Legendy chrześcijańskie. Antologia tom I

Wydawnictwo Księży Marianów MIC
Warszawa, 2006
ISBN 83-7502-023-0; 978-83-7502-023-6

Wprowadzenie

Niewiele przekazały nam Ewangelie z dziecięcych lat Pana Jezusa. Tak samo mało, i to już z całego życia, Jego Matki. Chrześcijanie zaś pragnęliby poznać możliwie najwięcej wydarzeń z pobytu na ziemi tych tak drogich im osób. Stąd też fantazja wiernych już w pierwszych wiekach uzupełniała te braki legendą w postaci apokryfów. W okresie średniowiecza jeszcze dalej poszła fantazja i miłość wyznawców Chrystusa w tym legendarnym uzupełnianiu luk, a nawet i w innym ujmowaniu wydarzeń opisanych w Ewangeliach. Średniowiecze jest okresem największego rozwoju legendy chrześcijańskiej. Słusznie nazywa się je jej złotą erą.

Podobnie jest również z życiorysami świętych. W średniowieczu niewielu posiadało sztukę pisania i czytania. Druk przyszedł dopiero w połowie XV wieku. Stąd za życia osób świątobliwych zwykle nie miał kto odnotować faktów dotyczących ich działalności. Sami zaś kandydaci na świętych nie mieli zwyczaju pisania pamiętników. Po ich śmierci, gdy rosła sława ich cnót i dzieł, ludzie chcieli poznać bliżej ich poświęcone Bogu życie. Znów legenda uzupełniała brak pewnych źródeł.

Fantazja tworzących legendę zwykle obracała się wokół wydarzeń historycznych, tylko je uzupełniała i rozszerzała. Ludzie średniowiecza nie mieli jeszcze tak rozwiniętego zmysłu krytycznego jak człowiek współczesny. Stąd w tym uzupełnianiu niezbyt liczyli się z prawdopodobieństwem psychologicznym i z możliwością zaistnienia pewnych faktów w świecie realnym. Dlatego legenda średniowieczna, a później i wszelka ludowa, jest pełna nadzwyczajności, fantastyki, jest bliska świata baśni. Tak na przykład legenda o świętej Genowefie jest wyraźnie bliższa baśni niż nawet mało krytycznemu życiorysowi świętych. Jest jednak sporo legend średniowiecznych opisujących życie świętych bardziej realistycznie i czasem trudno rozróżnić, co jest w nich faktem historycznym, a co zmyśleniem. Opisywane bowiem wydarzenia mają wszelkie pozory prawdopodobieństwa. Brak im tylko potwierdzenia przez źródła historyczne. Stąd też w wielu wypadkach trudno dziś zdecydować, do jakiego gatunku literackiego należy zaliczyć wiele dawnych życiorysów świętych: do hagiografii czy do legendy.

Przez swój element fantastyczny, baśniowy legenda znajduje się czasem na pograniczu ortodoksji i herezji. Niekiedy zdaje się nawet przekraczać tę granicę. Są to wypadki raczej rzadkie, a czytelnik i wówczas zdaje sobie sprawę, że ma do czynienia z opowiadaniem ludowym czy ze zmyśleniem literackim, a nie z podręcznikiem dogmatyki albo teologii moralnej. Mamy nadzieję, że w niniejszym zbiorze uniknęliśmy wyraźnego przekroczenia tej granicy.

Legenda średniowieczna była zwykle legendą ludową, przekazywaną ustnie z pokolenia na pokolenie. Od czasu do czasu pojawiali się ludzie pióra, którzy spisywali te opowiadania krążące wśród ludu, często uzupełniając je jeszcze własną inwencją. W ten sposób powstał w średniowieczu największy zbiór legend chrześcijańskich Legenda aurea, spisanych przez Jakuba de Voragine.

W czasach nowożytnych nie zaginęło tworzenie legend. Okres racjonalizmu i Oświecenia nie sprzyjał jednak powstawaniu naiwnych legend ludowych. Z biegiem lat natomiast pojawia się coraz częściej legenda literacka, o wiele bogatsza i bardziej kunsztowna, o ile idzie o język, od swej poprzedniczki, legendy ludowej.

Niniejszy zbiór zawiera oba rodzaje legend. Legendy średniowieczne i ludowe uległy w nim pewnym skrótom, a nawet lekkiej przeróbce literackiej, której dokonał profesor Luigi Santucci z Mediolanu. Z jego bowiem zbioru, liczącego ponad 700 stron Leggende cristiane (Fratelli Fabri Editori, Milano 1963), pochodzi większość legend średniowiecznych i ludowych, jak i literackich, głównie z obszaru języków romańskich. Natomiast legendy autorów polskich, niemieckich, skandynawskich i rosyjskich zostały prawie w całości wybrane przez niżej podpisanego.

Były pewne trudności z podziałem zebranego materiału. Ostatecznie przyjęto cztery części: legendy związane z osobą Chrystusa, Matki Bożej, świętych i legendy różne. Świadomi jesteśmy nieadekwatności tego podziału, bowiem często jedna i ta sama legenda dotyczy zarówno życia Chrystusa, jak i Jego Matki, a czasem również świętych.

W części czwartej poczesne miejsce zajmuje szatan, wróg Chrystusa i świętych, usiłujący przeszkodzić ich pracy apostolskiej, prawie zawsze jednak bezskutecznie. Jest on postacią wykpiwaną i wyśmiewaną w legendzie.

Zdajemy sobie sprawę z niekompletności tego zbioru. Nie zawiera on na przykład, gdy idzie o dawne czasy, ani jednej legendy z Kwiatków świętego Franciszka; z nowszych zbiorów pominięto całkowicie Królową niebios Gawalewicza. Powodem tego opuszczenia było, iż są one — dzięki powojennym wydaniom — dość dostępne na rynku księgarskim. Dalsze poszukiwania mogą łatwo doprowadzić do odkrycia niejednej perełki, choćby w twórczości klasyków literatury polskiej czy w piśmiennictwie rosyjskim. Antologia ta jest otwarta na uzupełnienia w ewentualnych dalszych wydaniach.

Na koniec chcę jeszcze zaznaczyć, że zbiór ten nie ma ambicji dać przeglądu naukowego legendy chrześcijańskiej w jej historycznym i terytorialnym rozwoju. Jego zadanie jest skromniejsze: być popularną i — choć to dziś niemodne — trochę budującą lekturą dla czytelnika. Ze względu na swą religijną tematykę uzupełni ona w obrazowy sposób jego wiadomości z zakresu wiary i moralności chrześcijańskiej. Łacińskie słowo legenda znaczy: to, co powinno się czytać. Mamy nadzieję, że ten zbiór rzeczywiście znajdzie chętnych czytelników.

Ks. Stanisław Klimaszewski MIC

opr. mg/mg