Warunki dialogu i jego charakterystyczne cechy

Prowadzenie dialogu wymusza zwracanie baczniejszej uwagi na warunki i cechy prawdziwego dialogu. Celem bardziej przejrzystego zaprezentowania treści konieczne staje się wyjaśnienie słów: warunek oraz cecha. Warunek to metodologiczne określenie czynnika, który dopuszcza (warunek konieczny) lub umożliwia (warunek wystarczający) zaistnienie danego zdarzenia (zjawiska, stanu rzeczy itp.) albo też zwiększa jego prawdopodobieństwo (warunek sprzyjający); często też za warunek danego zdarzenia uważa się jego przyczynę⁹². Cecha — znamię, właściwość, rys, element charakteryzujący żywe istoty lub przedmioty, ich czynności i stany oraz zjawiska zachodzące w otaczającej rzeczywistości⁹³. Dialog, będący sposobem komunikacji między ludźmi, odznacza się pewnymi cechami, ułatwiającymi proces wzajemnego zrozumienia się, emocjonalnego zbliżenia i współdziałania. Poszczególne cechy można równie dobrze potraktować jako warunki wystarczające bądź sprzyjające zaistnieniu procesu dialogu. Należy jednak rozpocząć od wskazania warunku koniecznego dialogu.

Opierając się na personalizmie chrześcijańskim stwierdzamy, że każda osoba ludzka ma swoją niezbywalną godność i nie może być nigdy traktowana jako przedmiot, narzędzie, czy środek do celu. Kościół w  swoim nauczaniu podkreśla, że naruszanie godności osoby ludzkiej jest związane z zerwaniem więzów pomiędzy prawdą i wolnością⁹⁴. Występujące, dzięki dialogowi, zbliżenie ludzi do siebie, może nastąpić, ponieważ rozmówcy widzą w sobie nawzajem osoby, zależy im na odkrywaniu całej prawdy o człowieku — kim jest i dokąd zmierza. Widać zatem wyraźnie ścisłe powiązanie idei dialogu z umiłowaniem człowieka i prawdy.

Warunkiem dialogu jest uświadomienie sobie przez jego uczestników wzajemnej równości. Ważna jest kultura prowadzenia dialogu zgodnie z zasadami etyki, bez zbędnych emocji i wykorzystywania uprzywilejowanej pozycji. Traktowanie innych „z góry” stwarza bowiem barierę, która utrudnia dialog. Przejęcie postawy dialogu wraz z sięganiem do tego, co jest dobre w drugim człowieku, znacznie ułatwia wzajemne zrozumienie i  zaufanie. Doświadczenie pokazuje jednak, że człowiek może przyjąć postawę w  stosunku do drugiego traktując go jako przedmiot. Wówczas mamy do czynienia z  manipulacją, instrumentalnym traktowaniem człowieka. Karol Wojtyła pisze, iż osoba ludzka jest takim dobrem (...), które nie może być traktowane jako przedmiot użycia, a  właściwe i  pełnowartościowe odniesienie do niej stanowi tylko miłość⁹⁵. Do dialogu wymagana jest zgoda na istnienie drugiego jako podmiotu, uznanie godności i  wartości drugiego człowieka jako osoby. Traktowanie każdego człowieka w sposób podmiotowy, postrzeganie go jako indywidualną i  niepowtarzalną osobę, poszanowanie jego wolności jest koniecznym warunkiem dialogu. Ciekawy pogląd formułuje Józef Tischner, który twierdzi, że pierwszym warunkiem dialogu jest zdolność do „wczuwania się” w  punkt widzenia drugiego. Ale nie chodzi tylko o współczucie, lecz o  coś jeszcze — o  uznanie, że nasz rozmówca ze swego punktu widzenia ma trochę racji⁹⁶.

Warunkami minimalnymi dla zaistnienia prawdziwego dialogu są: dobra wola stron, wzajemna otwartość, szczerość, wspólnota celów i  nadrzędnych wartości. Gdy zabraknie warunków minimalnych, nie warto „dialogować”, usprawiedliwione jest wówczas niepodejmowanie dialogu albo odmowa jego prowadzenia. Jak stwierdza Paweł VI: nasz dialog (...) powinien stać się powszechny (...) dla wszystkich dostępny za wyjątkiem tych, którzy go w ogóle unikają, albo udają, że go przyjmują⁹⁷. Rozmowy nie da się prowadzić bez chęci i dobrej woli partnera. Tylko rozmowa, która opiera się na spotkaniu, prowadzi do dialogu osób.

Bardzo ważnym elementem dialogu jest także uważne, cierpliwe słuchanie. Musimy jednak wyraźnie odróżnić słuchanie jako przysłuchiwanie się, jako aktywny proces myślowy, od słyszenia. Mówienie i słuchanie są nierozdzielną parą. Trudno jest słuchać, gdyż to wymaga wysiłku i skoncentrowania się na drugim. Nie zawsze gdy słuchamy, słyszymy to, co tak naprawdę ktoś chce nam powiedzieć. Tymczasem umiejętność słuchania pozwala wniknąć w system myślenia rozmówcy. Od aktywnego słuchania w ogromnej mierze zależy owocność dialogu zbliżającego ludzi do siebie. Łatwo zaobserwować, że przy występowaniu niezdolności do słuchania u jednego partnera, drugi milknie i odsuwa się. Można zatem z całą pewnością stwierdzić, że jednym z kolejnych warunków, które muszą zostać spełnione, aby mógł zaistnieć dialog, jest umiejętność prawdziwego słuchania.

Autentyczny dialog winien charakteryzować się następującymi cechami: otwartością, szczerością, życzliwością, cierpliwością, umiejętnością słuchania. Potrzebny jest również wzajemny szacunek interlokutorów, pomimo pojawiającej się niekiedy różnicy zdań i poglądów, które mogą dzielić rozmawiające ze sobą osoby. Z kolei M. Śnieżyński zwraca uwagę na kolejne trzy cechy, ułatwiające skuteczne prowadzenie dialogu: miłość drugiego człowieka, kontaktowność i wyobraźnię⁹⁸. Miłość to znaczy dobroć, życzliwość, szacunek do drugiego człowieka, sprawiedliwość, ale także nie unoszenie się gniewem, nie pamiętanie złego i nie popadanie w pychę⁹⁹. To właśnie dzięki miłości można przełamać przedmiotowe podejście do współrozmówcy, zrozumieć jego problemy, troski i  zmartwienia. Druga z  wymienionych cech, kontaktowność, składa się z  kilku elementów: zaangażowania emocjonalnego, utrzymywania stałego kontaktu wzrokowego oraz poczucia humoru i często pojawiającego się uśmiechu¹⁰⁰. Potrzebna jest również wyobraźnia, powiązana ze świadomością potrzeb psychicznych osób, z którymi rozmawiamy, z ich zróżnicowaną sytuacją.

Papież Paweł VI w  encyklice Ecclesiam suam wymienia jeszcze cztery inne cechy autentycznego dialogu: jasność wypowiedzi, łagodność, zaufanie, wychowawczą roztropność. Przez jasność wypowiedzi należy rozumieć: prostotę — posługiwanie się zrozumiałym językiem, dostosowanym do poziomu słuchacza oraz przejrzystość — uporządkowane wypowiadanie słów i  zwięzłość, tak by słuchający mógł w  pełni zrozumieć to, co się mówi¹⁰¹. Dlatego ten, który przepowiada, powinien doskonalić czysto ludzką wymowę, ćwiczyć się w  retoryce. W  przypadku łagodności chodzi o  dialog spokojny: unikanie środków nieumiarkowanych, uszczypliwych słów, złośliwych wyrażeń, bolesnego drażnienia. Ma to być dialog wolny od pychy, rozkazów, narzucania poglądów¹⁰². Następną cechą dobrego dialogu jest to, co jednoczy duchowo rozmówców, czyli zaufanie. Zaufanie przybliża wzajemnie, a nawet prowadzi do przyjaźni¹⁰³. Ostatnią cechą, którą wymienia Paweł VI, jest wychowawcza roztropność, dzięki której łatwo można rozpoznać usposobienie rozmówcy, jego nastawienie umysłowe (poziom jego wykształcenia, znajomość treści religijnych), oraz nastawienie moralne (czy przychodzi z  pragnieniem poznania prawdy, czy też jest podejrzliwy lub nawet wrogo nastawiony). To pilne badanie słuchacza jest po to, by w razie potrzeby wprowadzić stosowne poprawki do przedstawianych racji bądź zmienić coś we własnej postawie¹⁰⁴.

W procesie dialogu niezwykle ważnym elementem wydaje się postawa, szczególnie taka postawa, która zaprasza, pociąga innych do trwałych relacji z ludźmi. Sięgając do encyklopedii dowiadujemy się, że postawa to względnie trwała, nabyta w toku indywidualnego życia i rozwoju społecznego skłonność do zachowywania się w określony, specyficzny, stereotypowy sposób wobec określonych przedmiotów, osób, sytuacji¹⁰⁵.

Fragment pochodzi z książki: ks. Piotr Studnicki Dialog jako wartość ISBN: 978-83-7720-243-2 wyd.: Wydawnictwo PETRUS 2016

Naturalnym miejscem spełniania się człowieczeństwa jest dialog — spotkanie z drugim człowiekiem. M. Buber, zwracając uwagę na wewnętrzną postawę dialogu, zauważa: Jeżeli na przykład dwoje ludzi rozmawia ze sobą, to do rozmowy ich należy — nawet w sposób zasadniczy — to, co dzieje się w jednej i drugiej duszy, to co dzieje się, gdy człowiek słucha i  gdy sam szykuje się do zabrania głosu¹⁰⁶. Rodząca się w ten sposób duchowa przestrzeń dialogu pomiędzy osobami zależy od uwagi, jaką sobie poświęcają rozmówcy oraz od pragnienia prawdy, szacunku i miłości. Postawa dialogiczna to pewien styl działania, który cechuje wrażliwość i otwarcie się na drugiego człowieka, na wszelkie jego pytania, cierpliwość w wysłuchiwaniu jego postulatów, delikatność w mówieniu, podejmowanie wysiłku zrozumienia i  przyjęcia drugiej osoby.

Wszystkie zaprezentowane właściwości dialogu są jednakowo ważne, wymagają przezwyciężenia miłości własnej. W  centrum ma się znajdować człowiek jako osoba. Dialog pomiędzy osobami może wystąpić tylko dzięki autentycznej rozmowie, w której „Ja” widzi, akceptuje, przyjmuje „Ty” jako osobę, a  nie jako rzecz¹⁰⁷. Tylko podmiotowy stosunek do drugiego, dostrzeganie w drugim człowieku wymiaru osobowego, uwzględnianie godności i wolności osoby, daje szansę na prawdziwy dialog. Strony prowadzące dialog powinny występować z pozycji równych praw. Wymienione warunki i cechy dialogu nie ograniczają jednak jego możliwości, lecz wskazują drogi, na których dialog staje się owocny, na których można coraz pełniej odkrywać prawdę i wzajemnie się nią ubogacać.

⁹² Popularna Encyklopedia Powszechna, t. XIX, Kraków 1994, s. 61.

⁹³ Tamże, t. III, s. 44.

⁹⁴ Jan Paweł II, Encyklika Veritatis splendor, VS 84.

⁹⁵ K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, Lublin 1982, s. 43

⁹⁶ Por. J. Tischner, Świat ludzkiej nadziei, Kraków 1992, s. 20.

⁹⁷ ES 76.

⁹⁸ M. Śnieżyński, Zarys dydaktyki..., dz. cyt., s. 188— 193.

⁹⁹ Tamże, s. 189.

¹⁰⁰ Tamże, s. 190—192.

¹⁰¹ ES 81.

¹⁰² Tamże.

¹⁰³ Tamże.

¹⁰⁴ Tamże.

¹⁰⁵ Popularna Encyklopedia Powszechna, t. XV, dz. cyt., s. 136.

¹⁰⁶ M. Buber, Ja i Ty. Wybór pism filozoficznych, dz. cyt., s. 141.

¹⁰⁷M. Śnieżyński, Zarys dydaktyki..., dz. cyt., s. 172.

opr. ab/ab