chrystusa jest jego drogą (por. Redemptor hominis, 14), i dlatego domaga się, aby również prawodawstwo uznało godność człowieka jako osoby od momentu poczęcia. Zachęca także wszystkich odpowiedzialnych za sprawy publiczne oraz ludzi nauki, aby służyli dobru człowieka przez badania naukowe, których celem jest opracowanie odpowiednich terapii także w dziedzinie genetyki, tam gdzie ich zastosowanie jest możliwe w praktyce i nie wiąże się z nadmiernym ryzykiem. Jak przyznają sami naukowcy, odnosi się to do interwencji terapeutycznych w genom komórek somatycznych, nie jednak w genom komórek rozrodczych oraz embrionu we wczesnym stadium rozwoju.

Czuję się zobowiązany, aby wyrazić w tym miejscu niepokój z powodu kształtowania się swoistego klimatu kulturowego, który nadaje fałszywy kierunek diagnozie prenatalnej, tak że nie służy już ona terapii i jak najlepszemu przyjęciu rodzącego się życia, ale raczej prowadzi do dyskryminacji jednostek, które przy badaniu prenatalnym nie okazują się zdrowe. W obecnej chwili istnieje poważna dysproporcja między możliwościami diagnostyki, które coraz szybciej się poszerzają, a szczupłymi możliwościami terapeutycznymi: stawia to poważne problemy etyczne przed rodzinami, którym trzeba dopomóc w przyjęciu rodzącego się życia, nawet kiedy jest ono dotknięte jakimś defektem lub deformacją.

6. W tym kontekście należy wyrazić głębokie ubolewanie z powodu powstawania i szerzenia się nowego eugenizmu selektywnego, który prowadzi do eliminacji embrionów i płodów dotkniętych jakąś chorobą. Czasem szuka się usprawiedliwienia takiej selekcji w bezpodstawnych teoriach tzw. «stopniowej humanizacji płodu», wedle których między poszczególnymi stadiami rozwoju życia przed narodzeniem istnieją różnice antropologiczne i etyczne. Inni znów powołują się na mylną koncepcję jakości życia, którą należy — jak twierdzą — cenić wyżej niż świętość życia. Wobec takiej postawy należy stanowczo żądać, aby prawa ogłoszone w międzynarodowych konwencjach i deklaracjach na temat ochrony ludzkiego genomu i ogólnie na temat ochrony życia przysługiwały każdej ludzkiej istocie od momentu poczęcia, bez żadnej dyskryminacji — czy to związanej z zaburzeniami genetycznymi lub defektami fizycznymi, czy też z kolejnymi okresami rozwoju ludzkiej istoty. Pilna jest zatem potrzeba umocnienia prawnych zabezpieczeń przed nadużywaniem ogromnych możliwości diagnostycznych, otwartych przez badania nad strukturą genomu ludzkiego.

7. Im bardziej wzrasta wiedza i możliwości interwencji, tym głębsza powinna być świadomość wartości, które są zagrożone. Ufam zatem, że odkrycie tego nowego «kontynentu», jakim jest wiedza o ludzkim genomie, otworzy nowe możliwości skutecznego leczenia chorób, a nie umocni tendencji do selekcji istot ludzkich.

W tej perspektywie jest bardzo wskazane, aby międzynarodowe organizacje naukowe zadbały o udostępnienie doniosłych zdobyczy badań genetycznych także narodom rozwijającym się. Usuniemy w ten sposób jeszcze jedną przyczynę nierówności, jakie mogłyby powstać także dlatego, że badania naukowe tego typu wymagają ogromnych nakładów finansowych, które należy raczej przeznaczać — jak twierdzą niektórzy — na pomoc dla ludzi cierpiących na choroby uleczalne lub dla zmagających się z nędzą w wielu częściach świata.

Już teraz jest pewne, że społeczeństwo przyszłości będzie ukształtowane na miarę godności człowieka i równości narodów, jeżeli odkrycia naukowe będą służyć wspólnemu dobru, które urzeczywistnia się zawsze poprzez dobro każdej jednostki i wymaga współpracy wszystkich, a dzisiaj zwłaszcza uczonych.

Prosząc o Bożą pomoc dla waszej pracy, abyście mogli coraz skuteczniej służyć fundamentalnej sprawie ludzkiego życia, z serca wszystkim błogosławię.