Wyjaśnienie doktrynalne dotyczące końcowej części formuły "Wyznania wiary"

1. Od samego początku Kościół wyznawał wiarę w ukrzyżowanego i zmartwychwstałego Pana, zestawiając w pewnych formułach podstawowe treści swojego credo. Centralne wydarzenie paschalne, czyli śmierć i zmartwychwstanie Pana Jezusa, wyrażone najpierw w prostych formułach, a następnie w formułach pełniejszych,¹ umożliwiło nieprzerwane głoszenie wiary, w którym Kościół przekazywał zarówno to, co otrzymał od Chrystusa dzięki Jego słowom i czynom, jak i to, czego nauczył się «od Ducha Świętego, dzięki Jego sugestii».²

Już w Nowym Testamencie znajdujemy pierwsze ważne świadectwo wyznania wiary złożonego przez uczniów, bezpośrednio po wydarzeniach paschalnych: «Przekazałem wam na początku to, co przejąłem: że Chrystus umarł - zgodnie z Pismem - za nasze grzechy, że został pogrzebany, że zmartwychwstał trzeciego dnia, zgodnie z Pismem; i że ukazał się Kefasowi, a potem Dwunastu».³

2. Z tego niezmiennego, podstawowego zestawu prawd wiary, który świadczy o Jezusie jako Synu Bożym i Panu, rozwinęły się w ciągu wieków symbole wiary świadczące o jej jedności i o komunii Kościołów. Zebrane są w nich podstawowe prawdy, jakie każdy wierzący powinien znać i wyznawać. Właśnie dlatego katechumen przed przyjęciem chrztu musi złożyć wyznanie wiary. Także biskupi zgromadzeni na soborach, chcąc sprostać dziejowym potrzebom, które wymagały pełniejszego przedstawienia prawd wiary lub obrony prawowierności, formułowali nowe symbole wiary, które aż do naszych czasów «zajmują szczególne miejsce w życiu Kościoła».⁴ Różnorodność tych symboli wyraża bogactwo jedynej wiary i żaden z nich nie ulega przedawnieniu lub unieważnieniu przez kolejne wyznania wiary, formułowane w odpowiedzi na nowe sytuacje historyczne.

3. Chrystus Pan obiecał uczniom, że pośle Ducha Świętego, który «doprowadzi ich do całej prawdy»;⁵ ta obietnica umacnia Kościół pielgrzymujący przez wieki. Z tego powodu w ciągu jego historii niektóre prawdy zostały uznane za ostatecznie zdefiniowane dzięki asystencji Ducha Świętego, przez co w widzialny sposób wypełniała się stopniowo owa pierwotna obietnica. Musimy jednak poznać głębiej inne jeszcze prawdy, zanim dojdziemy do pełnego zrozumienia tego, co Bóg w tajemnicy swojej miłości zechciał objawić ludziom dla ich zbawienia.⁶

Powodowany pasterską troską, Kościół także w ostatnich czasach dostrzegł potrzebę wyrażenia w sposób bardziej jednoznaczny swego depozytu wiary. Ponadto niektórzy wierni, wezwani do podjęcia w imieniu Kościoła pewnych szczególnych zadań we wspólnocie, są zobowiązani do publicznego wyznania wiary według formuły zatwierdzonej przez Stolicę Apostolską.⁷

4. Nowa formuła Wyznania wiary składa się z Symbolu nicejsko-konstantynopolitańskiego, do którego dodano trzy stwierdzenia, czy też akapity, mające lepiej ukazać hierarchię prawd, które wierzący przyjmuje. Poszczególne akapity wymagają szczegółowego wyjaśnienia, aby ich pierwotne znaczenie, nadane im przez Urząd Nauczycielski Kościoła, było właściwie rozumiane, przyjęte i zachowane w sposób integralny.

Wokół pojęcia «Kościół» nagromadziły się dzisiaj różne treści, które - choć prawdziwe i spójne - wymagają uściślenia w przypadkach, gdy mowa jest o konkretnych i określonych funkcjach działających w nim osób. Jest oczywiste, że w sprawach wiary i obyczajów jedynie Papież i Kolegium Biskupów w łączności z nim sprawują Urząd Nauczycielski, którego orzeczenia są wiążące dla wiernych.⁸ Biskupi są bowiem «autentycznymi nauczycielami» wiary, to znaczy «upoważnionymi przez Chrystusa»,⁹ ponieważ z Bożego ustanowienia są następcami apostołów «w nauczaniu i w rządach pasterskich»: wraz z Papieżem sprawują najwyższą i pełną władzę nad całym Kościołem, chociaż ta władza nie może być sprawowana inaczej, jak tylko za zgodą Biskupa Rzymu.¹⁰

5. Formuła zawarta w pierwszym akapicie brzmi: «Wierzę również mocno w to, co jest zawarte w słowie Bożym, spisanym lub przekazanym przez Tradycję, a co Kościół, jako objawione przez Boga, podaje do wierzenia, tak w Nauczaniu uroczystym, jak i w zwyczajnym nauczaniu powszechnym». Formuła ta stwierdza, że przedmiotem nauczania są te wszystkie prawdy wiary boskiej i katolickiej, które Kościół podaje jako prawdy objawione formalnie przez Boga i - jako takie - niezmienne.¹¹

Te prawdy są zawarte w słowie Bożym spisanym lub przekazanym przez Tradycję i zostają zdefiniowane w formie uroczystego orzeczenia czy to przez Biskupa Rzymu, gdy naucza «ex cathedra», czy to przez Kolegium Biskupów zgromadzonych na soborze jako prawdy objawione przez Boga, bądź też zostają nieomylnie podane do wierzenia przez nauczanie zwyczajne i powszechne.

Te prawdy powinny być przez wszystkich wierzących przyjęte z wiarą teologalną. Dlatego gdyby ktoś uporczywie podawał je w wątpliwość lub odrzucał, podlegałby cenzurze herezji, zgodnie z odnośnymi kanonami Kodeksów kanonicznych.¹²

6. Drugi akapit dodany do Wyznania wiary stwierdza: «Z przekonaniem przyjmuję i uznaję również wszystkie i poszczególne prawdy, które Kościół w sprawach wiary lub moralności podaje w sposób ostateczny». Przedmiotem tej formuły są wszystkie prawdy dotyczące spraw wiary lub obyczajów,¹³ które są niezbędnym warunkiem wiernego zachowywania i wyjaśniania depozytu wiary, chociaż nie zostały przedstawione przez Urząd Nauczycielski Kościoła jako formalnie objawione.

Takie prawdy mogą być zdefiniowane w sposób uroczysty przez Biskupa Rzymu, gdy wypowiada się «ex cathedra», lub przez Kolegium Biskupów zgromadzone na soborze, bądź też mogą być nieomylnie przekazywane w nauczaniu zwyczajnym i powszechnym Kościoła jako «sententia definitive tenenda».¹⁴ Dlatego też każdy wierzący jest zobowiązany przyjąć te prawdy zdecydowanie i ostatecznie, opierając się na wierze w asystencję Ducha Świętego okazywaną Urzędowi Nauczycielskiemu Kościoła oraz na katolickiej doktrynie o nieomylności Urzędu Nauczycielskiego w tych sprawach.¹⁵ Kto by im zaprzeczał, odrzucałby prawdy nauki katolickiej¹⁶ i tym samym nie byłby już w pełnej komunii z Kościołem katolickim.

7. Prawdy, o których mowa w omawianym drugim akapicie, mogą być różnej natury i mieć odmienny charakter w zależności od ich relacji z objawieniem. Istnieją bowiem prawdy nierozerwalnie powiązane z objawieniem na mocy relacji historycznej, podczas gdy inne prawdy ujawniają związek logiczny, odzwierciedlający pewien etap na drodze do coraz lepszego poznania objawienia, do jakiego Kościół jest powołany. Fakt, że prawdy te nie są przedstawiane jako formalnie objawione, dodają bowiem do depozytu wiary elementy nie objawione lub jeszcze wprost nie uznane za objawione, nie umniejsza bynajmniej ich charakteru ostatecznego, którego domaga się przynajmniej ich wewnętrzny związek z prawdą objawioną. Nie można ponadto wykluczyć, że na pewnym etapie rozwoju dogmatycznego zrozumienie zarówno rzeczywistości, jak i słów depozytu wiary może zostać pogłębione w życiu Kościoła, a Urząd Nauczycielski może ogłosić niektóre z tych doktryn także jako dogmaty wiary boskiej i katolickiej.

8. Co tyczy się natury uznania należnego prawdom, które Kościół głosi jako objawione przez Boga (pierwszy akapit) lub które trzeba przyjąć definitywnie (drugi akapit), to należy podkreślić, że uznanie to musi mieć w obydwu przypadkach charakter pełny i nieodwołalny. Różnica dotyczy nadprzyrodzonej cnoty wiary: w przypadku prawd, o których mówi pierwszy akapit, uznanie opiera się wprost na wierze w autorytet słowa Bożego (prawdy de fide credenda); w przypadku prawd, o których mówi drugi akapit, uznanie opiera się na wierze w asystencję Ducha Świętego towarzyszącą Urzędowi Nauczycielskiemu Kościoła oraz na katolickiej doktrynie o nieomylności tego Urzędu (prawdy de fide tenenda).

9. Urząd Nauczycielski Kościoła nauczając prawd, w które należy wierzyć jako objawione przez Boga (pierwszy akapit) lub które należy przyjąć w sposób ostateczny (drugi akapit), czyni to albo przez akt definiujący, albo przez akt nie definiujący. W przypadku aktu definiującego prawda zostaje zdefiniowana w sposób uroczysty przez wypowiedź «ex cathedra» Biskupa Rzymu lub przez sobór powszechny. W przypadku aktu nie definiującego określona doktryna jest głoszona w sposób nieomylny przez nauczanie zwyczajne i powszechne biskupów całego świata w łączności z Następcą św. Piotra. Biskup Rzymu może taką doktrynę zatwierdzić lub potwierdzić, nie uciekając się nawet do definicji uroczystej i deklarując jednoznacznie, że należy ona do nauczania zwyczajnego i powszechnego jako prawda objawiona przez Boga (pierwszy akapit) lub jako prawda doktryny katolickiej (drugi akapit). Z tego powodu, kiedy mamy do czynienia z nauczaniem nie zdefiniowanym w sposób uroczysty, które jednak należy do dziedzictwa depositum fidei i jest przekazywane przez nauczanie zwyczajne i powszechne - obejmujące oczywiście także nauczanie Papieża - to powinno być ono rozumiane jako podawane w sposób nieomylny.¹⁷ Deklaracja zatwierdzająca lub potwierdzająca ze strony Biskupa Rzymu nie jest w tym przypadku aktem ogłoszenia nowego dogmatu, lecz tylko formalnym poświadczeniem prawdy już istniejącej i nieomylnie przekazywanej przez Kościół.

10. Trzeci akapit Wyznania wiary zawiera formułę: «Przyjmuję nadto z religijnym posłuszeństwem woli i umysłu naukę głoszoną przez Papieża czy też przez Kolegium Biskupów sprawujących autentyczny Urząd Nauczycielski, także wtedy, gdy nie jest ona podawana z intencją definitywnego jej określenia».

Formuła ta dotyczy nauczania - w dziedzinie wiary lub obyczajów - które podane jest jako prawdziwe lub przynajmniej jako pewne, nawet jeśli nie zostało zdefiniowane uroczystym orzeczeniem ani podane przez Magisterium zwyczajne i powszechne jako ostateczne. Ten rodzaj prawd jest jednak autentycznym wyrazem nauczania zwyczajnego Biskupa Rzymu lub Kolegium Biskupów i domaga się przeto posłuszeństwa woli i umysłu .¹⁸ Są one głoszone po to, aby dopomóc w głębszym zrozumieniu objawienia, by potwierdzić zgodność jakiegoś nauczania z prawdami wiary lub też ostrzec przed poglądami niezgodnymi z tymiż prawdami, a także by przeciwstawić się opiniom niebezpiecznym, które mogą prowadzić do błędu.¹⁹

Wypowiedź przeciwna takim prawdom może być zakwalifikowana odpowiednio jako błędna lub, w przypadku nauczania o charakterze roztropnościowym, jako zuchwała lub niebezpieczna, a więc «tuto doceri non potest».²⁰

11. Przykłady. Nie próbując bynajmniej wyczerpać zagadnienia, ale jedynie je zilustrować, można podać kilka przykładów prawd, o których mówią przedstawione wyżej trzy akapity końcowej części formuły Wyznania wiary.

Do prawd, o których mówi pierwszy akapit, należą artykuły wiary z Credo, dogmaty chrystologiczne²¹ i maryjne;²² nauka o ustanowieniu sakramentów przez Chrystusa i o ich skuteczności co do łaski;²³ nauka o rzeczywistej i substancjalnej obecności Chrystusa w Eucharystii²⁴ i o ofiarnej naturze Mszy świętej;²⁵ nauka o założeniu Kościoła z woli Chrystusa;²⁶ nauka o prymacie i nieomylności Biskupa Rzymu;²⁷ nauka o istnieniu grzechu pierworodnego;²⁸ nauka o nieśmiertelności duszy duchowej i o zapłacie bezpośrednio po śmierci;²⁹ o braku błędów w tekstach natchnionych Pisma Świętego;³⁰ nauczanie, że bezpośrednie i umyślne zabójstwo niewinnej istoty ludzkiej jest niezwykle poważnym wykroczeniem moralnym.³¹

Jako przykład prawd, o których mówi drugi akapit, a w szczególności prawd związanych z objawieniem na mocy logicznego wynikania, można podać rozwój doktryny związanej z definicją nieomylności Biskupa Rzymu jeszcze przed definicją dogmatyczną Soboru Watykańskiego I. Prymat Następcy św. Piotra zawsze uważano za prawdę objawioną, mimo że do Soboru Watykańskiego I pozostawała otwarta kwestia, czy jego definicję pojęciową przy pomocy terminów «jurysdykcja» i «nieomylność» należy uważać za część wewnętrzną objawienia, czy tylko za jego racjonalną konsekwencję. W każdym razie, chociaż doktryna o prymacie jako prawdzie objawionej przez Boga została zdefiniowana dopiero na Soborze Watykańskim I, prawda o nieomylności i prymacie jurysdykcji Biskupa Rzymu była uznawana za definitywną już przed Soborem. Historia pokazuje zatem wyraźnie, że to co zostało przyjęte w świadomości Kościoła, było uważane od samego początku za doktrynę prawdziwą, potem zostało uznane za definitywną, a dopiero na końcu, na mocy orzeczenia Soboru Watykańskiego I, zostało przyjęte także jako prawda objawiona przez Boga.

Podobny proces można zaobserwować także w przypadku sformułowanego w ostatnim okresie nauczania o udzielaniu święceń kapłańskich wyłącznie mężczyznom. Biskup Rzymu, chociaż nie posłużył się definicją dogmatyczną, potwierdził, że prawda ta powinna być uznana za ostateczną,³² ponieważ została podana w sposób nieomylny przez Magisterium zwyczajne i powszechne jako oparta na słowie Bożym spisanym i była zawsze zachowywana i stosowana w Tradycji Kościoła.³³ Tym niemniej, jak pokazuje poprzedni przykład, rozwój świadomości Kościoła może sprawić, że w przyszłości nauczanie to zostanie zdefiniowane jako prawda, w którą należy wierzyć jako objawioną przez Boga.

Można tu wspomnieć także o doktrynie o niegodziwości eutanazji, podanej w encyklice Evangelium vitae. Potwierdzając, że eutanazja jest «poważnym naruszeniem prawa Bożego», Papież podkreśla, że «doktryna ta jest oparta na prawie naturalnym i na słowie Bożym spisanym, jest przekazana przez Tradycję Kościoła oraz nauczana przez Magisterium zwyczajne i powszechne».³⁴ Mogłoby się wydawać, że doktryna o eutanazji zawiera element czysto racjonalny, jako że w Piśmie Świętym nie występuje to pojęcie. Ujawnia się tu jednak wzajemna współzależność między porządkiem wiary i porządkiem rozumu: Pismo Święte odrzuca stanowczo wszelką formę samowolnego dysponowania ludzkim życiem, która stanowi podstawę praktyki i teorii eutanazji.

Inne przykłady prawd moralnych, przedstawianych jako ostateczne przez nauczanie zwyczajne i powszechne Kościoła, to nauczanie o niegodziwości prostytucji³⁵ i o niegodziwości nierządu.³⁶

Jeśli chodzi o prawdy związane z objawieniem na mocy konieczności historycznej, które powinny być uznane w sposób ostateczny, ale nie będą mogły być zdefiniowane jako objawione przez Boga, to można podać jako przykład prawomocność wyboru Biskupa Rzymu lub przeprowadzenia soboru powszechnego, jak również kanonizacji świętych (fakty dogmatyczne); deklarację Leona XIII, zawartą w liście apostolskim Apostolicae curae, o nieważności święceń anglikańskich³⁷ i inne.

Jako przykład prawd, o których mowa w trzecim akapicie, można wskazać ogólnie na prawdy nauczane w sposób nieostateczny w autentycznym Magisterium zwyczajnym, które wymaga przyjęcia w różnym stopniu, zależnie od intencji i woli wyrażonej przez naturę dokumentów, przez częstotliwość, z jaką podaje się to nauczanie, lub też przez sposób jego ujęcia.³⁸

12. Przez różne symbole wiary wierzący uznaje i poświadcza, że wyznaje wiarę całego Kościoła. Właśnie z tego powodu, przede wszystkim w najstarszych symbolach, ta świadomość eklezjalna wyraża się za pośrednictwem formuły «Wierzymy». Katechizm Kościoła Katolickiego naucza: «'Wierzę' - to wiara Kościoła wyznawana osobiście przez każdego wierzącego, przede wszystkim w chwili chrztu. 'Wierzymy' - to wiara Kościoła wyznawana przez biskupów zgromadzonych na soborze lub, bardziej ogólnie, przez zgromadzenie liturgiczne wierzących. 'Wierzę' - mówi także Kościół, nasza Matka, który przez swoją wiarę odpowiada Bogu i który uczy nas mówić: 'Wierzę', 'Wierzymy'».³⁹

W każdym wyznaniu wiary Kościół wyraża kolejne etapy swojej pielgrzymki, prowadzącej do ostatecznego spotkania z Panem. Żadna treść nie zostaje przedawniona z upływem czasu, ale wszystko staje się niezmiennym dziedzictwem, przez które wiara zawsze i przez wszystkich wyznawana oraz przeżywana w każdym miejscu, kontempluje nieustanne działanie Ducha Chrystusa Zmartwychwstałego, który wspomaga i ożywia swój Kościół, aż doprowadzi go do pełni prawdy.

Rzym, w siedzibie Kongregacji Nauki Wiary, 29 czerwca 1998 r., w uroczystość Świętych Apostołów Piotra i Pawła.

KARD. JOSEPH RATZINGER
Prefekt

ABP TARCISIO BERTONE SDB, Em. arcybiskup Vercelli
Sekretarz

Przypisy