Ergonomiczny i duchowy wymiar pracy w przedsiębiorstwach ekonomii komunii

We współczesnym świecie bardziej niż kiedykolwiek ujawnia się potrzeba refleksji nad pracą. W Polsce powszechne dyskusje nad etosem pracy rozwinięto szczególnie w latach 80. ubiegłego wieku wraz z powstaniem „Solidarności”, po wieloletnim okresie komunistycznego zakłamania¹. Podstawą tych rozważań było najczęściej nauczanie społeczne Kościoła, w tym encykliki św. Jana Pawła II. Upadek komunistycznej idei „uszczęśliwiania” człowieka poprzez pracę wydawał się szansą na wdrożenie w praktyce humanistycznej, chrześcijańskiej koncepcji pracy. Jednak dojście do władzy liberałów w okresie transformacji ustrojowej oraz przejęcie własnościowe wielu przedsiębiorstw przez ludzi często pozbawionych jakichkolwiek zasad etycznych i eliminujących moralność z procesu zarządzania i relacji międzyosobowych doprowadziły do sytuacji w polskim świecie pracy równie złej (a może i gorszej), jak w okresie rządów komunistycznych. Na tę sytuację nałożył się ogólnoświatowy kryzys zwany gospodarczym, a będący de facto kolejnym kryzysem kultury i cywilizacji, który charakteryzuje sekularyzacja i towarzyszący jej kryzys moralny i obyczajowy. Wydaje się zatem słusznym spojrzenie na problematykę pracy w aspekcie szerszym, wielokulturowym, ogólnoświatowym.

Skutki wykluczenia etyki i moralności z zachowań współczesnego człowieka widoczne są w każdej dziedzinie życia społecznego, politycznego, gospodarczego, kulturowego, a także duchowego. Brak poszanowania wartości, brak troski o wspólne dobro, zanik dobrych, wzajemnych relacji międzyosobowych – to tylko niektóre z nich wpływające w sposób istotny na życie społeczne.

W wymiarze gospodarczym kryzys ten objawia się przede wszystkim w zanegowaniu podstawowych praw ekonomii, przedsiębiorczości, rynku oraz w zaprzeczeniu istoty i sensu pracy ludzkiej. Wyłącznym wskaźnikiem oceny przedsiębiorstw stał się zysk i efekt ekonomiczny (finansowy). Pieniądz, zamiast być miernikiem wartości pracy i posiadanego majątku, stał się towarem i elementem spekulacji. Rynek, zamiast służyć ekonomii, stał się jej narzędziem destrukcyjnym: dobra, usługi a przede wszystkim ludzka praca stały się przedmiotem manipulacji kapitału spekulacyjnego w sferze wirtualnych operacji na wirtualnych pieniądzach². Współczesna kultura pracy nie docenia samej pracy, ale podporządkowuje ją jedynemu celowi, jakim stał się zysk. Praca została zniewolona, a nawet unicestwiona przez zysk, który już nie jest postrzegany jako niezbędny, sprawiedliwy element ekonomicznej wartości dodanej przedsiębiorstw, ale staje się spekulacyjnym, często niezgodnym z prawem źródłem ogromnych przychodów światowej finansjery. Powiązania korupcyjne na niespotykaną skalę pomiędzy wielkim biznesem i światem polityki prowadzą do dominującej roli banków i instytucji finansowych, które bardzo często trzymają w swoich rękach losy wielu obywateli, firm, a też i całych państw. Taka sytuacja powoduje ogromną destabilizację ekonomiczną i moralną, która dotyka wielu przedsiębiorców i właścicieli firm, ale także zwykłego obywatela oraz prowadzi do narastającego zjawiska niesprawiedliwości i wykluczenia społecznego.

Potrzeba zatem nowych paradygmatów w ekonomii, w naukach o zarządzaniu, czy w naukach społecznych, które wymagają ukazania i wprowadzenia istotnych zmian mentalnych i kulturowych zarówno u akcjonariuszy przedsiębiorstw, jak i u wszystkich interesariuszy³. Potrzebna jest także dogłębna analiza koncepcji pracy ludzkiej i jej realizacji w procesach gospodarczych. Przyczynkiem do takiej analizy może być niniejsza publikacja, w której przedstawiono ergonomiczny i duchowy wymiar pracy mający źródło w duchowości jedności, wywodzącej się z charyzmatu jedności, podarowanego przez Ducha św. Chiarze Lubich i rozwijanego w Ruchu Focolari. Do prezentowanej koncepcji pracy odniesiono wyniki własnych badań empirycznych autora przeprowadzonych w 110 przedsiębiorstwach ekonomii komunii w 22 krajach.

Charyzmat jedności i ekonomia komunii

Charyzmaty w historii ludzkości odgrywały istotną rolę. Wystarczy wspomnieć charyzmat benedyktyński i wpływ Reguły św. Benedykta, łączącej życie duchowe i pracę, na powstanie i kształtowanie się etyki i kultury pracy. W opactwach benedyktyńskich powstały pierwsze doświadczenia pracy i prowadzenia handlu, pierwsze formy rachunkowości firm, słownictwo ekonomiczne i handlowe, przyczyniając się do powstania nowoczesnej ekonomii. Dzięki charyzmatowi ubóstwa św. Franciszka z Asyżu powstały pierwsze szkoły ekonomii europejskiej czy tzw. banki pobożne (montes pietatis), przeciwdziałające nędzy i lichwiarstwu. W późniejszych czasach powstające zgromadzenia zakonne przyczyniły się do rozwoju szpitalnictwa, szkolnictwa publicznego i licznych dzieł miłosierdzia, dając podwaliny nowoczesnego państwa społecznego. Salezjanin, św. Jan Bosko, był autorem pierwszego porozumienia społecznego – umowy o pracę dla niepełnoletnich, określającej prawne zasady zatrudniania młodocianych.

Jednym z darów Ducha św. jest charyzmat jedności podarowany światu w osobie i dziele Chiary Lubich w szczególnym momencie historii, w czasie II wojny światowej. Wbrew jakiejkolwiek logice ludzkiej właśnie w tym czasie Lubich, młoda nauczycielka w Trydencie, z ogromnym zapałem i przekonaniem mówi ludziom o potrzebie jedności, o wzajemnej miłości i braterskich relacjach. Wybierając całkowite i radykalne poświęcenie się Bogu dokonuje ewangelicznej rewolucji nie tylko w Trydencie i we Włoszech; w krótkim czasie tysiące osób tworzy zalążki przyszłego Ruchu Focolari, który po 70 latach obejmuje kilka milionów osób w ponad 200 krajach świata.

W Ruchu tym powstaje i rozwija się – w oparciu o otrzymany w darze, przekazywany innym i urzeczywistniany w praktyce charyzmat jedności – duchowość jedności, obejmująca zarówno duchowy, religijny aspekt rozwoju człowieka, jak i wymiar społeczny, ekonomiczny, kulturowy.

Specyficzną cechą duchowości Ruchu Focolari jest jej wymiar wspólnotowy i społeczny. Duchowością tą żyją nie tylko pojedyncze osoby, lecz jest ona przeżywana wspólnotowo, budując i realizując odpowiednie relacje interpersonalne oparte na życzliwości, przyjaźni, miłości. Takie relacje prowadzą do wzajemności i wówczas wspólnota staje się komunią, stanowiącą podstawę wszelkich działań ludzkich, także ekonomicznych, charakteryzującą styl życia członków Ruchu Focolari od samego początku jego istnienia.

Duchowość wspólnotowa Ruchu Focolari, zwana duchowością jedności, nie odnosi się tylko do członków tego Ruchu, nie ogranicza się nawet tylko do chrześcijan, ma ona charakter uniwersalny, mogą nią żyć wszyscy bez względu na przekonania religijne, status społeczny, ekonomiczny czy kulturowy.

We współczesnym świecie często występuje postawa indywidualizmu i zamknięcia się przed drugim człowiekiem, prowadząca do egoizmu, samotności i nie dająca człowiekowi poczucia szczęścia. Wspólnotowa duchowość jedności jest lekarstwem na te schorzenia społeczne, stanowi źródło otwartości na drugiego człowieka, wzajemnego ubogacania się, wspólnych poszukiwań i działań. Duchowość jedności to duchowość solidarności międzyludzkiej, szukania tego, co łączy, a nie tego, co dzieli, to duchowość przebaczania, wzajemnego dzielenia się świadectwami życia, to duchowość miłości i odpowiedzialności, troski o swój wzajemny rozwój. To także duchowość ludzi zaangażowanych w sprawy świata, na które patrzą oczyma wiary, szukając w każdym działaniu dobra wspólnego. Bycie we wspólnocie to nie jest troska o wspólny interes, ale chęć działania w interesie drugich⁴.

Duchowość jedności pozwala zobaczyć człowieka w różnych aspektach jego działalności, tworząc integralny obraz osoby ludzkiej. Dotyczy to zarówno spojrzenia na działalność ekonomiczną, pracę, stosunek do dóbr materialnych i duchowych, jak i budowania relacji międzyosobowych wewnątrz wspólnoty, a także poza nią. Innym aspektem jest życie fizyczne, zdrowie, przeżywanie choroby i cierpienia, harmonia i uporządkowanie w odniesieniu do piękna otaczającego świata natury. Wreszcie aspekt mądrości życia i potrzeby nieustannego rozwoju i formacji, umiejętności komunikowania się między osobami, a także wymiar transcendentny dotykający życia duchowego i relacji do Boga.

Jednym ze sposobów realizacji duchowości jedności wśród członków Ruchu Focolari jest wspólnota dóbr materialnych i niematerialnych mająca na celu stworzenie wszystkim członkom Ruchu, a w szczególności ubogim i potrzebującym, godnych warunków życia, zapewnienie pomocy w trudnych sytuacjach, umożliwienie wszechstronnego rozwoju. Szczególnym tego wyrazem jest idea ekonomii komunii, zaproponowana przez Chiarę Lubich w 1991 r. i realizowana obecnie w ponad 850 przedsiębiorstwach w kilkudziesięciu krajach świata. Lubich zaapelowała do przedsiębiorców Ruchu, aby tworzyli firmy, których zysk mogliby w pełnej wolności decyzji przekazywać w części na potrzeby ubogich i wykluczonych społecznie oraz na formację ludzi chcących realizować ten projekt (przeznaczając oczywiście część zysku na zrównoważony rozwój firmy). Wraz z rozwojem tej idei w firmach ekonomii komunii wypracowane zostały nie tylko zasady podziału zysku, ale przede wszystkim prowadzące do generowania zysku metody zarządzania firmami, zasady budowania relacji międzyosobowych zarówno w firmie, jak i w jej otoczeniu, możliwości integralnego rozwoju wszystkich uczestników procesu gospodarczego. Innymi słowy w firmach tych ukształtowała się nowa kultura organizacyjna i nowy styl zarządzania⁵.

Proponowany przez Lubich podział zysków w firmach ekonomii komunii jest propozycją radykalną, ale jest to tylko jeden, chociaż bardzo konkretny, aspekt tego projektu, może dla niektórych obserwatorów stanowiący najbardziej spektakularną nowość ekonomii komunii. Jednak ekonomia komunii jest czymś znacznie więcej: przede wszystkim jest postawieniem osoby ludzkiej w centrum wszystkich relacji zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz przedsiębiorstwa, jest uznaniem godności i wartości osób żyjących w niedostatku, wymagających pomocy, a także pełnym dowartościowaniem kapitału ludzkiego w przedsiębiorstwie. Podstawą relacji w firmach ekonomii komunii jest wzajemne zaufanie oraz tworzenie klimatu wspólnoty, realizującej się we współpracy, dzięki czemu każdy pracownik znajduje odpowiednie warunki do wykonywania jak najlepiej własnych zadań oraz do budowania braterskich odniesień z innymi współpracownikami.

Projekt ekonomii komunii powstał w celu wykorzenienia, a przynajmniej istotnego ograniczenia, ubóstwa i wykluczenia społecznego. Proponuje on przeniesienie relacji takich, jak w rodzinie naturalnej, najpierw na rodzinę duchową, związaną wyznawaniem tych samych wartości, żyjącą tą samą duchowością wspólnotową, aby docelowo ogarnąć całą rodzinę ludzką. Ekonomia komunii krytykuje logikę ekonomii rynkowej nastawionej na maksymalizację zysku, gdyż zysk to tylko jeden z aspektów działalności ekonomicznej, w której nie można pomijać takich jej atrybutów, jak dar, solidarność, wzajemność, bezinteresowność, a także duchowość i komunia, które stają się nowymi wyrazami w słowniku współczesnej ekonomii⁶.

Istotną nowością ekonomii komunii, odróżniającą ją zarówno od etycznej finansjery (filantropii), jak i od organizacji non profit, jest fakt, że posługuje się ona rynkiem, aby osiągnąć zysk i równocześnie go rozdzielić w sposób odmienny niż firmy komercyjne⁷.

Ekonomia komunii wpisuje się w nurt nauki społecznej Kościoła, dotyczący problematyki ekonomii, pracy, rozwoju i sprawiedliwości społecznej, który tak wspaniale rozwinął Jan Paweł II a kontynuował Benedykt XVI. W encyklice Caritas in Veritate papież Benedykt XVI stawia propozycję wzbogacenia kapitalizmu wolnorynkowego o elementy ekonomii komunii opartej na braterstwie, darze i miłości⁸.

Koncepcja pracy w firmach ekonomii komunii

Praca w przedsiębiorstwach ekonomii komunii jest rozumiana jako proces zarówno osobowy, jak i społeczny, zgodnie z nauczaniem Jana Pawła II⁹. Osobowe, personalistyczne podejście do procesu pracy wynika z uznania człowieka i jego potrzeb jako centrum wszelkich działań i podejmowanych decyzji. Z takiej postawy wynika stawianie osoby przed kapitałem i pracą, uznanie godności pracownika, jego talentów i zdolności, troski o zdrowie i warunki pracy. Natomiast społeczny charakter pracy wyraża się znaczeniem wykonywanej pracy dla rodziny i społeczności, budowaniem dobra wspólnego oraz tworzeniem w miejscu pracy klimatu zapewniającego atmosferę zadowolenia, przyjaźni, wzajemnego szacunku i budowania relacji interpersonalnych.

Praca w firmach ekonomii komunii jest widziana w całej swojej godności, niezależnie od poziomu technologicznego czy organizacyjnego. Oceną wartościującą pracę jest nie tylko wytwarzanie dobrej jakości, bezpiecznych i ekonomicznie dostępnych dóbr, ale też sposób ich wytwarzania oraz troska o środowisko i szacunek dla natury.

Przedsiębiorcy firm ekonomii komunii starają się przekształcać je we wspólnoty osób, w których istotne znaczenie mają wartości takie, jak zaufanie, szacunek, solidarność i wzajemna pomoc. Praca w tych przedsiębiorstwach winna być wykonywana dobrze i sensownie, bowiem przez „pracę człowiek nie tylko przekształca przyrodę, dostosowując ją do swoich potrzeb, ale także urzeczywistnia siebie jako człowiek, a także poniekąd bardziej staje się człowiekiem”¹⁰. Sens wykonywanej pracy wiąże się z szeroko rozumianą świadomością społeczną, z której rodzi się poczucie solidarności oraz odpowiedzialności za siebie i za drugich, również w wymiarze szerszym niż lokalny.

Pracownicy i zarząd firm angażują się w sposób profesjonalny w budowanie i umacnianie dobrych i otwartych relacji z klientami, dostawcami, wspólnotą lokalną. Budują lojalne i uczciwe relacje z firmami konkurencyjnymi, przedstawiając rzeczywistą wartość swoich produktów i powstrzymując się od negatywnych ocen produktów konkurencyjnych. Instytucje administracji publicznej, władz fiskalnych, organów kontrolnych czy związków zawodowych uważają za istotnego partnera w budowaniu dobra wspólnego. W działalności gospodarczej przestrzegają obowiązujące prawo, a w przypadkach, gdy jest ono złe lub niesprawiedliwe, starają się działać na rzecz jego zmiany i poprawy.

Wyznawane i realizowane przez pracodawców i pracowników systemy wartości przenoszą się także na zewnątrz przedsiębiorstwa, dotyczą bowiem również interesariuszy zewnętrznych. Kierowanie się w zarządzaniu firmą wymienionymi wyżej wartościami wiąże się często ze zwiększonymi kosztami, większym nakładem pracy czy czasu. Z drugiej jednak strony mocne zaangażowanie się po stronie wartości przynosi bardzo istotną przewagę konkurencyjną. Po pierwsze dochodzi do powstania pewnego rodzaju wspólnotowego kapitału ludzkiego o dużej efektywności produkcyjnej. Współdzielenie tych samych wartości przyczynia się do wzrostu motywacji do pracy, co często staje się swoistym kołem zamachowym rozwoju, mobilizującym wyobraźnię, energię i zdolności profesjonalne¹¹.

Ponadto dowartościowanie jako osoby pracownika, klienta czy dostawcy jest autentycznym narzędziem konkurencyjności. Współczesne badania rynku wykazują, że klienci częściej kupują produkty tych firm, o których uzyskują wiarygodną informację, że stosowane są w nich mechanizmy tworzenia dobrych relacji interpersonalnych, dowartościowania i szanowania osób¹².

Bliskie i dobre relacje pomiędzy pracownikami oraz z interesariuszami zewnętrznymi tworzą kapitał relacyjny, umożliwiający zarządzanie sytuacjami kryzysowymi w firmie, rozwiązywanie konfliktów, przyjmowanie pozytywnej postawy zaangażowania względem firmy, tworzący dobry wizerunek marki, otwierający przedsiębiorstwo na innowacje.

Elementem konstytutywnym człowieka jest poczucie społeczności, potrzeba przynależności do wspólnoty z innymi ludźmi. Aby dla każdego człowieka praca miała sens, konieczne jest odkrycie szeroko rozumianej świadomości społecznej, z której rodzi się poczucie solidarności oraz odpowiedzialności za siebie i za drugich, również w wymiarze szerszym niż lokalny. Solidarność ludzi pracy, komunia celów a także wzajemna troska i pomoc charakteryzują społeczny wymiar pracy w firmach ekonomii komunii. Dzięki tym cechom łatwiej osiąga się wzajemne zrozumienie, współuczestnictwo w procesie pracy, także empatię i dostrzeganie potrzeb innych. Duchowość jedności szuka tych elementów, które przede wszystkim łączą ludzi, zatem w firmach ekonomii komunii realizowane jest stwierdzenie, że ludzka praca ze swej natury powinna ludzi jednoczyć, a nie dzielić¹³.

Przez pracę człowiek wzrasta w swoim człowieczeństwie, uczestniczy w komunii dóbr materialnych i niematerialnych dzieląc się z drugimi efektem i doświadczeniem swojej pracy, wnosi swój wkład w życie społeczne i obywatelskie wspólnoty¹⁴. Dla wielu przedsiębiorców i pracowników ekonomii komunii tak rozumiana i realizowana praca jest okazją do ubogacania się w rozwoju duchowym, pogłębienia swojej duchowości i dostrzegania transcendentnego wymiaru w swoim życiu, do budowania jedności z Bogiem i z drugim człowiekiem.

Praca według duchowości jedności – aspekt ergonomiczny

Ważnym dla zrozumienia koncepcji pracy w firmach ekonomii komunii jest aspekt ergonomiczny. Odnosi się on do pierwotnego rozumienia ergonomii jako nauki o pracy w ujęciu twórcy tej nauki, W. Jastrzębowskiego¹⁵. Duchowość jedności przywraca pierwotne znaczenie pracy ludzkiej i przedsiębiorczości obejmując także jej wymiar intelektualny, estetyczny i moralny.

Pracownicy starają się tworzyć i realizować kulturę organizacyjną przedsiębiorstwa ukierunkowaną na drugiego, pracując "dla drugiego" i "z drugim". Praca "dla drugiego" wymaga traktowania odbiorcy produkowanych dóbr jako osoby bliskiej z wszelkimi tego konsekwencjami. Taka strategia przyczynia się do większej rentowności firmy, gdyż ukierunkowanie uwagi na odbiorcę produktów generuje wyższą jakość produkcji. Praca "dla" umożliwia także przekazanie wartości dodanej, jaką ona stanowi, tym, którzy nie uczestniczą bezpośrednio w cyklu produkcyjnym, tj. dla ubogich. Z kolei praca "z drugim" uczy solidarności, pracy zespołowej i współdziałania dla dobra wspólnego.

Duchowość jedności ukazuje nowy sposób realizacji pracy zespołowej, która jest nie tylko wykonywaniem różnych zadań mających jeden cel, a więc np. realizacją jakiegoś projektu przez wiele osób, z których każda wykonuje różne zadania. Praca zespołowa według duchowości jedności to coś więcej, to wspólne realizowanie jednego celu, oparte na wzajemnym pomaganiu sobie, na wspólnym widzeniu nie tylko efektów swojej pracy, ale także pracy drugiego.

Podobnie uczestniczenie pracowników w podejmowaniu decyzji polega na zaprezentowaniu swojej wizji przez każdego z uczestników tego procesu, którą pozostali z uwagą słuchają, nie szukając od razu argumentów za jej odrzuceniem. Dopiero po przedstawieniu wszystkich koncepcji każda z propozycji jest analizowana pod kątem wspólnego interesu, łączona z innymi koncepcjami, dając w efekcie wspólną wizję całości zagadnienia. Przyjęcie ostatecznego rozwiązania winno wówczas uwzględniać istotne argumenty wszystkich uczestników, a jeżeli są one wzajemnie wykluczające się, dyskusja nastawiona na wspólne dobro powinna pozwolić na uzyskanie konsensusu. Warunkiem skuteczności procesu podejmowania wspólnych decyzji jest umiejętność jednoczenia się wszystkich uczestników oraz gotowości tracenia swojego pomysłu na rzecz wspólnej koncepcji¹⁶.

Przedsiębiorca czuje się odpowiedzialny za rozwój zawodowy podległego pracownika, realizuje odpowiednie stałe formy doszkalania i kształcenia a zarazem stymuluje integralny (intelektualny, duchowy) rozwój osobowy współpracowników. Przedsiębiorcy i pracownicy starają się stwarzać między sobą atmosferę wzajemnej pomocy, w której w sposób naturalny i wolny oddaje się do dyspozycji innych swoją wiedzę, umiejętności, doświadczenie zawodowe, kompetencje. Pracownicy na równi z właścicielami czują się współodpowiedzialnymi za przedsiębiorstwo i proces gospodarczy.

Przedsiębiorstwa zgodnie z duchowością jedności produkują dobra i świadczą usługi wysokiej jakości, przyjazne dla człowieka, bezpieczne, nieniszczące środowisko i w sprawiedliwych cenach. Zarządzanie firmami ukierunkowane na wspólne dobro społeczne a nie prywatny interes implikuje także maksymalną troskę o środowisko naturalne, wyrażającą się oszczędzaniem energii i zasobów naturalnych oraz inwestycjami w odnawialne źródła energii.

Praca według duchowości jedności – aspekt duchowy

W pewnym sensie zwornikiem wszystkich aspektów pracy według duchowości jedności jest aspekt duchowy. Przedsiębiorca decydujący się prowadzić firmę zgodnie z założeniami ekonomii komunii ukierunkowuje swoje działania w każdym z aspektów na transcendencję, na coś znacznie więcej, niż tylko wyprodukowanie dóbr materialnych lub wykonanie usług i wypracowanie zysku.

Duchowość pozwala poznać samego siebie oraz podstawy zachowań i wzajemnych relacji, pozwala na podejmowanie rozsądnych decyzji w sytuacjach trudnych, niekiedy ekstremalnych. Rozwój duchowy człowieka i atmosfera w pracy nastawiona na duchowość przynoszą istotne korzyści zarówno w wymiarze niematerialnych stosunków międzyludzkich (współpraca zamiast rywalizacji, tworzenie dobra wspólnego, poszanowanie innych), jak i w konkretnym wymiarze ekonomicznym – człowiek świadomie odnoszący się do swojej duchowości z reguły lepiej wykonuje swoje obowiązki, jest bardziej otwarty na inspiracje i tym samym bardziej kreatywny. Ponadto generuje pewną wartość dodaną, realizuje się robiąc „coś więcej” ponad to, co zawarte jest w umowie o pracę czy świadczenie usług.

U przedsiębiorców i pracowników kierujących się duchowością w pracy obserwuje się osłabienie ich egocentryzmu przy jednoczesnym zwiększeniu troski o losy innych ludzi, sprawy wspólnoty i społeczeństwa. Osłabieniu ulega zwykle potrzeba indywidualnego sukcesu, władzy czy posiadania dóbr materialnych, a wzrasta troska o dobro wspólne, niezależność ocen i osądów. Rozwój duchowy pracownika powoduje wzrost jego poczucia odpowiedzialności, produktywności i kreatywności, dążenie do wytwarzania lepszych produktów i usług, ponieważ nie tylko czuje się on odpowiedzialny za efekty swojej pracy, ale także uważa się za jednego z członków wspólnoty pracowniczej, których łączy coś więcej, niż tylko wspólne miejsce pracy. Wraz z rozwojem duchowym obserwuje się u przedsiębiorcy lub menedżera przejście od zarządzania ludźmi do przewodzenia ludziom. Kultura organizacyjna przedsiębiorstw, w których uwzględniana jest duchowość w miejscu pracy, charakteryzuje się wrażliwością na otwartą i uczciwą komunikację, na pracę zespołową i współpracę zamiast konkurencji.

W firmach, w których menedżerowie i pracownicy kierują się duchowością w miejscu pracy, powstaje w oparciu o istotne i nieprzemijające wartości wspólnota integrująca poszczególnych jej członków o niskim współczynniku konfliktogennym. Taka wspólnota pozwala ocenić przyczyny i konsekwencje konfliktów interpersonalnych, jak też promować właściwe style komunikacji i szukania rozwiązań na drodze dialogu.

Wymiar duchowy przedsiębiorcy, pracownika, klienta, dostawcy, każdego interesariusza odgrywa bardzo istotną rolę we wzajemnych relacjach i w osobowym wzrastaniu oraz przyczynia się do istotnego wzrostu wartości w przedsiębiorstwie, tak ekonomicznych, jak i niematerialnych. Ponadto duchowość sprawia, że każdy uczestnik procesu pracy patrzy na siebie i na drugich w sposób całościowy, integrując aspekt psychofizyczny z duchowym, nie rozdzielając swojej osobowości w życiu prywatnym i zawodowym.

Firmy ekonomii komunii charakteryzują się integralnym spojrzeniem na proces zarządzania, podkreślając przede wszystkim pozytywne, integrujące aspekty procesu gospodarczego. Zamiast akcentowania zagrożeń wynikających np. z wielokulturowości wśród interesariuszy ukazuje się pozytywne skutki różnorodności kulturowej, wzajemne ubogacanie się i dążenie do integracji społecznej oraz wieloaspektowego rozwoju każdego człowieka. Duchowość jedności usiłuje zastąpić – także w procesach gospodarczych – schemat zachowań ludzkich typowy dla n-osobowej gry konkurencyjnej o sumie zerowej (zyski jednych podmiotów gry są równoważone przez straty drugich) zachowaniami charakteryzującymi grę kooperacyjną (win-win), w której wszyscy odnoszą korzyści a nie ma zwycięzców i przegranych¹⁷.

Transcendentny wymiar pracy w przedsiębiorstwach ekonomii komunii

Materialistyczna wizja pracy uważa prymat produkcji (kapitalizm) albo pracy człowieka (marksizm) jako determinujący czynnik historii, pomijając całkowicie transcendencję. Natomiast według chrześcijańskiej wizji pracy człowiek przyjmuje za podstawę życia, także pracy, miłość uniwersalną skierowaną do wszystkich ludzi, oraz uważa, że poprzez pracę współuczestniczy w stwórczym i zbawczym dziele Bożym.

Duchowość jedności pracę w wymiarze transcendentnym rozważa w trzech aspektach: współpracy z Bogiem w Jego stwórczym działaniu, sensu wysiłku i trudu pracy oraz transformacji ziemi w nowe niebiosa i nową ziemię¹⁸.

Praca nie tylko jest dobrem człowieka, nie tylko stanowi o godności osoby ludzkiej, ale jest współpracą człowieka z dziełem Bożym. Człowiek poprzez pracę jest administratorem Boga na ziemi. Takie rozumienie pracy ludzkiej nie tylko określa jej godność, ale także pozwala zrozumieć istotę samej pracy. Nie bez powodu Pismo św. mówi o powołaniu człowieka do pracy. Praca nie jest zatem tylko zobowiązaniem czy zadaniem człowieka, ale autentycznym powołaniem. Powołanie to jest realizowane – w odniesieniu do świata – poprzez nieustanne udoskonalanie rzeczywistości ziemskiej, w odniesieniu do innych ludzi jako jednostek i wspólnot – poprzez miłość, a w odniesieniu do samego siebie poprzez wszechstronny rozwój, własne udoskonalanie się. Miłość do drugiego człowieka winna być motywacją pracy, wysiłku intelektu i pracy rąk, bo przez pracę człowiek „łączy się ze swoimi braćmi i służy im, a tym samym praktykuje szczerą miłość”¹⁹.

Takie rozumienie pracy jako powołania nie ogranicza się tylko do ludzi wierzących. Dla każdego przecież człowieka motywacją powinności pracy w zakresie osobowym powinien być własny rozwój, w zakresie społecznym – służba drugiemu człowiekowi, w zakresie relacji do świata – potrzeba czynienia go bardziej doskonałym. Można także uzasadniać moralną powinność pracy koniecznością utrzymania siebie i swoich bliskich, zapewnienia sobie i rodzinie godziwych warunków bytowania, a to właśnie jest służbą drugiemu człowiekowi w poczuciu obowiązku.

Z kolei przez zmęczenie i cierpienie człowiek – pozostając w miłości do Boga – współpracuje z Synem Bożym w odkupieniu ludzi i Jego zbawczym dziele. Często praca przynosi ból, trud, cierpienie; nie można pracy pozbawić tych cech, ale można nadać im właściwe znaczenie, utożsamić z cierpieniem Chrystusa na Krzyżu w perspektywie Jego zbawczej misji. Nie można z procesu pracy usuwać tej możliwości transformacji wysiłku i cierpienia w materię odkupienia²⁰, stanowi to bowiem istotny wymiar duchowości pracy.

Praca jest także wezwaniem człowieka do współpracy w przemienianiu świata, do zasiania w otaczającej człowieka przyrodzie ziarna zbawienia i odkupienia. Jest to wymiar teologiczny, ale także głęboko moralny. Jeżeli człowiek dzięki pracy ma świadomość przekształcania przyrody przygotowując ją do nowych niebios i nowej ziemi, to jego działalność osiąga wymiar transcendentny, ukierunkowany na wieczność, wykraczający poza codzienność. W tej perspektywie każda praca uzyskuje wartość transcendentną, niezależnie od jej rodzaju, a jedynie w wyniku tak rozumianej intencji.

Praca w duchowości jedności jest więc rozumiana jako wypełnianie woli Bożej i tym samym jako współuczestnictwo w stwórczym działaniu Ojca oraz – poprzez cierpienie i trud, jaki z sobą niesie – w zbawczym dziele Chrystusa. Ponadto – poprzez przygotowanie nowych niebios i nowej ziemi – stanowi współudział w odnawiającym działaniu Ducha Świętego.

Wyniki badań empirycznych

W oparciu o analizę fenomenu ekonomii komunii oraz całokształtu ekonomicznej, politycznej, kulturowej i duchowej działalności Ruchu Focolari A. Biela sformułował nowy paradygmat, nazywając go paradygmatem jedności, i pokazał jego znaczenie w naukach społecznych, w szczególności w psychologii i ekonomii²¹. Autor niniejszej pracy rozszerzył natomiast koncepcję paradygmatu jedności na nauki o zarządzaniu. Badając skutki stosowania tego paradygmatu w firmach ekonomii komunii autor zwrócił się do przedsiębiorców i właścicieli tych firm z prośbą o ocenę stylu realizowanego przez nich zarządzania. Badanie to nie dotyczyło wyłącznie problematyki pracy, ale na podstawie uzyskanych odpowiedzi można dokonać analizy wyników pod kątem ergonomicznego i duchowego wymiaru pracy w tych przedsiębiorstwach²².

Paradygmat jedności i jego stosowanie w zarządzaniu firmami ekonomii komunii były badane w odniesieniu do sześciu wymiarów treściowych sformułowanych przez autora dla tego paradygmatu²³:

• kapitał ludzki (postawienie osoby ludzkiej w centrum wszelkich działań i wynikający stąd szacunek dla pracowników, klientów, dostawców, konkurencji);

• kapitał relacyjny (wzajemne relacje międzyludzkie w firmie i poza nią, także współpraca z innymi przedsiębiorstwami i instytucjami społecznymi);

• nowa kultura organizacyjna przedsiębiorstwa (promowanie kultury dawania, bezinteresownego daru, etyki biznesu, poszanowania prawa oraz środowiska naturalnego);

• kapitał duchowy (uwzględnianie w zarządzaniu wartości transcendentnych, duchowości jedności i troska o integralny rozwój każdego przedsiębiorcy i pracownika);

• inwestowanie w zrównoważony rozwój firmy;

• pomoc dla potrzebujących, żyjących w niedostatku (dzielenie się z biednymi częścią wypracowanego zysku oraz dobrami materialnymi i duchowymi).

Badania przeprowadzono w oparciu o kwestionariusze badawcze oraz bezpośrednie rozmowy z właścicielami lub menedżerami 110 firm z 22 krajów. Oprócz pytań dotyczących znaczenia w procesie zarządzania firmą poszczególnych wymiarów treściowych oraz szczegółowych aspektów (określonych dla każdego z wymiarów) zamieszczono dodatkowe pytania, na podstawie których uzyskano informacje uzupełniające dotyczące m.in. procesu pracy w tych przedsiębiorstwach. Uzyskane informacje w pełni potwierdzają przedstawioną wyżej koncepcję pracy w firmach ekonomii komunii w oparciu o duchowość jedności oraz jej wpływ na ergonomiczny i duchowy charakter pracy w tych firmach.

W szczególności transcendentny wymiar pracy w przedsiębiorstwach ekonomii komunii znajduje konkretne potwierdzenie w praktyce zarządzania. W ocenie przedsiębiorców w firmach tych w największym stopniu jest realizowany kapitał relacyjny (18,5%), czyli budowanie dobrych i trwałych relacji interpersonalnych w firmie i poza nią, a także troska o środowisko naturalne. Uznanie w następnej kolejności kapitału duchowego (17,7%), a później ludzkiego (16,9%), można interpretować jako nie tyle podążanie za nowymi trendami w zarządzaniu (aspekt duchowości), ile dowartościowanie w firmach ekonomii komunii roli, jaką w prowadzeniu firm odgrywa wymiar duchowy i ludzki. Spośród aspektów szczegółowych przedsiębiorcy uznali za szczególnie istotne takie, jak: akceptacja i świadomość uczestniczenia w ekonomii komunii, realizacja zasady, że człowiek jest podmiotem a nie przedmiotem pracy i struktur organizacyjnych, budowanie klimatu w firmie opartego na zaufaniu, relacje zarządu przedsiębiorstwa z pracownikami oraz firmy z klientami, dostawcami i instytucjami finansowymi, produkcja dobrych i bezpiecznych towarów, budowanie dobra wspólnego poprzez relacje otwartości i przyjaźni oraz wiara w Bożą Opatrzność i pomoc w budowaniu jedności między ludźmi. W znaczącym stopniu przedsiębiorcy oceniają także pracę z „drugimi” i „dla drugich”, relacje ze wspólnotą lokalną i troskę o środowisko naturalne²⁴.

Z udzielonych przez przedsiębiorców odpowiedzi wynika, że praca w kierowanych przez nich firmach jest wykonywana dobrze, z szacunkiem i zaufaniem wobec każdego z interesariuszy, oddziałując tym samym na otoczenie i będąc świadectwem chrześcijańskiego rozumienia istoty pracy. Wielu przedsiębiorców motywuje takie podejście do pracy tym, że poprzez pracę realizowaną w miłości buduje się relacje z Bogiem. Jeżeli każda czynność, każda praca wykonywana jest ze świadomością relacji do Boga, to każda praca staje się modlitwą, zatem rzeczywistością świętą, uświęconą i uświęcającą.

W firmach ekonomii komunii zwraca się także uwagę na warunki pracy, aby nie były one czynnikiem powodującym jakikolwiek uszczerbek na zdrowiu ludzi, ale stwarzały także okoliczności do pracy w harmonii, z troską o porządek, piękno i ład zewnętrzny, który oddziałuje przecież w istotny sposób na ład wewnętrzny człowieka.

Transcendentny wymiar pracy implikuje także sens jej wykonywania, bowiem praca musi mieć cel i sens. Działanie bezsensowne to działanie niewolnicze: „nie tam są galery, gdzie uderza się kilofem. ... Galery są tam, gdzie uderzenie nie ma sensu i nie wiąże tego, który uderza, ze społecznością ludzi”²⁵.

Wielu pracowników firm ekonomii komunii będących chrześcijanami argumentuje staranne i uczciwe wykonywanie pracy, jej punktualne rozpoczynanie, troskę o jej końcowy efekt oraz dobre stosunki międzyludzkie rozumieniem pracy jako działania z Jezusem i dla Jezusa widzianego w każdym bliźnim, kliencie, interesancie, współpracowniku. Niektórzy wręcz uzasadniają swoje staranne, solidne działania świadomością, że odbiorcą ich pracy jest Jezus, obecny w drugim człowieku, nawet jeśli nie pozostaje on w bezpośrednim kontakcie z wykonawcą pracy. Praca wykonywana z miłością wobec współpracowników i odbiorców nie może tolerować brakoróbstwa, nieuczciwości czy złej jakości²⁶.

Miłość włożoną w wykonanie pracy dla bliźniego można nazwać „ludzką wartością dodaną”. Nie jest to wartość dodana w ujęciu marksistowskim, czyniącym z pracy towar. Żaden kapitalista nie przywłaszczy jej sobie, żadna kalkulacja cen nie będzie jej uwzględniać, dla żadnego związkowca nie będzie kwestią sporną, nie pojawi się w żadnym regulaminie czy umowie o pracę. Ale nie pozostanie bez zapłaty, bo wszystko czynione z miłością zostanie zapisane w niebieskich księgach rachunkowych po stronie „Ma”.

Bóg stwarzając świat wycisnął na nim swoje boskie piętno, wyraz miłości do człowieka, które nieraz jest przedmiotem zachwytu człowieka podziwiającego np. piękno natury. Człowiek przemieniając ziemską rzeczywistość wyciska na nim swoje ludzkie oblicze – humanizuje i doskonali świat. Pracownicy i przedsiębiorcy żyjący duchowością jedności w firmach ekonomii komunii stawiają sobie często pytania, czy ich działania są zgodne z wolą Bożą i z Bożą wizją świata. Czy przetwarzając świat wokół siebie pozostawiamy po sobie równie piękny i dobry ślad? Czy mogę się chlubić owocami swojej pracy? Czy wykonany przeze mnie produkt przyniesie zadowolenie użytkownikowi? Czy naprawiony przeze mnie samochód zapewni bezpieczną jazdę jego kierowcy? Czy leczony przeze mnie pacjent powierzy mi swoje zdrowie z pełnym zaufaniem? Czy przekazując wiedzę i wychowując uczniów, studentów robię to z miłością na wzór jedynego Nauczyciela, Jezusa Chrystusa? Jakie zatem daję świadectwo mojego chrześcijaństwa przez wykonywaną pracę? Czy zmieniam na lepsze środowisko, w którym pracuję? Takie są m.in. pytania stawiane sobie przez pracowników i menedżerów firm ekonomii komunii odnośnie do wykonywanej pracy²⁷.

Zakończenie

Na podstawie przeprowadzonych badań empirycznych oraz wielu rozmów zarówno z przedsiębiorcami firm ekonomii komunii, jak i ich pracownikami, w oparciu o liczne publikowane świadectwa można stwierdzić, że przedsiębiorcy i pracownicy tych firm starają się przywrócić pracy oryginalne znaczenie, nadać jej na nowo Bosko-ludzki zbawczy wymiar, aby nie była aktualna ocena XIX-ej fabryki, o której Pius XI pisał: „Nieożywiona materia wychodzi z fabryki uszlachetniona, ludzie natomiast psują się tam i stają się gorsi” ²⁸.

Zarówno osobowy, jak i społeczny wymiar pracy sprowadzają się w jej rozumieniu w przedsiębiorstwach ekonomii komunii do wspólnego wyróżnika: miłość²⁹. To słowo duchowość jedności wprowadziła do języka ekonomii i zarządzania oraz nadała jej bardzo konkretny sens w realizacji. Bardzo cenne wydaje się określenie czym jest praca oraz jakie winno być wzajemne odniesienie pracy i miłości podane przez W. Fijałkowskiego³⁰: "Nigdy nie miałem tak jasnej świadomości, jak dziś, że obarczenie upadłego człowieka pracą w pocie czoła (Rdz 3,19) jest wspaniałym aktem Bożego miłosierdzia. Uprzytamniam sobie, jak dalece trud pracy fizycznej może być dla niego trudem błogosławionym, służącym jego samourzeczywistnianiu się. Doświadczam namacalnie, że każda praca stwarza człowiekowi szansę rozwoju. Istotne, by zauważył, że nie jest najważniejsze, co robi, ale czy jego praca jest komuś ofiarowana. Praca może niszczyć, jeśli wykonuje się ją bez odniesienia do drugiego człowieka, czy - szerzej - do braci tworzących jedną ludzką rodzinę. Pracując kochaj, bo to najwspanialsza forma wyrażania miłości. Praca to miłość konkretna".

Bibliografia

1. V. Araujó, The Economy of Sharing Project, Fall. presented at the European World Conference on Religion and Peace (WCRP) Assembly, Budapest: Economy of Sharing Newsletter,1996.

2. V. Araujó, Le nuove figure dell’imprenditore, dei lavoratori, della comunità aziendale, degli indigenti, Bureau Internazionale Economia e Lavoro, 18.3.1997, Materiały wewnętrzne Ruchu Focolari.

3. M.G. Baldarelli, Le aziende dell’economia di comunione, Citta Nuova, Roma 2011.

4. C. Bartnik, Ręka i myśl. Teologia pracy, odpoczynku i świętowania, Księgarnia św. Jacka, Katowice 1982.

5. Benedykt XVI, Encyklika Caritas in Veritate,

6. A. Biela, Przesłanie jedności, Laudacja wygłoszona 19 czerwca 1996 z okazji nadania tytułu doktora honoris causa KUL Chiarze Lubich, „Zeszyty Naukowe KUL”, nr 39, Lublin 1996.

7. A. Biela, Una rivoluzione copernicana per le scienze sociali, „Nuova Umanità”, vol. 18 (1996/6), n.108, 1996.

8. A. Biela, The Need to Build the Paradigm of Unity in Social Sciences, w: Araújo V. (red.), Social Relationships and Fraternity: Paradox or Sustainable Model? A Social Sciences’ Perspective, Accounts of the International Conference on Sociology Social-One, Castelgandolfo (Rome), 11-13.02.2005,
   www.social-one.org/it/download/doc_download/47-ens3-bielapdf.html; (dostęp 10.05.2012).

9. A. Biela, Paradigm of unity as a prospect for research and treatment in psychology, Presentation on International Conference on Psychology and Unity, Castelgandolfo, May 2012.

10. L. Bilicki, Godność pracy ludzkiej i jej wymiar duchowy, Studia Bydgoskie, 1 (2007).

11. L. Bruni, Il lavoro come amore. Per una rilettura antropologica del discorso economico, Sophia – Ricerca su i fondamenti e la correlazione dei saperi, (2008-0).

12. Economia di Comunione - una cultura nuova, Periodico quadrimestrale culturale, Roma, n. 21, 23-25, 27-29.

13. W. Fijałkowski, Żyć chwilą obecną – wybory łatwe i trudne, Wydawnictwo M, Kraków, 1997.

14. L. Gold, Making space for sparing in the global market; the Focolare Movement's Economy of Sharing, Thesis submitted for the degree of Ph.D., University of Glasgow, Glasgow 2000.

15. S. Grochmal, Elementy kultury organizacyjnej jako determinanty działań społecznie odpowiedzialnych w przedsiębiorstwach Ekonomii Komunii, w: Z. Pisz, M. Rojek-Nowosielska (red.), Społeczna odpowiedzialność organizacji. Metodyka, narzędzia, ocena;: Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011.

16. S. Grochmal, The paradigm of unity in business management, w: Tradition and New Horizons: Towards the Virtue of Responsibility, Proceedings of the Fifth ISBEE World Congress, presented by the International Society of Business, Economics and Ethics & Kozminski University, Warsaw, Poland, 11 -14 July 2012.

17. S. Grochmal, Paradygmat jedności w kontekście zarządzania organizacjami, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2013.

18. S. Grochmal, Paradigm of unity - A new holistic paradigm in management sciences. Ergonomic and spiritual aspect in theory and practice, Advances in Science, Technology, Higher Education and Society in the Conceptual Age: STHESCA, T. Marek (ed.), Published AHFE Conference 2014, pp. 241-252.

19. S. Grochmal, Zmiany mentalne i kulturowe w zarządzaniu przedsiębiorstwami zgodnie z paradygmatem jedności, „Journal for Perspectives of Economic Political and Social Integration. Journal for Mental Changes”, XXI (2015) 1, (w druku).

20. N. Henk, The Practice and Meaning of Communitarian Spirituality in the Focolare Movement, A Dissertation for the Degree of Doctor of Philosophy, Loyola University Chicago, Chicago 2010;

http://ecommons.luc.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1263&context=luc_diss (dostęp 15.11.2012).

21. Jan Paweł II, Encyklika Laborem exercens, Pallotinum, Poznań, 1981, 9.

22. Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus, Pallotinum, Poznań, 1991, 27.

23. W. Jastrzębowski: Rys ergonomii, czyli Nauki o pracy, opartej na prawach zaczerpniętych z Nauki Przyrody, Warszawa, Wyd. CIOP 1997 (reprint wydania z 1857 r.).

24. J. Majka, Etyka życia gospodarczego, Wyd. Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław 1982.

25. M. Mantovani, La dignità del lavoro in alcuni scritti di Igino Giordani. Sulla linea del nuovo “Compendio”, “Nuova Umanità”, XXIX, (2007/2) 170.

26. A. Miłkowski, Ekonomia Komunii, „Nowe Miasto”, nr 2-3, 2008.

27. G. Parolin, R.V. Puangco, Le imprese “cuore” della globalizzazione, w: Economia di Comunione – una cultura nuova, Città Nuova Editrice, n.13, Roma 2002.

28. Pius XI, Encyklika Quadragesimo anno, Watykan AAS 23, 1931.

29. A. Saint-Exupéry, Aforyzmy, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1980.

30. Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium,

31. S. Zamagni, Rimboccarsi le maniche, “Citta Nuova”, N.4, 1999.

32. S. Zamagni, Il simbolo dell’Economia di Comunione, w: Polo Lionello, casa degli imprenditori, Atti del convegno svolto a Loppiano il 17-18 maggio 2003, Culturano (MI), Lemagraf sas, 2003.

---

Przypisy:

opr. mg/mg