Ekonomia komunii jako ewolucja Społecznej Odpowiedzialności Przedsiębiorstw

Pomijając zasadniczy konflikt interesów pomiędzy głównym celem przedsiębiorstw (maksymalizacji zysków w interesie akcjonariuszy) a dążeniem do spełnienia oczekiwań innych interesariuszy pojawia się trudny do rozwiązania problem natury metodologicznej. Nie ma bowiem wypracowanej metody umożliwiającej równoczesne pogodzenie różnych, często sprzecznych interesów poszczególnych interesariuszy¹. Godną uwagi propozycją rozwiązania tego problemu, zainspirowaną przez Chiarę Lubich² a realizowaną już od kilkunastu lat, jest idea Ekonomii Komunii (EK), wywodząca się z doświadczeń społecznych członków Ruchu Focolari. Idea ta rozpowszechniona na szeroką skalę mogłaby wnieść istotny wkład w zrównoważony rozwój wielu krajów.

Pragnę przedstawić rozszerzenie zakresu pojęcia społecznej odpowiedzialności, wynikające z wieloletniego doświadczenia kilkuset przedsiębiorstw działających na całym świecie w duchu Ekonomii Komunii. Na podstawie działań tych przedsiębiorstw stawiam tezę, że Ekonomia Komunii stanowi ewolucję społecznej odpowiedzialności (CSR). Przedstawię zasady realizowane w przedsiębiorstwach EK, które przyjęto jako argumenty za udowodnieniem postawionej tezy, stwierdzając, że stanowią one elementy kultury organizacyjnej, determinujące społecznie odpowiedzialny charakter idei Ekonomii Komunii.

Geneza koncepcji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw sięga końca XIX wieku, kiedy to Andrew Carnegie wyprowadził ją z dwóch zasad: miłosierdzia i włodarstwa³; pierwsza określa obowiązek bogatych wobec biednych i pozostających w potrzebie, druga, za Pismem Świętym, sugeruje osobom posiadającym majątek, że są jedynie jego włodarzami i nie mają prawa dowolnie nim rozporządzać. Chociaż współczesna odpowiedzialność społeczna przedsiębiorstw (CSR) znacznie odeszła od tych założeń, znajduje jednak wielu zwolenników.

W wielu definicjach CSR podkreśla się najczęściej dobrowolne uwzględnianie aspektów społecznych i ekologicznych w działalności przedsiębiorstwa i w kontaktach z interesariuszami. Takie działania i podejmowane decyzje podlegają ocenie moralnej, gdyż firma jest "agentem moralnym" i z tej racji posiada prawa i ponosi odpowiedzialność.

Może to być odpowiedzialność tylko względem akcjonariuszy, sprowadzająca się do maksymalizacji zysku. Inny model odpowiedzialności, utożsamiany z Brummerem⁴, określa odpowiedzialność przede wszystkim względem wymagań społecznych, wynikających z oddziaływania firmy na szeroko rozumiane środowisko; dla tych firm raport społeczny jest bardziej istotny i użyteczny niż raport finansowy. Według tej koncepcji działają firmy określające się jako fair trade, np. Traidcraft.plc (szczególna uwaga na etyczne postępowanie względem krajów rozwijających się, osób młodocianych i dzieci).

Nauka Społeczna Kościoła (NSK), a w szczególności nauczanie Jana Pawła II, określa odpowiedzialność przedsiębiorstw jako odpowiedzialność za drugich; firma powinna działać etycznie, w oparciu o system wartości spójny z chrześcijańską wizją człowieka, uwzględniać dobro wspólne oraz brać pod uwagę ewentualne konsekwencje swoich decyzji, jakie ponosi społeczeństwo⁵. Doktryna społeczna Kościoła zachęca przedsiębiorców do tego, aby działali także odpowiedzialnie w sensie pozytywnym, tzn. szukali takich rozwiązań, które pozwoliłyby na usunięcie niesprawiedliwości i nierówności społecznych, szczególnie biedy czy wykluczenia społecznego.

Prezentowana idea Ekonomii Komunii jest inspirowana m.in. przez NSK. Społeczna odpowiedzialność jest według tej idei rozumiana także jako troska o sprawiedliwy podział dóbr i zapewnienie osobom żyjącym w niedostatku warunków do godnego życia, do pracy, nauki, dostępu do opieki zdrowotnej i szeroko rozumianej możliwości korzystania z dóbr kultury.

Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw budzi u niektórych ekonomistów wątpliwości wyrażające się krytyczną oceną tej idei. Zarówno jeden z pierwszych krytyków CSR, Friedman (1970), jak i autorzy licznych artykułów np. w The Economist (m.in. Crook)⁶, przytaczają w większości argumenty, które - moim zdaniem - świadczą albo o kompletnym niezrozumieniu idei CSR, albo o złej woli autorów.

Bardzo rzeczową i przekonywującą odpowiedź na artykuł Crooka publikuje Janina Filek⁷. Merytoryczną, obszerną polemikę z argumentami przeciwników CSR można znaleźć także u Zamagni'ego⁸. Z niektórymi uwagami krytycznymi wobec CSR trzeba się zgodzić, co nie powinno powodować odrzucenia samej idei, a raczej mobilizować do jej rozwoju i udoskonalenia.

Dla wielu przedsiębiorców zasadniczym celem działalności jest maksymalizacja zysku. Jeżeli nawet podejmują się działań społecznie odpowiedzialnych i deklarują swoje zaangażowanie dla tej idei, to zwykle nie jest ona widziana jako rzeczywisty cel działalności biznesowej, ale raczej jako środek do uzyskania większych dochodów. W praktyce bowiem negowana jest możliwość równoczesnej maksymalizacji zysku i działań społecznie odpowiedzialnych.

Rozwój CSR, kładący szczególny nacisk na tworzenie nowych elementów kultury organizacyjnej przedsiębiorstw, może przyczynić się do lepszego zrozumienia potrzeby działań społecznie odpowiedzialnych. Najczęściej krytyka CSR jest wynikiem nieukierunkowanej na społeczną odpowiedzialność kultury organizacyjnej firm, niespójności pomiędzy głoszonymi wartościami a postępowaniem przedsiębiorców, czy też brakiem wiedzy o CSR. Prezentowana Ekonomia Komunii, uważana za ewolucję CSR, może przyczynić się do lepszego zrozumienia potrzeby działań społecznie odpowiedzialnych i przyjęcia nowych elementów kultury organizacyjnej.

Komisja Rozwoju Społecznego Rady Ekonomicznej i Społecznej ONZ podczas konferencji w 2003 roku debatowała nad tematyką zrównoważonego rozwoju oraz społeczną odpowiedzialnością w sektorze prywatnym. We wnioskach określono cele na najbliższe lata: wykorzenić biedę, skutecznie zwalczać wykluczenie społeczne, dążyć do zmiany standardów produkcji i konsumpcji⁹. Sugerowano osiągnięcie tych celów za pomocą rozwijania idei CSR. Idea ta jest jednak zbyt często rozumiana jako środek do uzyskania przewagi konkurencyjnej, pozyskania stabilnej pozycji przedsiębiorstwa czy umocnienia wizerunku przedsiębiorstwa i jego marki. Z drugiej strony CSR przechodzi kolejne stadia rozwoju – mówi się o trzech generacjach CSR. O ile pierwsza generacja działań CSR-owych sprowadza się głównie do troski o dobry wizerunek firmy, czy uchronienie jej przed kontrowersyjnymi ocenami, to działania w ramach drugiej generacji można określić jako nastawione na długofalowy efekt, zintegrowane z wieloletnią polityką firmy, ze strategiczną koncepcją zachowań na polu społecznym i środowiskowym¹⁰.

Niektórzy eksperci CSR piszą o trzeciej generacji CSR, w ramach której firmy społecznie odpowiedzialne realizują swoją wielokierunkową misję, dążąc nie tylko do maksymalizacji zysku, ale również efektów społecznych i środowiskowych. Taka koncepcja idei CSR wymaga jednak wsparcia przez różne instytucje publiczne czy rozwiązania legislacyjne.

Idea Ekonomii Komunii w pełni czyni zadość wspomnianym powyżej oczekiwaniom Komisji Rozwoju Społecznego ONZ. Reprezentuje bowiem nowy, trzeci nurt CSR-owy, dąży do wykorzenienia biedy i ukierunkowuje się na rozwiązanie trudnych problemów społecznych i środowiskowych.

CSR znajduje się aktualnie na takim etapie rozwoju, w którym przedsiębiorcy są usatysfakcjonowani, gdy udaje się przynajmniej w pewnym stopniu wyeliminować negatywne zewnętrzne skutki ekonomicznych działań kapitalistycznych. Jednak cel całkowitego usunięcia tych skutków dla wielu wydaje się jeszcze zbyt odległy i nieosiągalny. Potwierdza to np. projekt Global Compact¹¹, w którym w dziewięciu zasadach ograniczono się zaledwie do zaapelowania do przedsiębiorców o przestrzeganie podstawowych praw człowieka i nie podejmowanie działań szkodliwych dla ludzkości i środowiska.

Wydaje się zatem oczywistym, że CSR nie ma aktualnie wystarczającej "siły przebicia", aby w sposób istotny uczestniczyć w eliminacji biedy oraz w walce przeciw wykluczeniu społecznemu. Doświadczenie licznych przedsiębiorstw Ekonomii Komunii mogłoby w tym sensie wskazać nową drogę w rozwiązaniu konfliktu interesów oraz istniejących przeciwieństw na styku biznesu i CSR.

Jest zatem – zdaniem autora – słusznym postawienie tezy, że Ekonomia Komunii stanowi ewolucję Społecznej Odpowiedzialności Przedsiębiorstw. Aby udowodnić tę tezę, przytoczę istotne nowości, jakie w ramach społecznej odpowiedzialności oferuje Ekonomia Komunii¹²:

• proponuje każdemu interesariuszowi należne gratyfikacje uwzględniając sprawiedliwy podział zasobów;

• ukazuje, że jest możliwa praca uznająca pierwszeństwo człowieka nad kapitałem,

• sugeruje, jak formować wszystkich interesariuszy do rozumienia społecznej odpowiedzialności,

• podtrzymuje CSR w pozytywnym ukierunkowaniu na aktualną wizję ekonomiczną, poddając pod dyskusję prymat własnego interesu,

• stymuluje CSR do niwelowania wpływu negatywnych kapitalistycznych działań ekonomicznych,

• stwarza okazję do mediacji z poszczególnymi interesariuszami poprzez ujednolicone spojrzenie na potrzeby każdego z nich,

• proponuje model będący w stanie zmieniać cele przedsiębiorstwa na działania z korzyścią dla środowiska i społeczeństwa,

• czyni przedsiębiorstwa współodpowiedzialnymi za tworzenie i zarządzanie dobrem wspólnym,

• oferuje społeczeństwu model zorganizowanego braterstwa zdolnego do odtworzenia tkanki społecznej.

Można powiedzieć, że EK przedstawia pewną rzeczywistość społeczną, która nauczyła się podejmować i w pełni realizować wyzwania lansowane przez CSR. Nie brak jednak opinii, że CSR traktuje te zagadnienia tylko formalnie – "jak bowiem można interpretować praktyki społecznie odpowiedzialne (np. zielony bilans, stosowanie standardowych certyfikatów jakości czy uczestniczenie pracowników w procesie decyzyjnym), skoro są one aplikowane przy założeniu podstawowego celu pozyskania większej przychylności rynku a tym samym zwiększenia sprzedaży i zysków"¹³.

EK wymaga natomiast pełnego, szczerego i autentycznego a nie instrumentalnego realizowania przyjętych założeń, zatem przedsiębiorstwa EK starają się być społecznie odpowiedzialne nie dla interesu, lecz z przekonania. Jest oczywistym, że zachowania społecznie odpowiedzialne firm EK zależą od osób zarządzających, od wartości, zasad i przekonań wyznawanych i stosowanych przez menadżera. Mogą one być uzależnione od aspektów ekonomicznych, społecznych i kulturalnych oraz wpływów interesariuszy.

W tym sensie EK reprezentuje ewolucję CSR. Idea EK jest ponadto istotną ewolucją znanej teorii interesariuszy: firmy EK winny nie tyle uwzględniać korzyści wszystkich grup interesu, co szukać dobra wspólnego.

Prof. Stefano Zamagni¹⁴ uważa, że zaspokojenie dobra wspólnego w firmach EK jest iloczynem logicznym (koniunkcją) poszczególnych wymagań wszystkich interesariuszy (wartość zerowa, czyli niespełnienie oczekiwań jednego z interesariuszy "zeruje" całe dobro wspólne); natomiast w dotychczasowym rozumieniu teorii interesariuszy zaspokojenie ich oczekiwań jest zwykłą sumą logiczną (alternatywą), co oznacza, że niespełnienie oczekiwań jednej lub kilku grup interesariuszy (np. mało wpływowych) wcale nie dyskwalifikuje przyjętego postępowania.

Poprzednio pokazałem nowość idei EK w wielu aspektach działalności przedsiębiorstw:

• w aspekcie antropologicznym: dowartościowanie każdej osoby w przedsiębiorstwie, niezależnie od jej funkcji i roli; budowanie szczerych i pełnych szacunku relacji z klientami, dostawcami, administracją publiczną, konkurencją; wychowywanie do otwartości na świat poprzez współpracę przedsiębiorstw z różnych krajów;

• w aspekcie pracy: widzenie pracy w całej jej godności niezależnie od poziomu technologicznego czy organizacyjnego z równoczesnym dążeniem do profesjonalizmu; zwracanie bacznej uwagi na środowisko, w którym wykonuje się pracę oraz na szacunek dla natury;

• w aspekcie ekonomicznym: przedsiębiorstwa nie ograniczają się do widzenia tylko własnego rozwoju i zysków, ale nastawione są na tworzenie dóbr, usług i miejsc pracy dla dobra wspólnego;

• w aspekcie kulturowym: EK pomimo funkcjonowania w ramach gospodarki rynkowej nie utożsamia się z kulturą kapitalizmu, tworzy i rozwija nową kulturę, kulturę dawania, przeciwstawną kulturze posiadania;

• w aspekcie duchowym: dla bardzo wielu ludzi zaangażowanie się w EK poprzez postawienie do dyspozycji swoich pieniędzy, czasu, twórczych i fachowych umiejętności okazało się potężnym środkiem ewangelizacji, często prawdziwym nawróceniem, nowym „wyborem Boga”, odkryciem prawdy, że Bóg jest Miłością, odkryciem Jego ojcowskiej Opatrzności.

Powyższe aspekty funkcjonowania przedsiębiorstw EK zostały sformalizowane w "Wytycznych prowadzenia przedsiębiorstwa EK"¹⁵. Te wytyczne są istotnymi elementami nowej kultury organizacyjnej przedsiębiorstw EK, przytoczymy je zatem bardziej szczegółowo wg następujących kategorii:

• przedsiębiorca, pracownicy, przedsiębiorstwo;

• relacje z otoczeniem;

• etyka;

• jakość życia i działania przedsiębiorstwa;

• harmonia w pracy i poszanowanie środowiska;

• formacja i dokształcanie;

• komunikacja.

Przedsiębiorca, pracownicy, przedsiębiorstwo

Przedsiębiorcy zawsze uznają pierwszeństwo osoby ludzkiej przed kapitałem. Starają się najlepiej wykorzystać i dowartościować zdolności i możliwości swoich pracowników, popierając kreatywność, postawę odpowiedzialności, uczestniczenie i zaangażowanie w życiu przedsiębiorstwa. Podejmują decyzje inwestycyjne ostrożnie, dbając o równowagę ekonomiczną i finansową, ale czując potrzebę i znaczenie podejmowania nowych działalności, rozwoju przedsiębiorstw oraz tworzenia nowych miejsc pracy. Realizują pomoc dla osób potrzebujących zgodnie z zasadami EK, urzeczywistniają kulturę dawania zamiast kultury posiadania i troszczą się o rozszerzanie tej kultury oraz idei EK w świecie.

Relacje z otoczeniem (interesariuszami)

Firmy EK budują dobre, otwarte i profesjonalne relacje z otoczeniem, tworząc w ten sposób kapitał niematerialny, bazujący na wzajemnym szacunku i zaufaniu wobec innych firm oraz wszystkich interesariuszy: klientów, dostawców, beneficjentów podziału zysku, administracji publicznej, społeczności lokalnej oraz osób rozwijających ideę EK.

Przedsiębiorcy starają się wykorzystać wszystkie środki, aby produkować dobra i świadczyć usługi wysokiej jakości w sprawiedliwych cenach. Pracownicy działając profesjonalnie, szczycą się tworzeniem dobrego wizerunku firmy i dobrymi relacjami z pozostałymi interesariuszami.

W sposób lojalny i uczciwy przedsiębiorstwo tworzy relacje z firmami konkurencyjnymi, przedstawiając rzeczywistą wartość swoich produktów i powstrzymując się od negatywnych ocen cudzych produktów.

Etyka

Praca jest rozumiana w przedsiębiorstwach EK jako element, poprzez który pracownik nie tylko doskonali się zawodowo, ale wzrasta także duchowo, uczestnicząc w przetwarzaniu i ulepszaniu powierzonego mu świata i tworzeniu dobra wspólnego.

Przedsiębiorstwo EK nie tylko działa zgodnie z prawem, ale stara się także działać na rzecz takich jego modyfikacji, aby nie szkodziło dobru wspólnemu. Postępuje etycznie zarówno wobec instytucji fiskalnych, organów kontroli, związków zawodowych jak i wobec własnych pracowników.

Jakość życia i działania przedsiębiorstwa

Przedsiębiorcy organizują okresowe spotkania z pracownikami, także innymi interesariuszami, w celu rozwiązywania trudnych problemów w przedsiębiorstwie, podejmowania wspólnych przedsięwzięć, nowych zadań, innowacyjnych rozwiązań, poprzez które wzrasta dojrzałość i produktywność.

Przedmiotem uwagi zarządzających jest zdrowie i dobre samopoczucie pracowników. Wyraża się to poprzez autentyczną troskę o przestrzeganie norm bezpieczeństwa pracy, odpowiednie warunki jej wykonywania (eliminacja nadmiernego hałasu, odpowiednie oświetlenie, ergonomia stanowiska pracy, itp.), przestrzeganie ustalonego czasu pracy oraz zapewnienie urlopów.

W szczególny sposób wspierają i okazują konkretną pomoc pracownikom mającym trudności osobiste, rodzinne czy zawodowe.

Harmonia w środowisku pracy

Przedsiębiorca zarządza poprzez takie struktury organizacyjne, które promują zarówno pracę zespołową jak i inicjatywę i rozwój indywidualny pracownika. Celem jest stworzenie klimatu przyjaznego i umożliwiającego wzajemny szacunek i zaufanie.

Pracownicy dbają o czystość i porządek, przyjemny wygląd miejsc pracy, aby ich harmonia także przyczyniała się do właściwej atmosfery wśród pracowników, przedsiębiorców, klientów i dostawców.

Przedsiębiorcy zarządzają tak firmami, jakby były one wspólnym dobrem społecznym a nie ich prywatną własnością. Takie rozumienie zarządzania implikuje maksymalną troskę przedsiębiorcy o środowisko naturalne, w którym działa. Troska ta wyraża się poprzez wytwarzanie produktów i świadczenie usług bezpiecznych, nieniszczących środowisko, poprzez oszczędzanie energii i zasobów naturalnych, inwestycje odnawialnych źródeł energii, selekcjonowanie odpadów czy oczyszczanie ścieków.

Formacja i dokształcanie.

Przedsiębiorcy promują wśród swoich pracowników atmosferę wzajemnej pomocy, wsparcia, szacunku i zaufania, w której w sposób naturalny i wolny oddaje się do dyspozycji innych swoją wiedzę, umiejętności, doświadczenie zawodowe, kompetencje, aby mogli wzrastać w swoim rozwoju zawodowym i przyczyniać się do rozwoju przedsiębiorstwa.

Zarząd firmy jest odpowiedzialny za rozwój zawodowy każdego pracownika, realizuje odpowiednie stałe formy doszkalania i kształcenia. W miarę możliwości propaguje kulturę EK wśród swoich pracowników oraz osób zainteresowanych tą ideą.

Komunikacja

Przedsiębiorcy stale pracują nad stworzeniem otwartego i szczerego klimatu komunikacji wewnątrz i na zewnątrz firmy, promującego wymianę informacji i doświadczeń na wszystkich poziomach odpowiedzialności.

Przedsiębiorstwa EK wykorzystują nowoczesne środki komunikacji do wymiany doświadczeń pomiędzy sobą tak na poziomie lokalnym (krajowym) jak i ogólnoświatowym, publikując także okresowe sprawozdania finansowe (bilans społeczny).

Ponadto doceniając znaczenie wartości kulturalnych i politycznych, jakie może wnieść EK we współczesny świat ekonomii i polityki, przedsiębiorcy EK utrzymują pomiędzy sobą żywy kontakt oraz wzajemne wsparcie, pomoc i solidarność.

Podsumowanie

Przedsiębiorstwa EK w liczbie blisko 800 działają na całym świecie w różnych środowiskach kulturowych. Jest oczywistym, że kultura organizacyjna przedsiębiorstw jest dość ściśle skorelowana z kulturą ogólną danego kraju czy regionu. Wymienione powyżej aspekty działania przedsiębiorstw EK, wywodząc się z chrześcijańskiej wizji człowieka i Nauki Społecznej Kościoła, prezentują wartości ogólnoludzkie, które nie pozostają w sprzeczności z żadną kulturą, a przyczyniają się do kształtowania dobrego, sprawiedliwego i odpowiedzialnego świata. Ku takim celom dąży Ekonomia Komunii.

To, że EK nie staje w otwartym konflikcie z dzisiejszym systemem ekonomicznym, może sugerować, iż nie jest to jakieś podejście rewolucyjne, radykalne; tymczasem jest to bardzo radykalne spojrzenie na ekonomię, zwłaszcza w aspekcie antropologicznym, społecznym i kulturalnym. Prof. Adam Biela z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, wygłaszając w 1996 roku laudację z okazji nadania Chiarze Lubich doktoratu honoris causa (pierwszego z szesnastu otrzymanych przez C. Lubich), określił EK jako fenomen, który w naukach społecznych może być porównywany z 'rewolucją kopernikańską' w naukach przyrodniczych¹⁶.

W ostatnich dziesięcioleciach coraz częściej w literaturze ekonomicznej pojawiają się terminy, wyrażenia czy koncepcje, które dotychczas były w zasadzie przedmiotem rozważań wyłącznie takich nauk, jak psychologia, socjologia czy etyka: altruizm, dar, wzajemność, zobowiązanie, a nawet miłość. Jeżeli te pojęcia nie pozostaną tylko w teorii, ale przedsiębiorcy będą starali się je realizować w swojej działalności, nie tylko przyczynią się do przemiany świata na bardziej "ludzki", ale znajdą ogromną, autentyczną radość i zadowolenie.

---

Przypisy: