Rola i zadania Narodowego Banku Polskiego – czym NBP różni się od innych banków?

Narodowy Bank Polski jest centralnym bankiem państwa i ma swoje umocowanie w najważniejszym akcie prawnym – Konstytucji RP. Zgodnie z nią Narodowemu Bankowi Polskiemu przysługuje wyłączne prawo emisji pieniądza, a jego głównym zadaniem jest ustalanie i realizowanie polityki pieniężnej oraz dbanie o wartość polskiego pieniądza (art. 227).

Z pierwszą z wymienionych funkcji NBP – jako emitenta pieniędzy – każdy z nas styka się codziennie. Niemal wszyscy używamy pieniędzy obiegowych, a niektórzy zbierają monety i banknoty kolekcjonerskie, również emitowane przez NBP.  Narodowy Bank Polski decyduje też o wprowadzeniu nowych nominałów – tak jak w przypadku banknotu 500-złotowego, który trafił do obiegu w 2017 roku.

Bank centralny odpowiada ponadto za ilość pieniędzy w obiegu. Wykorzystuje do tego operacje otwartego rynku, czyli transakcje dokonywane z inicjatywy banku centralnego z bankami komercyjnymi. Polegają one na emisji własnych papierów dłużnych (7-dniowych bonów pieniężnych), których minimalna rentowność jest równa stopie referencyjnej.

Wspomniana stopa referencyjna to jedna z podstawowych stóp procentowych, których poziom ustala Rada Polityki Pieniężnej, stanowiąca organ NBP. To kolejny ważny instrument, dzięki któremu Narodowy Bank Polski realizuje swoje zadania. Poziom podstawowych stóp procentowych wpływa m.in. na oprocentowanie lokat i kredytów w bankach komercyjnych. To zaś przekłada się na zachowania firm i gospodarstw domowych. Wyższe stopy procentowe to m.in. bardziej opłacalne lokaty i droższe kredyty – co stanowi zachętę do oszczędzania i ograniczania konsumpcji. Może to wywołać  zmniejszenie dynamiki popytu i ograniczenie wzrostu cen. Odwrotnie działa obniżenie oprocentowania – zachęca do zaciągania kredytów, podejmowania inwestycji, wydawania pieniędzy. Powinno w ostatecznym rozrachunku prowadzić do ożywienia gospodarki.

Wszystko to ma na celu realizację podstawowego celu polityki pieniężnej, którym jest utrzymanie stabilnego poziomu cen. Stabilnego nie znaczy niezmiennego. Celem jest niewielki poziom inflacji – według polityki NBP jest to 2,5 proc. (dopuszczalne wahanie wynosi zaś +/– 1 punkt procentowy). Co istotne, cel inflacyjny NBP ma charakter średniookresowy – oznacza to, że dynamika cen może okresowo być wyższa lub niższa od założonego poziomu.  Oddziałują bowiem na nią także czynniki, takie jak zmiany cen surowców, w tym ropy naftowej, na które polityka pieniężna nie ma wpływu. Przykładem może być poziom inflacji z kwietnia tego roku – wyniosła ona 4,3 proc., co było wynikiem przede wszystkim wzrostu cen paliw. Dodatkowo zmiany parametrów polityki pieniężnej najmocniej odbijają się na poziomie inflacji po kilku kwartałach. Zbyt pospieszne reagowanie na okresowe odchylenia, np. przez zmianę poziomu stóp procentowych, destabilizowałoby sytuację gospodarczą.

Jak widać NBP ma inne zadania niż banki komercyjne, których głównym celem jest wygenerowanie zysku. Przeciętny Kowalski nie może założyć w NBP rachunku rozliczeniowego czy lokaty. Nie oznacza to jednak, że bank centralny w ogóle nie prowadzi takiej działalności. Jedną z jego funkcji jest bowiem zapewnienie obsługi finansowej budżetu państwa oraz centralnych instytucji państwowych – np. ministerstw, sądów powszechnych czy urzędów skarbowych. To na rachunki w NBP trafiają pieniądze z naszego podatku dochodowego. Tutaj wpływają także fundusze unijne. Dlatego Narodowy Bank Polski bywa nazywany bankiem państwa. O tym, jak ważna to funkcja świadczy fakt, że obsługa posiadaczy rachunku w NBP została uznana za jedną z funkcji krytycznych banku centralnego.

Co to oznacza? Jak wyjaśniono w opracowaniu Departamentu Stabilności Finansowej NBP (autorstwa Olgi Szczepańskiej, Anny Dobrzańskiej i Beaty Zdanowicz) funkcją krytyczną jest „taki rodzaj działalności pełnionej przez daną instytucję na rzecz strony trzeciej, która jest istotna dla funkcjonowania sfery realnej gospodarki i dla utrzymania stabilności finansowej, a nagły brak lub zaburzenie w dostępności tej funkcji może mieć znaczący negatywny wpływ na strony trzecie, a także być źródłem spadku ogólnego zaufania uczestników rynku”. Chodzi o funkcje takie jak przyjmowanie depozytów, udzielanie kredytów, zarządzanie ryzykiem, prowadzenie rozliczeń w systemach płatniczych. W przypadku wystąpienia zagrożeń, które uniemożliwią dostęp do Centrali NBP lub Oddziału Okręgowego w Warszawie (bądź konieczność ich opuszczenia) przygotowany dla NBP Plan Ciągłości Działania ma zapewnić podjęcie obsługi tych funkcji z lokalizacji zapasowej.

Czym jeszcze zajmuje się NBP jako bank państwa? Zarządza on rezerwami walutowymi – to aktywa finansowe w walutach wymienialnych, utrzymywane przez NBP. Wzmacniają one wiarygodność finansową Polski, co wpływa stabilizująco na kurs walutowy, obniża koszt finansowania państwa na rynkach zagranicznych oraz ogranicza ryzyko gwałtownego odpływu kapitału. Priorytetem w zarządzaniu rezerwami walutowymi jest bezpieczeństwo i zachowanie niezbędnego poziomu płynności, ale NBP dba również o ich dochodowość. Większość rezerw – ponad 70 proc. – jest inwestowana w papiery wartościowe, emitowane przez instytucje międzynarodowe oraz agencje rządowe. Pozostała część jest utrzymywana na lokatach w bankach o wysokiej wiarygodności kredytowej oraz w złocie monetarnym.

Narodowy Bank Polski bywa także nazywany bankiem banków. W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że jest on dla banków komercyjnych tym, czym one są dla obywateli i przedsiębiorstw. W NBP banki przechowują rezerwę obowiązkową, czyli wyrażoną w złotych, określoną część pieniędzy, zgromadzonych na rachunkach bankowych i uzyskanych ze sprzedaży papierów wartościowych (z wyjątkiem środków przyjętych od innego banku krajowego, spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej, Krajowej Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej oraz środków zwrotnych otrzymanych z Bankowego Funduszu Gwarancyjnego). Wysokość stopy rezerwy obowiązkowej ustala Rada Polityki Pieniężnej i od 30 kwietnia 2020 r. wynosi ona 0,5 proc. (choć są wyjątki, dla których stopa rezerwy obowiązkowej wynosi 0 proc.). Tak niski poziom SRO został wprowadzony w marcu 2020 roku i jest wynikiem pandemii COVID-19. Wcześniej stopa rezerwy obowiązkowej wynosiła 3,5 proc. W Narodowym Banku Polskim banki komercyjne posiadają swoje rachunki, a pod pewnymi warunkami NBP może im także udzielić kredytu, pełniąc funkcję pożyczkodawcy ostatniej instancji.

Na co dzień jednak w bankach nie tylko przechowujemy swoje oszczędności i zaciągamy kredyty. Najczęściej konto bankowe służy nam do dokonywania płatności, wymiany pieniędzy z innymi osobami czy firmami. W przypadku banku banków jest podobnie. To NBP zapewnia działanie systemu płatniczego umożliwiającego przepływ pieniędzy między nimi (a zatem także między ludźmi, przedsiębiorstwami, instytucjami).

Kluczowym słowem, które powraca, gdy mówimy o kolejnych zadaniach NBP, jest „stabilność”. Rzeczywiście jednym z celów funkcjonowania Narodowego Banku Polskiego jest działanie na rzecz utrzymania stabilności systemu finansowego. Prezes NBP jest jednym z czterech (obok Ministra Finansów, Przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego i Prezesa Zarządu Bankowego Funduszu Gwarancyjnego) członków Komitetu Stabilności Finansowej. Co oznacza owa stabilność systemu finansowego? To stan, w którym banki i pozostałe instytucje finansowe są w stanie w sposób ciągły i efektywny realizować swoje zadania – np. przyjmować depozyty i udzielać kredytów, obsługiwać transakcje w gospodarce.  Ponownie mamy więc do czynienia z rolą NBP, bez której trudno wyobrazić sobie funkcjonowanie współczesnego państwa i społeczeństwa.

Miłosz Kluba

Masz pytania lub uwagi do tego tekstu? Przekaż je nam poprzez poniższą ankietę lub przez e-mail