Ruch ekumeniczny w Kościołach lokalnych

Papieska Rada ds. Popierania Jedności Chrześcijan w dniach 11-13 listopada 2004 r. zorganizowała w Rocca di Papa pod Rzymem międzynarodowe spotkanie z okazji 40. rocznicy ogłoszenia przez Sobór Watykański II Dekretu o ekumenizmie «Unitatis redintegratio» 21 listopada 1964 r. Uczestniczyło w nim ponad 250 osób, m.in. przewodniczący bądź sekretarze komisji ds. ekumenizmu większości konferencji episkopatów i synodów katolickich Kościołów wschodnich, moderatorzy dialogu teologicznego z głównymi wspólnotami chrześcijańskimi, członkowie i konsultorzy Papieskiej Rady ds. Popierania Jedności Chrześcijan. W spotkaniu wzięło również udział ponad 30 przedstawicieli innych Kościołów i Wspólnot kościelnych, Światowej Rady Kościołów w Genewie i Konferencji Kościołów Europy, a także goście z Kurii Rzymskiej, papieskich uniwersytetów oraz wydziałów teologii. Celem spotkania było nie tylko uczczenie rocznicy ogłoszenia «Unitatis redintegratio», ale również refleksja nad aktualnością tego dekretu, drogą pokonaną w okresie posoborowym oraz nad ekumeniczną działalnością Kościoła w przyszłości. W czasie tego spotkania, 12 listopada, sekretarz Papieskiej Rady ds. Popierania Jedności Chrześcijan bp Brian Farrell omówił rezultaty ankiety przeprowadzonej w Kościołach lokalnych na całym świecie.

W ramach przygotowań do listopadowego spotkania w Rocca di Papa Papieska Rada ds. Popierania Jedności Chrześcijan rozesłała do konferencji episkopatów i synodów katolickich Kościołów wschodnich ankiety, aby na ich podstawie opracować raport na temat sytuacji ekumenizmu w Kościele katolickim i w Kościołach lokalnych. W ten sposób Papieska Rada chciała zweryfikować, w jakim stopniu zostały wprowadzone w życie postanowienia dekretu Unitatis redintegratio 40 lat po jego ogłoszeniu oraz Dyrektorium ekumenicznego — 10 lat po jego publikacji. Wysłaliśmy 163 ankiety, otrzymaliśmy 83 odpowiedzi. 20 sprawozdań nadeszło z Afryki (odpowiedziało 44% komisji episkopatów i synodów), 17 z Ameryki Łacińskiej i Karaibów (71%), 1 z Ameryki Północnej (50%), 12 z Azji (60%), 24 z Europy (60%), 7 z Bliskiego Wschodu (46%), 2 z Oceanii (40%).

Papieska Rada jest w pełni świadoma ograniczeń ankiety; pytania nie zostały sformułowane zgodnie z normami naukowymi; otrzymaliśmy mniej odpowiedzi, niż oczekiwaliśmy, a sytuacje, których one dotyczyły, na tyle różnią się miedzy sobą, że nie jest możliwe zestawienie otrzymanych danych i statystyk. Nie można na przykład porównywać Brazylii z Gibraltarem ani Niemiec z Kazachstanem. Nie posiadamy też wystarczających danych, aby opisać aktualny stan ruchu ekumenicznego. Poniższy raport dotyczy jedynie wyników ankiety. Został on podzielony na następujące cztery części:

— Wzrost świadomości ekumenicznej w Kościele katolickim;

— Organizacja działalności ekumenicznej;

— Działalność ekumeniczna Kościoła na poziomie lokalnym;

— Kilka refleksji na temat przyszłości ekumenizmu.

Wzrost świadomości ekumenicznej w Kościele katolickim

1. Pozytywne znaki

Wyniki ankiety pokazują w sposób wyraźny, że na całym świecie Dekret Unitatis redintegratio w sposób radykalny polepszył nastawienie katolików do innych chrześcijan i sprawił, że typowa dla przeszłości postawa polemiczna przestała być postawą dominującą. Katolicy pozytywnie odnoszą się do ekumenizmu. Pragną lepiej poznać inne Kościoły i Wspólnoty chrześcijańskie i zasadniczo chcą uczestniczyć w wydarzeniach i spotkaniach ekumenicznych, a zwłaszcza we wspólnych modlitwach o jedność. Praktyka ekumenizmu duchowego jest bardzo rozpowszechniona. Obok Tygodnia Modlitw o Jedność Chrześcijan, który pozostaje ważnym wyrazem działalności ekumenicznej, wspólne obchody głównych świąt liturgicznych oraz wspomnień, świąt państwowych, narodowych i lokalnych niemal wszędzie stały się rzeczywistością. Bardzo często korzysta się z tych samych miejsc kultu. Dwie trzecie odpowiedzi mówi o współpracy ekumenicznej na poziomie parafialnym i o publikacji wytycznych do działalności ekumenicznej w poszczególnych regionach. Ogólnie, nie ulega wątpliwości, że dążenie do realizacji postanowień Soboru Watykańskiego II odnośnie do ekumenizmu staje się coraz bardziej powszechne w całym Kościele.

2. Problemy i opory

Trzeba jednak wystrzegać się naiwności. Choć nie wszystkie problemy wymienione w odpowiedziach na ankietę są obecne w tym samym stopniu w całym Kościele, warto przedstawić je razem, ponieważ ukazują one wyzwania, jakim stawiają czoło ci, którzy w sposób konkretny działają na rzecz jedności chrześcijan.

Do najważniejszych i najczęściej wymienianych w ankietach zagadnień teologiczno-duszpasterskich należą:

— Problem wzajemnego uznania sakramentu chrztu i praktyka powtórnego chrztu katolików w niektórych Kościołach i Wspólnotach kościelnych; Papieska Rada ds. Popierania Jedności Chrześcijan po sesji plenarnej w 2001 r. wysłała do konferencji episkopatów dokument przedstawiający dyrektywy dotyczące wzajemnego uznania chrztu, ogłoszone przez niektóre z tych konferencji. Został on również opublikowany w biuletynie dykasterii (por. Wspólne uznanie chrztu. Synteza odpowiedzi nadesłanych przez konferencje episkopatów — dokument roboczy, w: Service d'lnformation — Information Service, n. 109 [2002/I-II]. Dokument został opublikowany w jeżykach angielskim i francuskim).

— Problem nadużyć w sferze communicatio in sacris.

— Zagadnienia dotyczące małżeństw mieszanych.

— Problemy, jakie w niektórych miejscach stwarzają pewne, z pozoru przesadne, formy katolickiego kultu maryjnego.

— Problem ujednolicenia daty świąt wielkanocnych, rozważany w różnych kontekstach przez Sobór Watykański II, dotkliwie odczuwany zwłaszcza na Bliskim Wschodzie.

— Trudności ze strony katolickiej z określeniem partnera relacji ekumenicznych w wypadku niektórych wyznań, wynikające ze zróżnicowania organizacji i struktur kościelnych.

— Częste wzajemne oskarżenia o prozelityzm (Ameryka Łacińska, Egipt, Rosja).

— Wiele konferencji episkopatów zwraca też uwagę na brak przystępnej literatury ekumenicznej przeznaczonej dla wiernych mniej obeznanych z tą problematyką.

W nadesłanych odpowiedziach zwrócono również uwagę na czynniki nieteologiczne, które mają wpływ na ruch ekumeniczny: sytuacja socjalna i polityczna (zwłaszcza w krajach byłego Związku Radzieckiego); konflikty etniczne (Afryka i Bałkany); liczba członków Kościoła w stosunku do innych wyznań. W ankietach nadesłanych z Europy Wschodniej wiele razy wspominano o napięciach związanych ze zwrotem mienia kościelnego. W pewnych miejscach dążenie do jedności chrześcijan jest postrzegane przez niektóre grupy muzułmańskie jako zagrożenie.

W odpowiedziach pochodzących ze wszystkich kontynentów mówi się o tym, że wciąż jeszcze istnieją postawy wyrażające lęk, podejrzliwość i nieufność. Niekatolicy obawiają się wchłonięcia przez silniejszą od nich wspólnotę katolicką, zaś katolicy spoglądają nieufnie na grupy, które posługując się środkami przekazu społecznego albo organizując publiczne kampanie, krytykują doktrynę katolicką bądź, nadając wielki rozgłos skandalom i innym negatywnym zjawiskom, atakują Kościół. A zatem po obu stronach wciąż utrzymuje się wiele podejrzeń co do rzeczywistych intencji i ewangelicznych motywacji programów i działań. Choć wiele już uczyniono dla oczyszczenia pamięci historycznej, niektóre Kościoły lokalne zwracają uwagę, że pamięć o wydarzeniach z przeszłości, zarówno dalekiej, jak i bliskiej, wciąż jeszcze utrudnia relacje ekumeniczne bądź w ogóle uniemożliwia ich nawiązanie. Jan Paweł II przy wielu okazjach mówił o potrzebie oczyszczenia pamięci. Dla wszystkich, którzy działają na rzecz jedności chrześcijan, jest to jedno z najważniejszych wyzwań.

W niektórych odpowiedziach podkreśla się, że brak entuzjazmu i motywacji do działalności ekumenicznej wynika z obawy, że może ona osłabić ewangelizacyjną misję Kościoła. Niektórzy katolicy uważają, że ekumenizm zagraża ich wierze i oznacza uznanie niewystarczalności Kościoła katolickiego, na co oni nie mogą przystać. W niektórych regionach, gdzie katolicy stanowią zdecydowaną większość mieszkańców, brak inicjatyw ekumenicznych uzasadnia się niewielką liczbą chrześcijan należących do innych Kościołów. Gdzie indziej młode Wspólnoty ewangelickie i zielonoświątkowe często nie są uznawane za prawdziwe Wspólnoty kościelne, a niewłaściwe używanie terminu sekta stwarza problemy na wszystkich kontynentach. Niektóre Wspólnoty kościelne (baptyści, ewangelicy, zielonoświątkowcy), z którymi Kościół katolicki prowadzi, niekiedy od kilku dziesięcioleci, dialog teologiczny i utrzymuje relacje o zasięgu międzynarodowym, są zaliczane do sekt. Z drugiej strony, wiele odpowiedzi na kwestionariusz, zwłaszcza nadesłanych z Ameryki Łacińskiej, wskazywało, że katolicy nie są uznawani za chrześcijan przez niektóre grupy ewangelickie i zielonoświątkowe. Warto może przypomnieć, że tym trudnościom były poświęcone dokumenty robocze wypracowane przez różne komisje mieszane ds. dialogu (np. dialog katolików i zielonoświątkowców: Ewangelizacja, prozelityzm, wspólne świadectwo', konsultacje Kościoła katolickiego i Światowego Przymierza Ewangelickiego: Kościół, ewangelizacja i więzy koinonii).

Organizacja działalności ekumenicznej

Sobór Watykański II w sposób szczególny powierzył odpowiedzialność za ruch ekumeniczny biskupom. Dyrektorium o stosowaniu zasad i norm dotyczących ekumenizmu zaleca ustanowienie we wszystkich diecezjach komisji ekumenicznych i delegatów odpowiedzialnych za rozwijanie ducha ekumenizmu i relacji międzykościelnych.

Papieska Rada ds. Popierania Jedności Chrześcijan z zadowoleniem stwierdziła, że tylko nieliczne konferencje episkopatów nie mają wydziału czy komisji ds. ekumenizmu. Z drugiej strony, w wielu ankietach sygnalizowano, że działania tych komisji czy delegatów są bardzo ograniczone. Respondenci wspominali również o braku ciągłości w realizacji projektów, o potrzebie nowej i młodej kadry w ruchu ekumenicznym. Sytuacja w diecezjach pozostawia wiele do życzenia: brak ludzi, odpowiedniego szkolenia, środków finansowych i innych sprawia, że działalność ekumeniczna często pozostawiona jest inicjatywie wiernych. W niektórych krajach sytuacja jest jednak diametralnie odmienna: z powodzeniem działają grupy i stowarzyszenia osób, które są dobrze przygotowane do działalności ekumenicznej i prowadzą pracę formacyjną w diecezjach, parafiach, seminariach i w grupach. Trzeba zatem poświęcać więcej uwagi owym ekspertom i wolontariuszom i dbać o ich coraz lepszą formację.

Jeśli chodzi o przynależność do rad Kościołów, zaszły na tym polu w ostatnich latach dość istotne zmiany. Przed 40 laty Kościół katolicki nie należał do żadnej rady. Dziś jest członkiem 70 spośród 120 istniejących rad, uczestniczy w pracach 3 spośród 7 regionalnych rad Kościołów i 7 regionalnych rad Kościołów związanych ze Światową Radą Kościołów w Genewie (według danych z września 2004 r. Kościół katolicki jest pełnoprawnym członkiem 3 regionalnych rad Kościołów: Karaibów, Bliskiego Wschodu i Oceanu Spokojnego; 14 krajowych rad chrześcijan bądź rad Kościołów w Afryce, 3 w Azji, 10 w Oceanii, 12 na Karaibach, 25 w Europie, 1 w Ameryce Północnej, 5 w Ameryce Południowej; por. Inspired by the same vision: Roman Catholic participation in national and regional Councils of Churches, Dodatek E). Nowy dokument, który zostanie opublikowany w najbliższym czasie, opracowany przez mieszaną grupę roboczą przedstawicieli Kościoła katolickiego i Światowej Rady Kościołów, zawiera analizę implikacji i form uczestnictwa katolików w owych radach, a także sugestie dotyczące sposobów pokonywania trudności, które w pewnych regionach uniemożliwiają katolikom członkostwo w radach.

Działalność ekumeniczna Kościoła na poziomie lokalnym

Spośród 83 konferencji episkopatów, które odpowiedziały na ankietę Papieskiej Rady ds. Popierania Jedności Chrześcijan, 42 potwierdziły istnienie na podległych im terytoriach stałych struktur ds. dialogu z innymi Kościołami i Wspólnotami kościelnymi; 38 z nich posiada komisje mieszane ds. dialogu. Jeżeli chodzi o recepcję dokumentów dotyczących dialogu, tylko 35 konferencji episkopatów wykazuje skuteczność w rozpowszechnianiu rezultatów oficjalnych dialogów i twierdzi, że umożliwiły ich studiowanie i aktywną dyskusję nad nimi poprzez publikacje materiałów pomocniczych. Niektórzy spośród ankietowanych wypowiadali się także na temat podjętych inicjatyw, mających na celu wykorzystanie internetu do promocji ekumenizmu w niektórych krajach — Papieska Rada ds. Popierania Jedności Chrześcijan jest bardzo zainteresowana dalszym rozwojem w tym kierunku. W zakresie działalności społecznej 44 konferencje episkopatów deklarują, że współpracują na tym polu z innymi wyznaniami. Trzeba przyznać, że również w tej dziedzinie można by uczynić o wiele więcej.

Praktycznie wszystkie komisje ekumeniczne, które odpowiedziały na ankietę, zwróciły uwagę na potrzebę lepszej formacji ekumenicznej. Należy wykorzystać w niej uczestnictwo i wkład przedstawicieli innych Kościołów i Wspólnot kościelnych. Papieska Rada wyraża życzenie, by tam gdzie to możliwe, formacja ta była w coraz większym stopniu prowadzona wspólnie. Opracowany przez dykasterię w 1995 r. dokument: Ekumeniczny wymiar formacji tych, którzy oddaję się posłudze duszpasterskiej, zawierający sugestie na temat organizacji kursu ekumenizmu i zalecający odpowiednie pomoce, nie jest dostatecznie znany i powinien być szerzej rozpowszechniony. Wspólnie z Kongregacją ds. Wychowania Katolickiego Papieska Rada ds. Popierania Jedności Chrześcijan postanowiła przeprowadzić ankietę w seminariach katolickich mających własne studium teologiczne, na uniwersytetach i wydziałach teologicznych całego świata, aby poznać dokładnie sposób, w jaki naucza się o ekumenizmie, i czy jest mu poświęcana uwaga, na jaką zasługuje, w ramach całej formacji katolickiej. Aktualnie przystąpiono do zbierania danych, z zamiarem opublikowania wyników ankiety.

Kilka refleksji na temat przyszłości ekumenizmu

Przeprowadzone badania wykazały, że w całym Kościele na poziomie lokalnym zwiększa się intensywność i zasięg zaangażowania w działalność ekumeniczną. W zglobalizowanym świecie chrześcijanie wszystkich Kościołów odczuwają pragnienie, by zmienić sytuację i przezwyciężyć podziały. Ekumenizm duchowy — nawrócenie umysłu i serca do Chrystusa, wspólna modlitwa o jedność — cieszy się coraz większym zainteresowaniem. Kwestionariusze dostarczyły licznych pozytywnych sugestii odnośnie do przyszłej działalności ekumenicznej, wskazując na trzy aspekty, które należy pilnie wziąć pod uwagę teraz i w przyszłości: 1) włączenie inicjatyw ekumenicznych do organicznych programów duszpasterskich diecezji; 2) rozwijanie formacji ekumenicznej osób świeckich, zakonnych, seminarzystów, kapłanów i biskupów; 3) refleksja nad tym, w jaki sposób radzić sobie z problemem agresywnego prozelityzmu.

W świecie, w którym nastąpiły wielkie przemiany w latach po Soborze Watykańskim II, podejście katolików do przywrócenia jedności cechuje nowy realizm. Wyraźniej niż dotychczas widoczne jest, że ekumenizm można rozwijać jedynie w oparciu o solidne podstawy doktrynalne i na drodze rzetelnego dialogu między podzielonymi chrześcijanami. Przede wszystkim pełniej rozumie się, że działalność na rzecz jedności może się rozwijać jedynie na gruncie przekonującej i głębokiej duchowości — duchowości chrześcijańskiej nadziei i odwagi. Papieska Rada ds. Popierania Jedności Chrześcijan pragnie, aby obchody 40. rocznicy ogłoszenia Dekretu Unitatis redintegratio napełniły nową nadzieją i nową odwagą tych, którzy w sposób bardziej bezpośredni są odpowiedzialni za realizowanie ekumenicznego zadania Kościoła.

Zobacz także: Tematy Tygodni Ekumenicznych

opr. mg/mg