Podstawowe rodzaje usług finansowych

Pomijając wyjątkowe przypadki pustelnika czy wiecznego pielgrzyma trudno wręcz wyobrazić sobie życie bez korzystania z takich usług. Znajomość ich różnych rodzajów, zasad ich funkcjonowania, a także potencjalnego ryzyka jest istotna, aby móc korzystać z nich w sposób efektywny.

Depozyty, kredyty i rachunki bankowe

Posiadając jakiekolwiek środki finansowe musimy zdecydować, co z nimi zrobić. Gotówkę możemy trzymać w portfelu, w sejfie lub w przysłowiowej skarpecie. Są to jednak rozwiązania nieefektywne z wielu powodów – przede wszystkim ze względu na ryzyko kradzieży oraz utraty wartości związanej z inflacją. Dlatego większość z nas przechowuje jedynie niewielkie zasoby gotówki, niezbędne do regulowania drobnych płatności, większość posiadanych środków trzymając na koncie bankowym, lokacie lub inwestując je w jakiś inny sposób.

Stosunkowo najbardziej znaną usługą finansową jest depozyt bankowy. Może być to wkład pieniężny płatny na żądanie lub z nadejściem oznaczonego terminu. Innymi słowy, depozyty dzielimy na bieżące oraz terminowe. Najczęściej spotykanymi produktami służącymi do deponowania środków są rachunek oszczędnościowy oraz lokata. Szczegółowe warunki określają czas trwania oraz oprocentowanie tego rodzaju produktów. W ofercie niektórych banków występują również lokaty pozwalające na wypłatę środków na żądanie klienta, przed ustalonym terminem bez utraty prawa do odsetek. W przeszłości wyższe oprocentowanie związane było z dłuższym czasem trwania lokaty. Obecnie nie jest to regułą, głównie ze względu na niskie poziomy stóp depozytowych NBP ustalanych przez Radę Polityki Pieniężnej (co jest pochodną kroków zmierzających do przeciwdziałania gospodarczym skutkom pandemii oraz oczekiwany niski poziom inflacji. Rachunek oszczędnościowy oferuje zazwyczaj niższe oprocentowanie niż lokata, ale pozwala na większą swobodę dysponowania środkami (typowo jest to jedna wypłata środków w miesiącu). Przeznaczony jest głównie dla osób pragnących oszczędzać regularnie. W ostatnich kilku latach, w dobie bardzo niskich stóp procentowych, oprocentowanie większości lokat i rachunków oszczędnościowych pozostaje na podobnym poziomie. Istnieją także depozyty innego rodzaju, polegające na przechowaniu przez bank dóbr o charakterze materialnym (papierów wartościowych, biżuterii, złota itp.).

Obok klasycznych lokat funkcjonują także tzw. lokaty strukturyzowane. Ich cechą specyficzną jest lokowanie środków w dwóch lub więcej instrumentach finansowych. Część pieniędzy deponujemy w formie tradycyjnej lokaty oszczędnościowej, pozostałą część natomiast bank przeznacza na inwestycje w instrumenty, które mogą przynieść większy zysk, ale jednocześnie łączą się z większym ryzykiem. Należy zwrócić uwagę, że oprocentowanie takiej lokaty jest jedynie wartością szacunkową i prognozowaną, ponieważ część zainwestowana w bardziej ryzykowne narzędzia finansowe może przynieść zysk, ale równie dobrze może wiązać się ze stratą. Tego rodzaju lokaty z reguły są długoterminowe (rok lub więcej), a zerwanie lokaty przed terminem oznacza nie tylko utratę odsetek, ale często również dodatkową opłatę administracyjną.

Od typowego rachunku oszczędnościowego odróżnić należy rachunek rozliczeniowy lub bieżący (choć czasem spotykamy jeszcze formę mieszaną: rachunek oszczędnościowo-rozliczeniowy, ROR). Podstawowym celem istnienia takiego konta bankowego nie jest oszczędzanie, ale dokonywanie rozliczeń pieniężnych. Posiadacz tego rodzaju konta może swobodnie dysponować środkami pieniężnymi zgromadzonymi na takim rachunku. Zazwyczaj na tego rodzaju rachunek wpływa nasze wynagrodzenie. Od tego roku również emeryci będą otrzymywać emeryturę wyłącznie na rachunek bankowy (do tej pory możliwy był wybór formy – na rachunek lub gotówką za pośrednictwem Poczty). Wybierając rachunek w danym banku warto zastanowić się nad tym, w jaki sposób zamierzamy z niego korzystać. Poszczególne typy rachunków rozliczeniowych różnią się wysokością opłat za ich prowadzenie i poszczególne usługi. Dla osób o najniższych oczekiwaniach od 2018 r. każdy bank w Polsce (a precyzyjniej: każdy dostawca usług płatniczych) oferuje tzw. podstawowy rachunek płatniczy, który jest bezpłatny, jeśli chodzi o prowadzenie oraz umożliwiający 5 bezpłatnych transakcji w miesiącu (np. płatności rachunków) oraz 5 darmowych wypłat z bankomatów w miesiącu. Warunkiem korzystania z tego rachunku jest nieposiadanie innego rachunku płatniczego w walucie polskiej, prowadzonego przez dostawcę na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Dla większości klientów bardziej opłacalny może się okazać rachunek oferujący większy zakres usług za jednorazową opłatę miesięczną lub bezpłatny w przypadku spełnienia pewnych warunków (typowo jest to stały wpływ wynagrodzenia oraz dokonanie za pomocą karty płatniczej pewnej liczby transakcji w miesiącu lub na pewną kwotę). Wiele osób, zwłaszcza starszych, przyzwyczajonych jest do regulowania płatności i rachunków na Poczcie. Jest to jednak sposób dość uciążliwy, wymagający fizycznej obecności w placówce i zazwyczaj czekania w długich kolejkach. Znacznie wygodniej jest dokonać przelewu bezpośrednio z konta, korzystając z możliwości, jakie daje bankowość internetowa.

W sytuacji, gdy potrzebujemy pieniędzy na sfinansowanie pewnego celu konsumpcyjnego, czy to jako osoba fizyczna (konsument), czy jako osoba prawna, możemy starać się o kredyt lub pożyczkę. Potocznie używamy tych pojęć zamiennie, jednak nie są one tożsame. Pożyczka jest pojęciem szerokim. Może dotyczyć zarówno środków finansowych, jak i dowolnych innych dóbr. Udzielający pożyczki nie określa zazwyczaj celu, na jaki jest ona przeznaczona. Pożyczki udzielić może dowolna instytucja lub nawet osoba prywatna. Zasady udzielania pożyczek reguluje Kodeks Cywilny. Udzielanie kredytów zastrzeżone jest natomiast dla banków i podlega prawu bankowemu. Umowa kredytu polega na oddaniu do dyspozycji przez bank kredytobiorcy określonej sumy pieniędzy na określony cel i oznaczony czas. Co do zasady umowa taka musi być zawarta w formie pisemnej. Biorąc kredyt płacimy prowizję oraz odsetki określone w umowie. Zanim udzielony zostanie kredyt, bank sprawdza naszą zdolność kredytową – dlatego też prosi o zaświadczenie o zatrudnieniu, sprawdza nasze dochody i wcześniejszą historię kredytową. Z reguły umowa kredytowa jest też zabezpieczona (hipoteką, gwarancją, wekslem lub oświadczeniem o poddaniu się egzekucji). Formą kredytu jest także karta kredytowa, której nie powinniśmy mylić z popularniejszą w naszym kraju kartą debetową. Ta druga pozwala na zakupy jedynie do kwoty środków zgromadzonych na własnym koncie rozliczeniowym, podczas gdy karta kredytowa umożliwia korzystanie z dodatkowych środków w ramach limitu kredytowego ustalonego przez bank.

Starając się zarówno o kredyt, jak i o pożyczkę, powinniśmy zwrócić uwagę na bardzo ważny wskaźnik, jakim jest RRSO. Oznacza on Rzeczywistą Roczną Stopę Oprocentowania, czyli całkowity koszt kredytu ponoszony przez konsumenta w stosunku rocznym. To ten wskaźnik jest dla nas najistotniejszy. Sama nominalna wysokość oprocentowania może być myląca, ponieważ może dotyczyć różnego okresu (miesiąc, rok), a pozornie niskie nominalnie oprocentowanie to nie jedyne koszty kredytu. Do całości kosztów zaliczają się także prowizje, opłaty przygotowawcze, ubezpieczenie itp., które ujawniają się w RRSO.

Sprzedaż ratalna jest również formą kredytu. W tym przypadku zawierana jest jednocześnie umowa między bankiem i sprzedawcą oraz bankiem i nabywcą. Sprzedawca otrzymuje całą kwotę należności za towar: w części od nabywcy, w pozostałej – od banku. Nabywca natomiast zobowiązany jest do spłacenia bankowi kredytu w określonej liczbie rat.

Nie od rzeczy będzie w tym miejscu wspomnieć o tzw. systemach argentyńskich, które od 2004 r. w Polsce są zakazane. Jest to system sprzedaży ratalnej lub pożyczek gotówkowych, w którym klient musi przystąpić do danej organizacji (konsorcjum) i wpłacać raty, natomiast produkt otrzymuje dopiero po pewnym czasie i spełnieniu pewnych warunków (np. spłacenie najwyższej ilości rat w danej grupie, długość stażu w grupie, losowanie). Choć odsetki nominalnie są niższe niż w porównywalnych ofertach, w rzeczywistości jedynie wybrane osoby otrzymują przedmiot umowy wcześniej, pozostałe natomiast dopiero po wpłaceniu całej kwoty wraz z odsetkami (co neguje sensowność samej pożyczki). W tym kontekście dużo bardziej rozsądną praktyką jest samodzielne oszczędzanie i odkładanie własnych pieniędzy, z wykorzystaniem chociażby lokat bankowych, na przyszłe tzw. poważniejsze zakupy.

Usługi ubezpieczeniowe

Innego rodzaju dziedziną usług finansowych są usługi ubezpieczeniowe. Ich celem jest dokonanie świadczenia na rzecz ubezpieczonego w przypadku powstania zdarzeń określonych w umowie. Mogą one dotyczyć zdrowia, życia (zwane często ubezpieczeniem na dożycie) lub mienia. Celem umowy ubezpieczeniowej jest dzielenie i transfer ryzyka. Mówiąc prostszym językiem, chodzi o to, aby uniknąć ewentualnej dużej straty finansowej (związanej np. z wypadkiem, utratą zdrowia, katastrofą naturalną) poprzez opłacenie relatywnie niewielkiej składki ubezpieczeniowej. Ubezpieczenia mogą dotyczyć zarówno sfery życia prywatnego, jak i sfery społeczno-gospodarczej. W tym pierwszym przypadku regulowane są przez normy prawa publicznego. Niektóre ubezpieczenia mają charakter dobrowolny (na przykład ubezpieczenie mieszkań, auto casco/AC), inne – obowiązkowy (na przykład ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej: OC komunikacyjne lub OC grup zawodowych). Ustawa rozgranicza ubezpieczenia na życie (tj. takie, których przedmiotem jest życie ubezpieczonego) oraz pozostałe ubezpieczenia osobowe i majątkowe (dotyczące szerokiego zakresu ubezpieczeń).

Wybierając polisę ubezpieczeniową nie powinniśmy się kierować jedynie kryterium ceny. Porównując różne oferty warto uważnie przeczytać, co dokładnie obejmuje dana polisa i jakie są szczegółowe warunki. Przykładowo, tańsza polisa AC może nie obejmować szkód powyżej pewnej wartości albo nie zapewniać ochrony za granicą. Tańsza polisa zdrowotna może obejmować znacznie węższy zakres usług medycznych, krótszy okres pobytu w szpitalu lub ograniczoną liczbę wizyt u lekarza w ciągu roku.

Usługi inwestycyjne

Pragnąc osiągnąć wzrost wartości zgromadzonego kapitału lub dochód z tegoż kapitału możemy skorzystać z różnych typów usług inwestycyjnych. Część z nich ma charakter doradztwa inwestycyjnego, część polega na przyjmowaniu zleceń zakupu i sprzedaży produktów inwestycyjnych, jeszcze inne obejmują tzw. zarządzanie portfelem inwestycyjnym. Te pierwsze najwłaściwsze są dla osób pragnących podejmować samodzielnie decyzje inwestycyjne, ale nie posiadających wystarczającej wiedzy o rynku. Usługi umożliwiające obrót lub inwestowanie bez doradztwa inwestycyjnego skierowane są do osób bardziej doświadczonych, umiejących samodzielnie gromadzić i ocenić informacje na temat poszczególnych produktów inwestycyjnych. Przykładem tego rodzaju usługi może być zakup i sprzedaż akcji notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych za pośrednictwem biura maklerskiego. Zarządzanie portfelem oznacza natomiast powierzenie przez inwestora środków w taki sposób, że pokłada on ufność w decyzjach firmy inwestycyjnej, która nie konsultuje się z nim przy dokonywaniu poszczególnych inwestycji i decyzji biznesowych, ma jednak obowiązek składać sprawozdania ze swoich działań.

Dla osób indywidualnych, nie posiadających zaawansowanej wiedzy na temat produktów inwestycyjnych, szczególnie atrakcyjną formą inwestowania może być uczestnictwo w funduszu inwestycyjnym. Decydując się na nie kupujemy nie same produkty inwestycyjne, ale jednostki uczestnictwa w funduszu (lub certyfikaty w przypadku tzw. funduszu zamkniętego). To osoby zarządzające funduszem podejmują w naszym imieniu decyzje o inwestowaniu w konkretne produkty, my natomiast mamy możliwość wybrania różnych funduszy, z których każdy posiada własną politykę inwestycyjną określoną w prospekcie informacyjnym. Najpopularniejsze w Polsce są otwarte fundusze inwestycyjne, o zmiennej liczbie tytułów do uczestnictwa w nich. Celem funduszu może być zarówno ochrona realnej wartości aktywów (co jest istotne zwłaszcza w przypadku wysokiej inflacji), osiąganie przychodów z lokat netto, jak i wzrost realnej wartości aktywów.

Inne usługi

Stosunkowo mało znaną w Polsce usługą jest tzw. private equity. Jest to rodzaj inwestycji kapitałowej w spółki niebędące w obrocie publicznym. Inwestorem jest zazwyczaj fundusz, który zarządza majątkiem osób powierzających mu środki. Tego typu inwestycje dotyczą przeważnie nowych spółek rozwijających innowacyjne produkty. Inwestor pełni tu także rolę doradcy, ponieważ zależy mu na sukcesie danej spółki w perspektywie wieloletniej (zazwyczaj mówi się o okresie 5-7 lat). Tego rodzaju inwestycja należy do inwestycji o podwyższonym ryzyku, potencjalnie może jednak przynieść wyższy zysk.

Nowym rodzajem usługi finansowej jest tzw. crowdfunding. Oznacza on finansowanie społecznościowe i umożliwia pozyskanie środków finansowych poprzez zbiórki publiczne. Crowdfunding może mieć charakter donacyjny, gdy wpłacane środki traktujemy jak darowiznę. Może mieć również charakter inwestycyjny lub dłużny. W przypadku crowdfundingu inwestycyjnego użytkownicy w zamian za wpłatę otrzymują część udziałów w danym przedsięwzięciu. Crowdfunding społecznościowy oparty jest na mechanizmie pożyczek społecznościowych – tu beneficjent ma obowiązek spłaty pozyskanych środków. Istnieją także inne typy crowdfundingu obejmujące przedsprzedaż produktów lub nagrody dla darczyńców.

Dość charakterystyczną usługą finansową o charakterze doradczym są także rankingi i porównywarki. Pozwalają one zestawić różne oferty finansowe, aby wybrać najkorzystniejszą dla siebie. Tego rodzaju porównywarka może dotyczyć na przykład lokat bankowych albo kredytów. Jest to użyteczne narzędzie, należy jednak zwrócić uwagę na trzy istotne kwestie: faktyczną niezależność podmiotu tworzącego ranking, aktualność danych oraz ograniczony zakres prezentowanych danych. Jeśli chodzi o to pierwsze, oczywiste jest, że jeśli podmiot jest powiązany finansowo (na przykład, przez system prowizji) z prezentowanymi instytucjami, wybór i prezentacja danych może nie być obiektywna. Co do aktualności oraz zakresu danych – pamiętać należy, że oferowane produkty stosunkowo często się zmieniają, a ich opis na porównywarkach nie jest dogłębną analizą, a jedynie prezentacją. Czasami można się spotkać nawet z zapisem, iż prezentowane dane nie są ofertą handlowa w rozumieniu odpowiednich przepisów prawa. Nieraz z pozoru atrakcyjne oprocentowanie danej lokaty czy kredytu może być związane z ograniczoną dostępnością (np. wyłącznie dla nowych klientów) lub dodatkowymi warunkami (takimi jak konieczność założenia konta rozliczeniowego i stałych wpływów w określonej wysokości).

Maciej Górnicki

Masz pytania lub uwagi do tego tekstu? Przekaż je nam poprzez poniższą ankietę lub przez e-mail.

Czytasz II artykuł z serii "Instytucje i usługi finansowe". Przeczytaj pozostałe