Freski w Pożajściu na Litwie

Kamedulski klasztor i kościół Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny zostały zbudowane w XVII wieku. Wszystkie prace nadzorował mecenas budowy i fundator kamedułów, kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego Krzysztof Zygmunt Pac (1621–1684). Rząd carski przejął rosyjski klasztor kamedułów w roku 1832, a obecnie rezydują w nim siostry Kongregacji św. Kazimierza. Malowidła ścienne w Pożajściu prawie w całości pochodzą z czasów budowy, a ich autorem jest głównie malarz z Florencji Michelangelo Palloni. Sam namalował w kościele w latach 1678–1685 około stu fresków różnych rozmiarów. Palloni malował ekspresyjne postaci, a jego prace cechuje nastrojowość, lubił efekty iluzjonistyczne i operował światłocieniem, stosował szeroką gamę barw, często zmieniał pozycję, z której widz patrzy na wyobrażaną scenę.

W całym kościele wyróżnia się ikonografia Najświętszej Maryi Panny. Freski Jej poświęcone są nad wejściem do świątyni, w kopule, w wielkim ołtarzu, na chórze zakonników. W oddzielnych kaplicach przy nawie głównej znajdują się wyobrażenia świętych patronów rodziny Paców (św. Krzysztof, św. Maria Magdalena de Pazzi, św. Franciszek Salezy) oraz patrona kamedułów św. Romualda.

Dzieje pierwszych zakonników kamedulskich na Litwie zostały przedstawione w dwóch korytarzach łączących prezbiterium z klasztorem oraz prezbiterium z zakrystią. Korytarzami tymi codziennie przechodzili zakonnicy, a wymalowane na ścianach historie przypominały im o poprzednikach i początkach kamedulskiego eremityzmu. W północnym korytarzu (prowadzącym do klasztoru) freski wyobrażają historię bł. Bogumiła. Ten zmarły na początku XIII wieku były arcybiskup gnieźnieński zrezygnował z wysokiego stanowiska i zakończył życie jako pustelnik. Od XVII wieku jego biografia była przedstawiana kamedułom jako wzór. Kult jego istniał nie tylko w Pożajściu, ale również w innych polskich klasztorach kamedulskich.

Korytarz południowy (do zakrystii) natomiast dekorują freski przedstawiające historię św. Brunona z Kwerfurtu. W środowisku kamedulskim misja i męczeństwo św. Brunona były znane z przekazu św. Piotra Damiana, który włączył je do żywota św. Romualda. W korytarzu jest 11 fresków, z których 8 opowiada historię św. Brunona, a trzy freski na sklepieniu przedstawiają apoteozę świętego. Nie wszystkie freski zachowały się w dobrym stanie. Sklepienie korytarza jest dekorowane sztukaterią, w której męczeństwo symbolizują liście palmowe, korony, lilie. Cykl fresków przedstawia główne wydarzenia z życia św. Brunona: skuteczną misję (życzenie papieskie, podróż, cud i chrzest) oraz męczeństwo i kult po śmierci (zabójstwo, cześć relikwii, kościół zbudowany na kościach świętego). Oto tematy poszczególnych fresków: 1. papież Sylwester II wyznacza św. Brunona misjonarzem do krajów pogańskich; 2. św. Bruno wyrusza na misje; 3. św. Bruno głosi kazanie do pogańskiego króla Słowian; 4. próba ognia (jeden z najcenniejszych fresków cyklu, znajduje się też na nim kopuła florenckiej katedry – rodzinnego miasta malarza); 5. św. Bruno chrzci króla pogańskiego; 6. ścięcie głowy św. Brunonowi; 7. cud przy zwłokach; 8. budowa kościoła nad zwłokami św. Brunona.

Cykl fresków o św. Brunonie w Pożajściu to największy znany cykl malarski przedstawiający historię tego świętego. Jest on również szczególny ze względów ikonograficznych. Autor nie korzystał bowiem z żadnych przykładów, lecz samodzielnie wybrał najważniejsze momenty życia i męczeństwa świętego. Z powodu dosyć zamkniętego charakteru zakonu kamedułów cykl ten nie pojawiał się potem w sztuce. Niektóre ubiory osób wyobrażonych na freskach, a również architektura, stanowią odbicie strojów i budowli z okresu powstawania dzieła. W ten sposób zbiega się też tradycja kultu św. Brunona z XI wieku z jego kultem w XVII wieku.

opr. aś/aś